У студзені 2025 года пабачыць свет новая кніга беларускага пісьменніка і журналіста Аляксандра Чарнухі – «Гвалт». У шчырай размове з «Белсатам» аўтар кажа, што гэтая кніжка – «для ўсіх і кожнага», бо фіксуе тое, што адбываецца з намі і вакол нас. Чарнуха стварае сусвет, у якім ахвяра адначасова ёсць гвалтаўніком, а за нявіннае жаданне «умяць халадцу з падсмажанай бульбачкай» могуць пагрукаць у дзверы сярод ночы…
«Белсат»: – Саша, ты праўда любіш халадзец?
Аляксандр Чарнуха: – Праўда, люблю. Я вось нядаўна другі раз запар наварыў. Як мае быць – з капытоў. Праверыў тым самым на трываласць нашыя стасункі з жонкай. Усё нармальна – яна вытрымала (смяецца).
– І няма каму здаць цябе так званым клінерам, як гэта зрабіў партнёр гераіні твайго апавядання пад тытулам «Халадзец»…
– Не, няма каму. Жонка можа, канешне, паскардзіцца троху, маўляў, засмуродзіў мне ўсю кватэру, не больш за тое. Але што тут зробіш – люблю я ўсякія спецыфічныя стравы і прадукты. Як ёсць.
«Усе апавяданні ў кнізе – пра Беларусь і беларусаў»
– «Халадзец» – маё хіба ўлюбёнае з 10 апавяданняў «Гвалту». Калі б цябе спыталі, пра што твая новая кніга, як бы ты адказаў?
– Дык усё проста: пра гвалт. Пра гвалт ва ўсіх сэнсах гэтага слова. Я ўжо казаў, што ўсе мае ахвяры – адначасова і гвалтаўнікі. Гвалт не абавязкова ідзе з аднаго боку. Ён, калі можна так сказаць, шматвектарны. Пра розныя адценні гвалту і напісаная гэтая кніжка.
– Пра гэта шмат кніжак напісана. Удалося табе знайсці нейкае новае адценне чорнага?
– Не, я тут не гатовы спаборнічаць. Я лічу, што літаратура – гэта не спаборніцтва. Мне важна было зафіксаваць тое, што адбываецца з намі і вакол нас. І мне падаецца, што ўсе 10 апавяданняў тым ці іншым чынам фіксуюць менавіта вось гэты беларускі гвалт і тое, што з намі ўсімі адбываецца.
– Менавіта, беларускі, кажаш?
– Абсалютна. Усе апавяданні ў кнізе – пра Беларусь і беларусаў. З невялічкім экзатычным налётам, калі ты заўважыў. Гэта ўсё пра нас: знаёмыя лакацыі, знаёмыя персанажы, абставіны і сюжэты. Мне не хочацца, каб людзі думалі, што вось нешта ён напрыдумляў такога, што да яго яшчэ ніхто не выдумаў. Наадварот, хочацца, каб людзі пазнавалі, рэфлексавалі, абмяркоўвалі. Каб людзям было цікава, таму што гэта тое, пра што варта размаўляць, тое, паўтаруся, што адбываецца вакол нас.
Прывітанне Франку Вячорку
– Які сюжэт, як думаеш, будуць абмяркоўваць гарачэй за ўсё пасля выхаду кніжкі?
– Ох, не ведаю. Гэтыя апавяданні напісаныя для розных людзей і з рознымі мэтамі. Нехта будзе абмяркоўваць «Дзяльбу кабанчыка» і дыялог з класікай беларускай літаратуры, які я паспрабаваў сканструяваць. Хтосьці будзе спрачацца пра «Лакрымозу» – вельмі актуальнае апавяданне, у якім… але абыдземся без спойлераў. Кагосьці закране апавяданне «Дядя и тетя сидели в тени деревьев». Гэта, дарэчы, любімая фраза выкладчыка журфаку БДУ прафесара
Віктара Іўчанкава. Ён заўсёды на медыярыторыцы выкарыстоўваў гэтую фразу, каб студэнты журфаку прамаўлялі яе без беларускага акцэнту, без дзекання і цекання. Прафесар Іўчанкаў – гэта, дарэчы, той самы выкладчык, праз якога з факультэту журналістыкі адлічылі калісьці майго аднакурсніка Франка Вячорку. Таму гэта маё яму прывітанне і пасхалка.
– Цікава. Падалося, што ў кнізе нямала адсылак і да тваіх «Свіней»?
– Не так шмат, але першае апавяданне – «Рука», пабудаванае акурат на груздзеўскім сусвеце (Груздзева – адзін з выдуманых гарадкоў, дзе адбываюцца падзеі «Свіней» – рэд.). І гэта пасляслоўе да рамана «Свінні», якое я апублікаваў яшчэ ў 2023 годзе. Мая спроба паставіць кропку ў груздзеўскай гісторыі, у «Свіннях». Я яе паставіў, закрыў для сябе гэты сусвет. Там усё на сваіх месцах, усё менавіта так і мусіць заставацца. Таму апавяданне «Рука» – гэта адначасова канец старога і пачатак новага ў кнізе.
– «Свінні», нягледзячы на ўвесь трэш, які ты там стварыў, чыталіся лёгка. Найперш, напэўна, дзякуючы гумару. У некаторых месцах – рагочаш да ўпаду. У «Гвалце» не тое што пасмяяцца – набраць паветра бывае цяжка. Ты яго, быццам, адмыслова адпампаваў з мастацкай прасторы.
,,– Я раней ужо казаў, што новая кніжка будзе не смешная. Абсалютна! І яна сапраўды не смешная. Мне цяпер важна паразмаўляць на іншыя тэмы. Не смяяцца, а з сур'ёзным выразам твару абмеркаваць нейкія важныя рэчы, якія хвалююць кожнага з нас. І тых, хто апынуўся ў вымушанай эміграцыі, і тых, хто жыве ў Беларусі. Я вельмі хачу, каб мы не дзяліліся тут на гэтыя катэгорыі, таму што ўсе мы беларусы. І я ўпэўнены, што гэтая кніжка для ўсіх. І для тых, хто з'ехаў, і для тых, хто застаўся. І для правільных, і для няправільных. Для ўсіх і кожнага.
«Адзін сюжэт я перапісваў 3 ці 4 разы»
– Ці цяжка ўвогуле яна пісалася?
– Цяжка. Пісалася складана, таму што некаторыя тэмы для мяне былі вельмі асабістыя. Там ёсць апавяданне пра маю маці, якая памірала ў 2016 годзе. Гэта апавяданне «Хай згарыць». Увесь сюжэт, які я апісваю, адбываўся на маіх вачах, і было сапраўды вельмі складана ўсё гэта з сябе неяк выціснуць, знайсці для гэтага адпаведную літаратурную форму, напісаць менавіта так, як я адчуваю. Гэта было выпрабаваннем для мяне. Таму што раней я ўвогуле не размаўляў на гэтую тэму, мне цяжка было напісаць пра маці ў «Фэйсбуку», бо гэта быў для мяне вельмі эмацыйны момант. І замест словаў былі толькі слёзы на вачах – больш нічога. Яны, зрэшты, былі і падчас пісання гэтага апавядання. Яно вельмі складанае.
А былі сюжэты, якія я перапісваў шмат разоў. Адзін перарабляў 3 ці 4 разы. Мне увесь час падавалася, што ўсё не тое. Быў нейкі вобраз, метафара, з якой я працаваў, але вакол яе ніяк не выбудоўваўся наратыў. Трэба было сесці і выдаліць адзін раз, выдаліць другі раз, выдаліць трэці і гэтак далей. І пасля напісаць так, каб самому спадабалася.
– Якое апавяданне ты перапісваў 3-4 разы?
– Ой не, не скажу (смяецца).
– «…справядлівасці не існуе на свеце – яе прыдумалі рамантыкі, каб падарыць людзям надзею, але замест гэтага падарылі роспач і адчай. Забудзьцеся на гэтае слова, не марнуйце на яго жыццё». Гэта цытата з аповеду «Чарапаха»…
– У ім сапраўды няма надзеі. Дарэчы, гэтае апавяданне будуецца на падставе рэальнай гісторыі, якая адбылася ў Самалі у 2008 годзе, калі не памыляюся. Дзяўчынку Айшу закідалі на стадыёне камянямі за тое, што яе згвалтавалі два мужчыны. Гэта факт, зафіксаваны журналістамі, не мая прыдумка.
– Пра «бязлітасную і ілжывую надзею» пішаш і ў «Хай згарыць». Бога няма, ёсць адно «чорнае нішто», у якое ператвараецца спрадвечная беларуская мара…
– Пра Бога і надзею – не зусім так. У адным з маіх апавяданняў жыве надзея, сапраўдная надзея. Яно не такое цынічнае, хоць таксама не вельмі прыемнае.
– Маеш на ўвазе «Лакрымозу»?
– Не, «Коцікі». Калі заўважыў, гэтае апавяданне выбіваецца з агульнага наратыву «Гвалту» – кніжкі сапраўды няўтульнай, злой і безнадзейнай, у тым сэнсе, што у ёй няма надзеі, а не таму, я спадзяюся, што кніга безнадзейна дрэнная. Дык вось, у «Коціках», мне здаецца, Бог жыве. У «Коціках» жыве надзея.
«Чаго я сапраўды патрабую – гэта дыялогу з іншымі людзьмі»
– «Не шукайце людзей – шукайце сябе», – гэта словы галоўнай гераіні «Коцікаў» Лісуніхі. Пішучы гэтую кнігу, шукаў сябе? Ці адкрыў нешта важнае і нечаканае?
– Мне падаецца, што я трываю ў перманентным дыялогу з самім сабой. Я цудоўна ведаю сябе. Ведаю, чаго я хачу, а чаго не хачу, на што здольны і на што няздольны. І я, у прынцыпе, не ў той пазіцыі, калі мне трэба нешта даказваць, шукаць і намацваць самога сябе. У мяне ёсць дакладныя, вызначаныя мэты на гэтае жыццё. І ёсць адчуванні, дзеля чаго гэта ўсё робіцца.
Чаго я сапраўды патрабую – гэта дыялогу з іншымі людзьмі. Я пішу для іншых людзей. Мне не трэба глядзецца на сябе ў люстэрка і ўвесь час казаць, які я прыгожы і таленавіты. Усе мае амбіцыі і патрэбы даўно ўжо закрытыя. А калі не закрытыя і не задаволеныя, то знаходзяцца на сваім месцы. Я цудоўна разумею, яшчэ раз паўтаруся, на што я здольны і на што я не здольны. Астатняе – гэта проста нейкія практыкаванні, якія ты робіш штодзень, каб, напрыклад, узмацніць сваю мускулатуру. Тое самае – і з уменнем пісаць і весці дыялог.
Мне цікава пісаць для людзей, каб пасля з імі размаўляць пра тое, што ужо напісана, пра тое, што яны ўбачылі, пра тое, як я гэта бачу.
– Не баішся, што дыялог гэты можа ў нейкі момант ператварыцца ў зацятую спрэчку і калатнечу з ужываннем абразаў і хэйту з боку некаторых чытачоў?
– Дык гэта ж цудоўна, так і мусіць быць. Я б вельмі хацеў, каб мы абмяркоўвалі сваё, спрачаліся пра сваё і пра сваіх, а не, скажам, пра расейскіх пісьменнікаў. Хай яны там лепяць што заўгодна для сваёй аўдыторыі! У нас ёсць свая, і мне б вельмі хацелася, каб мы спрачаліся пра беларускія кнігі. Каб людзі пісалі пра сваіх. Што заўгодна, няважна. Хай гэта будзе вельмі негатыўная крытыка, хай гэта будуць, магчыма, кампліменты. Гэта частка працэсу.
– Будзеш чытаць і хітра пасміхацца, як пасміхаешся зараз?
– Я заўсёды ставіўся і стаўлюся да гэтага па-філасофску, таму што я не хачу падабацца ўсім. Гэта не ёсць маёй мэтай. Я проста раблю тое, што я хачу рабіць, тое, што мне цікава рабіць. На адным мерапрыемстве да мяне падышоў
Максім Жбанкоў і запытаўся: «Навошта вам, Аляксандр, гэтая літаратура?». Я яму адказаў: «Я так хачу». Я б мог запытацца ў яго: а навошта вам, Максім, гэтая крытыка? Але я заўсёды з павагай стаўлюся да таго, што робяць іншыя людзі. І разумею, што шмат якія рэчы мы робім для саміх сябе, таму што яны патрэбныя нам, неабходныя ў першую чаргу.
«Гвалт» не мог быць напісаны па-расейску»
– Але пішам для іншых. Гэта твая першая кніжка, напісаная па-беларуску. «Такой смешной язык. Как вы это делаете?» – кажа адзін з персанажаў твайго апавядання. Як табе пісалася па-беларуску?
– Вельмі проста і лёгка. Чуў раней кпіны на свой адрас, што, маўляў, Чарнуха проста па-беларуску пісаць не ўмее. Дык вось, для мяне пісаць па-беларуску гэтак жа натуральна, як і пісаць па-расейску. Калі выйшлі «Свінні», я казаў пра тое, што яны не маглі быць напісаныя па-беларуску. Гэтак жа «Гвалт» не мог быць напісаны па-расейску. Вось як ты уяўляеш сабе гэтыя апавяданні па-расейску? Не? Ну вось! Як можна, напрыклад, напісаць па-расейску апавяданне «Дядя и тетя сидели в тени деревьев»? Ці «Дзяльбу кабанчыка»?..
– Ты казаў, што «Дядя и тетя сидели…» было перакладзенае на ангельскую…
– Так, але гэта была мая асабістая ініцыятыва. Мне трэба было зразумець, як гэтае апавяданне счытваецца не носьбітамі беларускай ці расейскай мовы. Як яны яго разумеюць, ці разумеюць сэнсавыя акцэнты. Аказалася, разумеюць. Магчыма, не ўсе нюансы, але ўсё зразумела.
Ведаеш, для мяне важна не знаходзіцца ў бурбалцы. Я не хацеў, каб гэта былі сітуатыўныя гісторыі для ўнутранага рынку. Гэтыя апавяданні фіксуюць беларускаю рэчаіснасць, але яны будуць зразумелыя і ў іншых краінах і культурах іншымі людзьмі. Як былі, дарэчы, зразумелыя і «Свінні». Калі я працаваў над п'есай па «Свіннях» у Штутгарце, яны перакладаліся на нямецкую мову, і немцы казалі пасля, што тут усё зразумела, таму што чыноўнікі ўсюды аднолькавыя…
«Гвалт нікуды не знікне… Гэта нашая трагедыя»
– Ведаеш, мне падаецца, што самае страшнае ў тваіх апавяданнях, адбываецца тады, калі ўжо пастаўленая кропка. Па-за межамі твора. І хочацца ставіць яшчэ адну кропку, каб назаўжды закрыць тэму гвалту. Чалавецтва зможа калі-небудзь зрабіць гэта?
– Мяркую, што не. Усё нашае жыццё – гэта пошук гармоніі. Мы не можам жыць ў стане гармоніі, мы мусім увесь час яе шукаць. А пошук гэтай гармоніі – гэта заўсёды канфлікт. Таму што твае інтарэсы і тваё разуменне гармоніі не супадае з інтарэсамі і пошукам гармоніі іншага чалавека. Гэта прыводзіць до шматлікіх канфліктаў, гэта прыводзіць да таго, што мы заўжды ставім свае інтарэсы вышэй за інтарэсы іншага чалавека. І гэты канфлікт – гэта і ёсць гвалт. У той ці іншай ступені.
Гвалт нікуды не знікне. Гэта частка чалавечай прыроды, гэта частка нашага гарманальнага фону. Гэта нашая трагедыя, і вось у гэтай трагедыі мы жывём. Нашае жыццё – гэта ні разу не камедыя.
– Добра, робім шматкроп'е. Пра што будзе наступная кніжка? Маеш якія думкі?
– Не ведаю. Я зараз адпачываю ад гэтай кніжкі. Я не магу сябе назваць пісьменнікам у поўнай ступені, таму што ў мяне ёсць іншыя праекты, ёсць іншыя задачы. І я працую нон-стоп. І вельмі хачу сабе зараз даць невялікі адпачынак, проста таму, што трэба узнавіць рэзерв. Бо я стаміўся. Па-чалавечы так. Гэта не значыць, што я вычарпаны і ў мяне больш няма словаў, ідэяў і думак. Яны ёсць, але каб іх сфармуляваць, мне патрэбная цішыня. А цішыні вакол мяне ніколі няма. Гэта нейкі бесперапынны працэс, гэта марафон. Каб сесці і нешта яшчэ напісаць, трэба паставіць на паўзу штосьці іншае… Пакуль што я не магу сабе гэтага дазволіць.
Таму што літаратура – гэта не тое, на чым зарабляюцца грошы. Наадварот, каб дазволіць сабе літаратуру, ты мусіш ахвяраваць сваім дабрабытам, напрыклад. Ці іншымі рэчамі.
Я знайшоў ў сабе сілы і час, каб напісаць гэтаю кнігу. І грошы, дарэчы, таксама, таму што большую частку правёў без сталай працы. Гэта таксама ахвяраванне, можна сказаць. Але я тут не буду скардзіцца, бо – гэта выбар, гэта заўсёды выбар. Я зрабіў тое, што хацеў зрабіць. І зараз хачу сканцэнтравацца на іншых задачах і праектах. У мяне ёсць Міністэрства сепультуры, праект, які вельмі шмат забірае высілкаў. Так што, магчыма, наступны год будзе годам перапынку ў маіх літаратурных справах. Я не гатовы публікаваць кожны радок, які ёсць ў маім нататніку. Я не лічу, што ўсе мае думкі безумоўна каштоўныя.
Ці будзе прэзентацыя кнігі ў Варшаве
– Дзякуй за шчырасць. Калі тваю новую кнігу можна будзе ўжо купіць і прачытаць?
– 30 снежня «Гвалт» пайшоў у друк. Кніга выходзіць у выдавецтве «
Янушкевіч». Планую, што прэзентацыя кніжкі ў Варшаве адбудзецца 23 студзеня ў Музеі вольнай Беларусі, пачатак – 19:00. А 24 студзеня мяркуем абвясціць старт продажу кнігі. Шэраг прэзентацыяў мае адбыцца таксама ў ЗША.
– Ты напісаў, што гэта будзе не толькі цікавая, але і прыгожая кніжка…
– Так, да кожнага апавядання створаныя адмысловыя ілюстрацыі. Іх аўтарка – Таісія Чарнуха, мая жонка. Гэта ўжо не першы наш супольны праект: Таісія намалявала абедзве вокладкі для «Свіней» – для расейска- і беларускамоўнай версіяў. І цяпер яна зрабіла вокладку і ілюстрацыі да кожнага апавядання. І, мне падаецца, атрымалася вельмі цікава і стылёва, тому што ўсё адпавядае ўнутранаму настрою кнігі, стварае дыялог паміж візуальным мастацтвам і літаратурай.
– Каб твой «Гвалт» перакласці зараз у музычны альбом, якая б гэта была музыка?
– Такая складанка. Там быў бы і «Radiohead», і black metal, і пост-панк. Так, і лакрымоза. Шмат чаго было б, на любы густ, таму што ўся гэтая кніжка, нягледзячы на генеральную тэму, даволі пярэстая. І ўсе апавяданні розныя па сваёй стылістыцы, па наратывах, напісаныя ад імя розных асобаў. Словам, яны вельмі розныя. І я не ведаю, як іх можна было б змясціць пад вокладку аднаго альбому, напрыклад. Гэта была б вельмі розная па настроі музыка.
– Але пад кніжную вокладку змясціліся выдатна…
– Спадзяюся, што так. І для мяне галоўнае, каб гэтыя апавяданні мабілізавалі і актывізавалі ўнутраны дыялог, у першую чаргу. А калі ўнутраны дыялог перарасце ў вонкавы – будзе яшчэ круцей.
Зміцер Міраш belsat.eu
