Беларусь пад сектаральнымі санкцыямі, «Белавія» ў крызісе, Пратасевіч у дэпрэсіі… Выглядае, што найвялікшаю здабычаю сілавікоў у выніку захопу самалёта сталіся некаторыя звесткі асобных людзей, якія пісалі ў бот тэлеграм-каналу «Nexta».
23 траўня 2021 года карыстальнікі «FlightRadar» звярнулі ўвагу на незвычайную траекторыю рэйсу FR4978 – самалёта «Boeing 737», які ляцеў з Афінаў у Вільню над Беларуссю. Амаль даляцеўшы да мяжы з Літвою, самалёт рэзка развярнуўся і прызямліўся ў Менску. Неўзабаве з’явілася інфармацыя, што на борце быў Раман Пратасевіч, былы галоўны рэдактар Telegram-каналаў «Nexta» і «Беларусь головного мозга». Ён вяртаўся ў Вільню з адпачынку на Кіпры з Соф’яй Сапегай.
На дзень раней гэтым жа рэйсам ляцелі абраная прэзідэнтка Святлана Ціханоўская і ейны дарадца Франак Вячорка. Беларусы выказвалі здагадкі, што затрымаць хацелі іх, але нешта сарвалася.
За лёс Пратасевіча непакоіліся: ён ужо быў у беларуска-расейскім вышуку за журналісцкую дзейнасць і ў спісе «датычных да тэрарыстычнай дзейнасці». Паводле аднаго з пасажыраў, калі самалёт развярнуўся, Пратасевіч запанікаваў, схапіўся за галаву і сказаў: «Тут мяне чакае смяротнае пакаранне».
Сцвярджалася, што паступіла паведамленне: самалёт замінавалі. Ды ў менскім аэрапорце сілавікі паводзілі сябе так, нібы ведалі, што ніякай бомбы няма: спачатку трымалі пасажыраў у «замінаваным» самалёце, потым выводзілі невялікімі групкамі і трымалі каля самалёта.
Пратасевіча і Сапегу затрымалі, рэшту пасажыраў пратрымалі 2,5 гадзіны без магчымасці карыстацца тэлефонам і прыбіральняю, але ўсё ж вярнулі ў самалёт, які адпусцілі ў Вільню.
«Хамас» так не робіць, так робіць КДБ
Улады Беларусі заявілі, што самалёт пасадзілі, бо атрымалі ліст ад тэрарыстаў «Хамасу»: тыя нібы патрабавалі, каб Ізраіль спыніў агонь у сектары Газа, а калі не спыніць, пагражалі ўзарваць самалёт над Вільняю. Казалі, што на распараджэнне Аляксандра Лукашэнкі ў неба паднялі для суправаджэння рэйсу вайсковы знішчальнік «МіГ-29».
Версія выйшла блытаная. Яна супярэчыла таму, што было чуваць на перамовах пілотаў з дыспетчарамі. Выявілася, што ліст «ад тэрарыстаў» выслалі ўжо пасля таго, як самалёт загадалі развярнуць. Ды і прэс-сакратар «Хамасу» заявіў, што арганізацыя не мае дачынення да гэтай гісторыі: «Мы не карыстаемся такімі метадамі, якія могуць быць справаю некаторых падазроных сілаў, якія імкнуцца дэманізаваць «Хамас». Праз год «Кіберпартызаны» выклалі зліў размоваў сілавікоў пасля арышту Пратасевіча, з якога вынікала, што «ліст «Хамасу» быў спланаванай аперацыяй КДБ. Супярэчанні пазней знайшліся і ў здабытых расследавальнікамі архівах паведамленняў Міністэрства ўнутраных справаў.
Амаль адразу ж загаварылі пра паветранае пірацтва: у гэтым улады Беларусі абвінавацілі кіраўнік «Ryanair», Міністэрства замежных справаў Грэцыі, Дэпартамент юстыцыі Злучаных Штатаў ды іншыя. Міжнародная арганізацыя грамадзянскай авіяцыі (ІКАО) пачала расследаванне.
У снежні 2021 года стала вядома, што яшчэ ўлетку з Беларусі ў Польшчу ўцёк авіядыспетчар, які даў доказы таго, што захоп самалёта быў аперацыяй спецслужбаў дзеля арышту Пратасевіча. Аперацыю ў дыспетчарскай кантраляваў працаўнік Камітэту дзяржаўнай бяспекі, а за Пратасевічам сачыў выведнік.
У ІКАО апублікавалі даклад аб расследаванні ўлетку 2022 года, была прызнаная даказанаю віна ўладаў Беларусі. У 2024-м суд у Варшаве завочна арыштаваў трох беларусаў у справе аб тэрарызме: былога начальніка Беларускай аэранавігацыі Леаніда Чура, начальніка змены кантролю палётаў Яўгена Цыганава і высокапастаўленага беларуса, афіцэра КДБ Андрэя А. У студзені 2025 года Інтэрпол выдаў «чырвонае апавяшчэнне» на іхны вышук.
Першыя сектаральныя санкцыі і напаўзакрытае неба
Яшчэ да вынікаў расследавання ІКАО еўрапейскія краіны адна за адною закрывалі неба для самалётаў з Беларусі і забаранялі сваім авіякампаніям лятаць над Беларуссю.
Санкцыі адносна Беларусі пачалі ўводзіць з 1997 года, але станам на пачатак 2020 года большая іх частка была знятая ці замарожаная. Пасля выбараў і пратэстаў 2020-га Еўразвяз, ЗША і іншыя краіны ўводзілі шматлікія санкцыі, але пераважна сімвалічныя. Да захопу самалёта «Ryanair» ці не самым вялікімі «пакараннем» Лукашэнку стала страта права правесці Чэмпіянат свету па хакеі.
Але пасля – ужо ў звязку не толькі з рэпрэсіямі, але і з захопам самалёта – санкцыі ўвялі адносна МАЗу і БелАЗу, КДБ, ГУБАЗіКу і Унутраных войскаў. Праз месяц па захопе самалёта Еўразвяз ухваліў сектаральныя санкцыі: забарону на продаж у Беларусь абсталявання, якое можа быць выкарыстанае ў вайсковых мэтах; абмежаванні гандлю нафтапрадуктамі і хларыдам калію (праўда, не забарона на продаж усяго калію), абмежаванне доступу да рынку капіталу, забарону страхавання беларускім дзяржаўным органам і агенцтвам. Акрамя таго, праз трансляцыю «пакаяннага» відэа Пратасевіча Белтэлерадыёкампанію выключылі з Еўрапейскага трансляцыйнага звязу – БТ страціла правы на шмат якія трансляцыі, а таксама на ўдзел у «Еўрабачанні».
22 чэрвеня 2021 года Лукашэнка заявіў, што ў адказ на санкцыі перастане «бараніць» Еўропу ад нелегальнай міграцыі і кантрабанды.
Далей санкцыі ўзмацняліся і пашыраліся. Дыскусіі пра тое, ці эфектыўныя і ці патрэбныя санкцыі, трывалі і да, і пасля захопу самалёта, але стала відавочным: наймацнейшыя санкцыі ўводзяць не за парушэнні правоў чалавека ў Беларусі, а за тое, што закранае іншыя краіны.
«Белавія» ў выніку засталася фактычна «рэгіянальнай авіякампанія Расеі». Беларусь зазнала і вялікія іміджавыя страты, як казаў аналітык Вадзім Мажэйка, ператварыўшыся ў «нешта падобнае да рэжымаў Садама Хусэйна ці Муамара Кадафі, якія не грэбуюць авіяцыйным тэрарызмам».
Пратасевіч «пакаяўся», спрабаваў стаць «другім Васкрасенскім», застаўся кур’ерам «Яндекс.Еды»
На наступны дзень па затрыманні сілавікі апублікавалі «пакаяннае» відэа з Пратасевічам. Ён выглядаў кепска. У той жа дзень яго прызналі палітвязнем.
3 чэрвеня дзяржаўны тэлеканал ОНТ паказаў новае «пакаяннае» відэа з Пратасевічам: на ягоных руках былі сляды ад кайданкоў, а сваякі былі перакананыя, што «прызнанні» з яго выбілі катаваннямі. Як стала вядома пазней, сілавікі атрымалі некаторыя звесткі людзей, якія пісалі ў бот «Nexta», імаверна, з тэхнікі Пратасевіча.
Пратасевічу выставілі суворыя абвінавачванні, нягледзячы на «супрацу са следствам» і «раскаянне». Але з чэрвеня 2021 года трымалі пад хатнім арыштам. Праз два гады па затрыманні – у траўні 2023-га – яго асудзілі на 8 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму.
Праз 19 дзён пасля прысуду і праз 2 гады пад арыштам, 22 траўня 2023 года Пратасевіч выйшаў на волю праз памілаванне. Ягоную дзяўчыну Соф’ю Сапегу ў траўні 2022-га асудзілі на 6 гадоў калоніі, вызвалілі пазней за Пратасевіча: 7 чэрвеня 2023-га. Пасля вызвалення дзяўчына адразу з’ехала з Беларусі.
Санкцыяў, уведзеных за захоп самалёта, не знялі, хоць улады Беларусі намякалі: вось жа, Пратасевіч на волі, лятае ў Дубай – і яго не садзяць.
Пратасевіч спрабаваў, як ён казаў, «вярнуцца ў журналістыку» – пачаць працаваць на прапаганду. У эфіры дзяржаўнага тэлебачання яму адкрыта прапаноўвалі стаць «медыятарам паміж тымі, хто ў краіне, і тымі, хто ў замежжы». З ягоным удзелам, як сцвярджалася, палітычнай зняволенай Марыі Калеснікавай далі сустрэцца з бацькам, а таксама паказалі жывым палітвязня Віктара Бабарыку – за здароўе і жыццё абаіх шмат хваляваліся, бо пра іх працяглы час не было ніякіх вестак.
Паралельна з прапагандаю Пратасевіч уладкаваўся на завод, з якога неўзабаве звольніўся, наракаў, што не можа знайсці працу і змагаецца з дэпрэсіяй. Урэшце пайшоў працаваць кур’ерам «Яндекс.Еды», але і гэтае месца не выглядае працаю мары. «Ёсць задума зрабіць цэлае YouTube-шоу пра тое, як я спрабую розныя працы», – каментаваў свае пошукі Пратасевіч.
Алесь Наваборскі belsat.eu
