«У турме я смяялася больш, чым на волі». Былыя палітвязні – пра гумар і жарты за кратамі

Алена Дзядзюля

Была затрыманая 2 верасня 2021 года, асуджаная да году калоніі паводле ч. 2 арт. 339 КК РБ – «Хуліганства, здзейсненае групай асобаў». Выйшла на волю 10 траўня 2022 года.

«Большую частку зняволення я правяла ў Следчай турме ў Жодзіна. У калоніі правяла тры тыдні ў каранціне.

Жодзіна – гэта турма камернага тыпу. Мы нашай камерай смяяліся вельмі шмат. Хоць гэты смех, можна сказаць, быў такі больш істэрычны. Мы смяяліся з дробязяў. Напрыклад, далі дзіравую навалачку, палец прасунуў у дзірку – усе смяюцца. Ці калі начышчалі кубкі да блеску, таксама смяяліся. Увечь час на хаду шукалі нагоды і штосьці прыдумлялі, каб падняць сабе і іншым настрой.

Гумар у турме ратуе і дапамагае выжыць. Я ў звычайным жыцці столькі не смяюся, як там. Гэта быў смех для выжывання, а часам – наступны этап псіхілагічнай траўмы, калі замест таго, каб плакаць, як раней, ты ўжо проста гістэрычна смяешся.

Часам мы жартавалі з персаналу, дражнілі іх. Яны злаваліся. Адзін з іх спрабаваў жартаваць у адказ, аднак ягоныя жарты былі плоскія і нясмешныя.
Магу сказаць, што парадаксальным чынам за кратамі я смяялася больш, чым на волі. У турме я ўжо нічога не магла зрабіць, мне заставалася толькі выжываць, і дзеля гэтага ў тым ліку смяяцца. На волі ў мяне няма нагодаў для весялосці. Бо тут мы можам шмат чаго зрабіць, і я разумею, што калі б беларусы аб’ядналіся, пачалі дзейнічаць хаця б у адным з кірункаў, а не цягнулі як лебедзь, рак і шчука ў розныя бакі, то быў бы вынік. Але мы толькі сварымся, таму я не бачу нагодаў для радасці».

Пятро Марчанка

Музыка, грае на струнных інструментах, былы гітарыст гурту Irdorath. Быў затрыманы 2 жніўня 2021 года, асуджаны да года і шасці месяцаў зняволення паводле арт. 342 КК РБ – «Арганізацыя і падрыхтоўка дзеянняў, што груба парушаюць грамадскі парадак, альбо актыўны ўдзел у іх». Выйшаў на волю 11 кастрычніка 2022 года.

«У зняволенні, калі ты звыкаешся з абставінамі, пачынаеш проста жыць, а размовы з сукамернікамі становяцца самымі звычайнымі, як у звычайным жыцці. А ў звычайным жыцці я шмат жартую.

Смешнае здарылася ўжо ў мой першы дзень у калоніі. На пілараме мы адразу пачалі спяваць песні. Прыйшлі аператыўнікі і сказалі: ты афігеў – цябе за гэта пасадзілі, а ты тут зноў тое самае? А мяне судзілі ж за тое, што я на пратэстах хадзіў з музычнымі інструментамі. Гэта было вельмі смешна.

Агулам, мы шмат спявалі. Прыдумлялі смешныя вершы, я пераробліваў вядомыя песні. Героямі новых песняў часта станавіліся сукамернікі. Шмат смяяліся з гэтага.

Усё, што там адбывалася, магло стаць нагодай для жартаў. Агулам, у зняволенні мала чаго адбываецца, таму нават дробныя навіны ператвараліся ў мемы і хадзілі па калоніі.

Быў смешны выпадак, калі квітнела ліпа, і ўсе хацелі набраць кветак. «На справу» пайшлі два чалавекі з майго атраду, «непалітычныя». Адзін залез на зэдлік і пасадзіў другога, каб той залез на ліпу. Потым той, што застаўся ўнізе, убачыў кантралёраў і ўцёк. А другі сядзеў на дрэве і крычаў «здыміце мяне». Мы проста ляжалі ад смеху.

Жарты, дарэчы, былі часам добрым спосабам камунікацыі з персаналам. Калі ты жартуеш, яны бачаць, што ты іх не баішся і з табой можна спакойна весці дыялог. Нават у сітуацыі калі ты зрабіў штосьці недазволенае, жарты маглі зменшыць рызыку пакарання ці яго ступень. Гэта называлася «урубаць Філю» – прыкідвацца дурнем. Так ты паказваў, што ўсё разумееш, але не хочаш быць пакараным.

На волі ўспаміны пра той досвед для нас жонкай стаў бясконцай крыніцай для сумесных жартаў. Яна ж таксама сядзела. Шмат смяемся ў кампаніях, дзе ведаюць, што мы абодва – былыя палітвязні. Гэта проста нейкі асобны культурны пласт».

Антаніна Канавалава

Давераная асоба Святланы Ціханоўскай. Была затрыманая 6 верасня 2020 года. Асуджаная да 5 гадоў і 6 месяцаў паводле ч. 2 арт. 293 КК – «Удзел у масавых беспарадках» і ч. 3 арт. 293 КК – «Навучанне ці іншая падрыхтоўка асоб для ўдзелу ў масавых беспарадках, альбо фінансаванне гэтай дзейнасці». Выйшла на волю 15 снежня 2024 года.

«Канешне, мы смяяліся. З адміністрацыі калоніі, з аператыўнікаў… Напрыклад, жартавалі з таго, як адзін з іх ушыў сабе штаны – мы гадалі, што ён хацеў гэтым паказаць, чыю ўвагу прыцягнуць.

Калі я ўбачыла, што робіцца ў калоніі, я пайшла да псіхолага і запыталася, як змагацца з несправядлівасцю. На што яна мне сказала: калі вы хочаце, я магу адвесці вас у кабінет, дзе вы паслухаеце музыку. Калі я распавяла гэта дзяўчынам, было шмат мемаў на гэтую тэму. Як змагацца з несправядлівасцю? Проста паслухай музыку.

Жартавалі з палітыкі. Калі ва Украіне паслалі рускі карабель, мы і ганарыліся гэтым, і смяяліся.

Супрацоўнікі не разумелі нашага смеху і як гэта можа быць, калі аказваецца такі каласальны ціск, а людзі ходзяць з усмешкамі. Таму, калі мы збіраліся разам на фабрацыі, нас усяляк імкнуліся разагнаць. Нам не дазвалялі камунікаваць і распавядаць адна адной нейкія вясёлыя моманты.

Было рызыкоўна ўсміхацца аператыўнікам – ім тады падавалася што ты ці з іх смяешся, ці табе вельмі добра жывецца. У адказ маглі зрабіць, каб табе было не так добра.

Але дзяўчыны там усе ходзяць з усмешкамі. Нават калі на душы кепска, яны падзеляцца паміж сабой, але не пакажуць нікому з адміністрацыі калоніі ці СІЗА ці іншым асуджаным свае слёзы. Усмешкі, гумар – гэта таксама форма супраціву. А слёзы – твая слабасць, і калі іх бачаць, гэтым пачынаюць карыстацца. Яны тады разумеюць, як на цябе ціснуць.

Адзін супрацоўнік неяк запытаўся ў мяне: а ты чаго ўсміхаешся? Табе што – добра тут? Я адказала – не, мне не добра, але чаму я павінна ў дадзены момант плакаць? Для іх усмешка – гэта штосьці незразумелае.

Чорнага гумару ў жаночай калоніі не было, нейкіх злых жартаў таксама. Мы імнкуліся адна адну падтрымліваць. Але хадзіў адзін ці то жарт, ці то горкая іронія: калі ты гатовы забіваць людзей, то ты выправіўся. Справа ў тым, што там нават звычайныя асуджаныя часам стваралі невысныя маральныя і фізічныя ўмовы. І мелася на ўвазе, што калі ты гатовы рабіць людзям кепска, то мэта калоніі дасягнутая – цябе выправілі так, як яны таго хацелі».

Ксенія Луцкіна

Журналістка. Была затрыманая 22 снежня 2020 года. Асуджаная да 8 гадоў калоніі паводле арт. 357 КК – «Змова з мэтай захопу ўлады неканстытуцыйным шляхам». Вызваленая па памілаванні 20 жніўня 2024.

«Жартавалі вельмі шмат. Асабліва ў СІЗА. Але гумар там спецыфічны, канешне. Гэтыя жарты не вельмі зразумелыя людзям, якія там не былі. Напрыклад, мы жартавалі над тым, што можам па твары вызначыць, які ў чалавека артыкул – тыя, хто сядзеў за рабаўніцтва, былі звычайна вельмі смешнымі, забаўнымі.

У СІЗА было шмат палітычных. Мы знаходзіліся на прыкладна адным узроўні інтэлектуальнага развіцця, таму маглі жартаваць і разумець адна адну. У калоніі ўжо так не пажартуеш, бо там розныя людзі. Шмат азлобленых. Праз два тыдні я злавіла сябе на тым, што перастала жартаваць. А для мяне гэта вельмі ўласціва – высмейваць сітуацыю. Бо смех, жарты маюць абарончую функцыю. Гэта спосаб захаваць сябе.

У калоні гэта не надта магчыма, бо людзі не разумелі нашых жартаў. Часам яны нават маглі вельмі пакрыўдзіцца, вырашыць, што вы да іх высакамерна ставіцеся, успрыняць як кпіны.

Але ў калоніі сама па сабе рэчаіснасць часам гучыць як жарт. Там ёсць самадзейнасць і Клуб вясёлых і знаходлівых. Кожны атрад рыхтуе нумар і ідзе спаборніцтва.

Адзін з атрадаў прадставіў такі жарт: «Аднойчы раніцай Яна выйшла прагуляцца ў лесе, чагосьці пашукаць».

Зала ляжала са смеху. На волі ніхто не разумее, што тут смешнага. А справа ў тым, што там сядзіць вельмі шмат людзей па наркатычным артыкуле 328, і мелася на ўвазе, што Яна пайшла рабіць закладкі і шукаць іх. Гумар вельмі спецыфічны.

Быў яшчэ адзін жарт, які спадабаўся палітычным. Там большасць асуджаных гавораць з памылкамі, няправільна ставяць націскі і т.п. І вось нібыта штучны інтэлект пачынае «загінацца» ад такой мовы і пытаецца: што вы паліце? Адказ – пераважна, недапалкі. З гэтага смяяліся, бо там усе хочуць паліць, а грошай няма, і жанчыны збіраюць недапалкі.

Жартаваць у КВЗ над супрацоўнікамі ці ўмовам ў калоніі было нельга, толькі пра штосьці агульнае. Агулам калі б супрацоўнік пачуў жарт пра сябе, гэта магло б пагражаць ШІЗА.

Я шмат смяялася. У мяне нават пыталіся – ты заўсёды так ці ў цябе гістэрыка? Але я заўсёды так. Бо што яшчэ рабіць – сядзець і плакаць увесь час?

Памятаю, смяяліся падчас этапу ў Гомель. Нас ехала тады 24 «палітычныя” жанчыны. Нам аддалі тады рэчы, якія некалі не аддалі з перадачамі як забароненыя. Там я знайшла вязанага трусіка, сумку вільготных сурвэтак. Смяяліся з таго, што гэта ўсё трапілі ў спіс забароненых прадметаў.

На судах было шмат смешнага. Напрыклад, у мяне адна з засядальніц заснула і ў яе сонечныя акуляры ўпалі на нос, і яна паехала са стулу. Такое ў кіно можна паказваць. А аднойчы хлопец-канвойны захрапеў. Гэта ўсё як з камедыі сцэны. Але адначасова ты – у цэнтры вельмі нядобрай сітуацыі.
Без гумару там ніяк, бо інакш можна звар’яцець. Калі ты разумееш, што табе там давядзецца знаходзіцца даволі доўга, трэба неяк выраўніваць сябе псіхалагічна, ці будзе зусім кепска. Бо вельмі шмат што баліць, і гумар – светлая пляма, якая мусіць быць, інакш звар’яцееш».

Антон

Правёў за кратамі 5 месяцаў, быў асуджаны да «хатняй хіміі» паводле арт. 342 КК РБ.

«Шмат гумару было нават у ШІЗА, дзе я сядзеў, калі парушаў рэжым «хатняй хіміі». Там былі вясёлыя сукамернікі. Адзін мужчына нам два вечары распавядаў анекдоты.

Агулам шмат залежыла ад таго, з кім сядзіш. На Валадарцы таксама неяк быў хлопец, які ўсіх весяліў. Калі яго прыбралі, сталі неяк больш сумна.

Адным з тых, хто любыў пажартаваць, быў расеец Паша – палітвязень, ён вёў дваравыя чаты. У яго жарты былі на розную тэматыку, у тым ліку, на тэматыку ЛГБТ.

На Калядзічах у нас з’явіўся тэлевізар, мы больш яго глядзелі, гулялі ў настолкі, якія рабілі сваімі рукамі, а акрамя таго стала больш ціску ад «прадольных», часцей складалі рапарты, таму гумару стала менш.

На Акрэсціна, дарэчы, супрацоўнікі таксама вельмі не хацелі, каб нам было весела, таму маглі падкінуць нам бамжа, ці падчас начной пераклічкі прымушаць падскокваць, прайсціся, каб чалавек канчаткова прачнуўся і больш пакутаваў. Там мы бавілі час гульнямі. Напрыклад, гулялі ў банку – называлі, што можна пакласці ў трохлітровую банку. Ці пісалі словы на паперках і трэба было іх паказваць, не называючы. Падчас такіх гульняў заўсёды было шмат жартаў і смеху.

Яшчэ даволі вясёлай была сітуацыя, калі на Калядзічах адзін з хлопцаў загірываў з «прадольшчыцай». А неяк ён узяў мае вершы, якія я пісаў, і аддаў ёй».

Сяргей Гунь

Былы дырэктар івэнт-агенцтва KRONA. Быў затрыманы 3 чэрвеня 2022. Асуджаны да 2 гадоў 6 месяцаў паводле арт. 342 КК – «Арганізацыя і падрыхтоўка дзеянняў, што груба парушаюць грамадскі парадак, альбо актыўны ўдзел у іх». Правёў за кратамі 25 месяцаў. Выйшаў на волю 29 чэрвеня 2024 года.

«Менавіта ў такім месцы нагодаў для жартаў нашмат больш, бо нічога іншага не застаецца. Не сядзець жа і плакаць увесь час. Гэта і абарончая рэакцыя псіхікі, і агулам гумар вельмі дапамагае там трымацца.

Тэмы для жартаў былі розныя. Усё, што пад руку трапіцца, можна ўбачыць з гумарам. Мы абмяркоўвалі і палітычныя тэмы, і асабістыя. У СІЗА асабліва смешна было, калі звычайна расейскамоўныя вертухаі прыходзілі раз на дзень за смеццем і раптам згадвалі беларускую мову - так і казалі «смецце», а не «мусор». Як з гэтага можна не смяяцца?

Мы ім таксама прыдумлялі розныя тыпажы, гадалі, дзе яны раней маглі працаваць і чаму іх маглі выгнаць.

У калоніі таксама было шмат нагодаў для жартаў. Часам спявалі песні, падстаўлялі туды свае словы.

У калоніі быў клуб, там збіраліся музыкі, паэты, але ўсё гэта не датычыла палітвязняў, таму што нам туды быў забаронены доступ. Клуб лічыўся «элітай». Паглядзець пастаноўкі прыводзілі атрад, але ўдзельнічаць нам было нельга. Гумару там не было». 

Ганна Ганчар belsat.eu