Што яднае «Воблачны атлас», «Такійскага гуля», «Інтымную Русь», тэксты Маркіза дэ Сада і Эны Эплбаўм? Усё гэта – не «экстрэмісцкія матэрыялы», а кнігі, забароненыя іншым, пазасудовым шляхам.
Міністэрства інфармацыі Беларусі 1 красавіка абнавіла спіс друкаваных выданняў, якія могуць «нанесці шкоду нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь». Найбольш вядомая кніга, якая папоўніла спіс, – раман «Воблачны атлас» брытанскага пісьменніка Дэйвіда Мітчэла. У 2012 годзе выйшла яе высокабюджэтная галівудская экранізацыя. Магчыма, цэнзарам не спадабалася, што адзін з герояў кнігі бісексуальны, або тое, што ў адной з сюжэтных лініяў апісваецца таталітарная дзяржава, у якой карыстаюцца рабскаю працаю.
Яшчэ адзін адметны дадатак да спісу – «Жалезная заслона. Здушэнне Усходняй Еўропы (1944–1956)», ужо другая кніга брытанска-амерыканска-польскай пісьменніцы Эны Эплбаўм, дачкі габрэяў з Беларусі і жонкі міністра замежных справаў Польшчы. Першаю забароненаю кнігай Эплбаўм была «ГУЛАГ» пра палітычныя рэпрэсіі ў СССР, за якую аўтарка атрымала Пуліцэраўскую прэмію.
Агулам у спісе забароненых кніг ужо 92 выданні. Спіс адкрывае кніга «Нарысы гісторыі Беларусі (1795–2002)», якую напісаў беларускі гісторык Захар Шыбека. Апошняя на момант публікацыі кніга ў спісе – падлеткавы трылер «Дылема ацалелага» пісьменніцы ўкраінскага паходжання Крысціны Двайных.
Тым часам у асобным спісе «экстрэмісцкіх матэрыялаў» ад таго ж Міністэрства інфармацыі – больш за чатыры тысячы найменняў. Кніг там менш за сотню, асноўная маса «матэрыялаў» – акаўнты і каналы ў сацсетках і мэсэнджарах. Год таму са спісам адбылася загадкавая гісторыя: спачатку ў яго дадалі творы «Плывуць вятры» і «Гутарка старога дзеда», што прыпісваюцца Вінцэнту Дунін-Марцінкевічу, а затым забарону скасавалі. Спіс дасюль практычна забараняе славуты верш «Хто ты гэткі?» Янкі Купалы праз забарону песні «Не быць скотам» гурта «Ляпіс Трубяцкі», тэкст якой адрозніваецца ад вершу хіба паўтарэннем радкоў у прыпеве і трэцім куплеце.
Навошта два спісы?
Каардынатарка Інстытуту беларускай кнігі Лілія Ільюшына кажа «Белсату», што беларускае заканадаўства можа падвярстаць што заўгодна пад «супрацьдзеянне грамадскаму парадку» – і што заўгодна залучыць у спіс «экстрэмісцкіх матэрыялаў». Разам з тым яна бачыць адною з адметнасцяў дзейнага рэжыму прагу прыдаваць усім захадам для кантролю за грамадствам форму законнасці.
«Вызначэнне „экстрэмісцкія матэрыялы“ больш вузкае, звязанае з выклікамі дзяржаве і пагрозаю дзяржаўнай бяспецы, цягне за сабою крымінальную адказнасць, – тлумачыць Ільюшына. – Спіс забароненых матэрыялаў, выданняў, кніг вызначаецца паводле больш шырокіх крытэраў. І матэрыялы, якія залучаюцца ў гэты спіс, не абавязкова заклікаюць да гвалту».
Яна рэзюмуе:
,,«Усе „экстрэмісцкія“ матэрыялы забароненыя, але не ўсе забароненыя – „экстрэмісцкія“».
Ільюшына прыводзіць такі прыклад. Кнігі, выдадзеныя з парушэннем аўтарскага права, санітарна-гігіенічных нормаў, альбо тыя, што ўтрымліваюць прапаганду наркотыкаў ці парнаграфічны змест, не ўваходзяць у спіс «экстрэмісцкіх», але могуць увайсці ў спіс забароненых. Адказнасць, адпаведна, можа быць як адміністратыўная, гэтак і крымінальная.
Сама па сабе наяўнасць такіх спісаў, на думку суразмоўцы, не катастрофа. Спіс забароненых кніг мог бы выкарыстоўвацца як інструмент абароны аўтарскага права. Пытанне ў тым, што гэты інструмент мае функцыю карнага.
Якая розніца між спісамі і пакараннямі?
Сцісла: за забароненыя, але не «экстрэмісцкія» кнігі пакараюць толькі зарэгістраваных «распаўсюднікаў друкаваных выданняў».
Спіс «экстрэмісцкіх матэрыялаў» – гэта спіс матэрыялаў, якія былі названыя «экстрэмісцкімі» ў рашэннях судоў. Спіс вядзе Міністэрства інфармацыі, але што дадаваць у спіс, вырашаюць (прынамсі фармальна) суды.
Часта ў спіс уносяцца канкрэтныя старонкі са спасылкамі на іх, але часам немагчыма даведацца, што менавіта забаронена. У спісе ёсць «Урок беларускай мовы», «нагрудный знак (брошь) серого цвета», відэафайл «Песенка», графічныя файлы «aajG6OrSr20» і «Vr3pVg67J8c», кнігі «Святослав#4» і «Святослав#5». І калі можна здагадацца, што «экстрэмізмам» лічыцца не кожны ўрок беларускай мовы, а фільм 2006 года пра разгон Коласаўскага ліцэю, то зусім невядома, што за песенька «экстрэмісцкая» або ці бяспечна захоўваць першыя тры кнігі пра Святаслава, калі такія наагул існуюць.
За выраб, захаванне і распаўсюд «экстрэмісцкіх матэрыялаў» караюць паводле арт. 19.11 КаАП РБ. У тым ліку за распаўсюд шляхам упадабанняў у сацыяльных сетках ці каментавання пад «матэрыялам». «Экстрэмісцкім» можа лічыцца, напрыклад, фота з лагатыпам выдання Tut.by. Раз лагатып «экстрэмісцкі», то і любое фота з ім «экстрэмісцкае».
Калі матэрыял раней не быў названы «экстрэмісцкім», караюць паводле ч. 1 штрафам (для фізічнай асобы – да 20 базавых велічыняў або Br 840 у 2025 годзе, для прадпрымальнікаў і юрыдычных асобаў – яшчэ больш) з канфіскацыяй «прадмету парушэння» (у выпадку з электроннымі матэрыяламі канфіскуюць тэхніку). Калі матэрыял раней ужо быў названы «экстрэмісцкім», могуць не толькі сканфіскаваць «прадмет парушэння» і аштрафаваць (ужо на большую суму: для фізічных асобаў – ад 10 да 30 базавых, або ад Br 420 да Br 1260 у 2025 годзе), але і прызначыць грамадскія працы або адміністратыўны арышт.
За «экстрэмісцкія матэрыялы» не прадугледжаная беспасярэдняя крымінальная адказнасць, але ёсць цэлае сямейства «экстрэмісцкіх» артыкулаў КК РБ: 361 і дадатковыя ад 361-1 да 361-5. «Заклікі», «Удзел», «Фінансаванне», «Спрыянне»… Выразнай мяжы між рэпостам як «распаўсюдам» і рэпостам як «спрыяннем» юрысты не бачаць.
Спіс забароненых кніг – іншая рэч. Яго таксама вядзе Міністэрства інфармацыі, але дадае кнігі ў спіс ізноў не яно. Спіс фармуе Рэспубліканская камісія ў справе правядзення ацэнкі сімволікі, атрыбутыкі, інфармацыйнай прадукцыі. Выданні са спісу забаронена распаўсюджваць, але адказнасць прадугледжаная толькі для афіцыйна зарэгістраваных «распаўсюднікаў друкаваных выданняў» – у іх могуць адабраць рэгістрацыю.
Актуальны склад камісіі, падобна, быў зацверджаны Саветам Міністраў 17 кастрычніка 2023 года. У пастанове Саўміну № 688 пералічаныя 22 чальцы камісіі, сярод іх – экс-міністарка інфармацыі і дэпутатка Лілія Ананіч, экс-намеснік міністра інфармацыі і рэктар Акадэміі кіравання Ігар Бузоўскі, сябра Савету Рэспублікі Сяргей Сівец, прэс-сакратар Следчага камітэту Сяргей Кабаковіч, два начальнікі аддзелаў ГУБАЗіКу, шэраг ідэолагаў. Камісія мае прымаць звароты ад неакрэсленага кола асобаў, разглядаць звароты на наяўнасць «шкоды нацыянальным інтарэсам» цягам 30 дзён або дольш, калі чытво цяжкае. Абскардзіць рашэнне можна цягам 10 дзён праз зварот у тую ж камісію.
Што ўваходзіць у «нацыянальныя інтарэсы» і што ім можа нашкодзіць, у афіцыйных дакументах, звязаных з камісіяй, з пастановы няясна. Магчыма, гаворка пра размыта апісаныя «нацыянальныя інтарэсы» з Канцэпцыі нацыянальнай бяспекі. Сярод гэтых інтарэсаў – напрыклад, «развіццё сістэмы сацыяльна-палітычных нормаў і каштоўнасцяў, запатрабаваных грамадствам для фармавання ідэалогіі беларускай дзяржавы».
Міністэрства інфармацыі зразумела «нацыянальныя інтарэсы» па-свойму: аднесла да шкодных кніг тыя, што «скажаюць гістарычную праўду і справядлівасць, прапагандуюць нетрадыцыйныя сексуальныя стасункі, рэлігійную нецярпімасць, гвалт, жорсткасць і парнаграфію, якія распальваюць варожасць і нянавісць, папулярызуюць нетрадыцыйныя для беларускага грамадства субкультуры, а таксама выданні пра палавое выхаванне дзяцей, здольныя негатыўна паўплываць на іх».
Антыгістарычны спіс ці спіс супраць ЛГБТ?
Са спісу забароненых кніг выглядае, што ў прыярытэт ставяць сексуальную тэму: кніг пра гісторыю, гвалт, рэлігію ці варожасць там няшмат, у разы больш пра сексуальныя тэмы. У спісе ёсць і фактычна парнаграфічны раман «120 дзён Садому» Маркіза дэ Сада, і этнаграфічная кніга «Інтымная Русь», і кнігі, у якіх проста апісваюцца праблемы ЛГБТ-асобаў. Але бываюць выключэнні: некалькі гістарычных кніг, дзіцячая філасофская кніга пра смерць, аўтабіяграфічны раман «Бывай, Берлін» Крыстафэра Ішэрвуда пра жыццё ў Вэймарскай рэспублікі (яго экранізацыя 1972 года пад назваю «Кабарэ» атрымала мноства ўзнагародаў, у тым ліку 8 «Оскараў») і нават манга (японскія коміксы) «Такійскі гуль», у якой з «амаральнага» можна знайсці сцэны гвалту і жорсткасці.
Дык якая мэта спісу? Лілія Ільюшына адказвае: кантроль.
,,«Мэта – кантроль. У ідэалагічным сэнсе – над разуменнем „гістарычнай праўды“, прыроды чалавека, сферы каштоўнасцяў. У інструментальным – пазначыць чырвоныя лініі, прынцыповыя для рэжыму тут і цяпер, за якія будзе адказнасць», – кажа Ільюшына.
На першы план, адзначае яна, выходзяць тэмы сексуальнасці і гістарычнай памяці. Тлумачыць: у «даволі традыцыйным» грамадстве, якім ёсць беларускае, нескладана акцэнтаваць тэму сексуальнасці і яе «правільных» ці «няправільных» праяваў.
«Знайсці маргіналізаваную, табуяваную, малаабароненую групу, абвесціць яе пагрозаю будучыні нашых дзяцей і паспяхова з ёю змагацца, – апісвае яна логіку. – Пры мінімальных укладаннях вялікі прапагандысцкі эфект. У тым ліку таму, што ўсё ж тэму сексуальнасці кожны чалавек так ці інакш суадносіць з сабою, сваім досведам, а тэму гістарычнай праўды – у меншай ступені».
Спісы забаронаў праз «нетрадыцыйную арыентацыю» будуць пашырацца праз «вонкавае падмацаванне», прагназуе Ільюшына: гэтаму мае спрыяць палітыка прэзідэнта Злучаных Штатаў Доналда Трампа адносна ЛГБТ+, разумення сексуальнасці, полу, гендару.
Як можна забараніць штосьці прачытаць у XXI стагоддзі?
Беларусы маюць тэхнічныя магчымасці чытаць любыя кнігі, забароненыя хоць трыма спісамі. Лілія Ільюшына ўпэўненая, што рэч не ў тэхнічных магчымасцях.
,,«Пытанне ў наўмысна размытых межах і высокіх рызыках, – мяркуе суразмоўца. – Груба кажучы, усё, што не ляжыць на паліцах дзяржаўных кнігарняў, – ужо пад падазрэннем. І нават там няма пэўнасці, што заўтра кнігу не абвесцяць забароненаю».
У сітуацыі непразрыстых крытэраў забароны для абсалютнай бальшыні самым рацыянальным з гледзішча выжывання рашэннем яна лічыць арыентацыю на «канвенцыйна ўхваленыя» кнігі і творы. Найперш на «старую добрую класіку» і дзіцячыя кнігі з маралізатарскім ухілам, а не на пошук новага, якія б тэхнічныя магчымасці для таго пошуку ні існавалі.
Алесь Наваборскі belsat.eu
