Змены ў Кодэкс аб адукацыі забараняюць атрыманне адукацыі ў замежных школах тым, хто жыве ў Беларусі. Гэта нашкодзіць адукацыі ў Беларусі, але не спыніць онлайн-адукацыю, кажуць эксперты. Праблемы могуць узнікнуць і ў тых беларусаў за мяжой, якія не зарэгістравалі дзяцей адпаведным чынам.
У канцы 2024 года былі ўхваленыя змены ў Кодэкс аб адукацыі, якія набудуць моц ад 1 верасня 2025 года. Сярод зменаў – абавязак законных прадстаўнікоў непаўналетніх забяспечваць дзецям, якія жывуць у Беларусі, адукацыю, у тым ліку агульную сярэднюю, ва ўстановах адукацыі Беларусі.
Прадстаўніца па моладзевай палітыцы і студэнцтве Аб’яднанага пераходнага кабінету Маргарыта Ворыхава забіла трывогу і абяцала звярнуць увагу міжнародных партнёраў на гэткія змены ў беларускім Кодэксе аб адукацыі, а таксама прасіла звяртацца ў АПК, калі сем’і сутыкаюцца з пагрозамі.
«Белсат» паразмаўляў з ёй, а таксама атрымаў каментар ад настаўнікаў і кіраўніцтва Першай беларускай онлайн-школы ва Украіне.
Што менавіта забаранілі
Атрыманне агульнай сярэдняй адукацыі ў Беларусі абавязковае. Агульная сярэдняя адукацыя ўключае пачатковую (I–IV класы), базавую (V-IX класы) і сярэднюю (X–XI класы). То значыць, адвучыцца абавязкова 11 класаў, перастаць вучыцца пасля 9 класаў нельга.
Ранейшая версія Кодэксу, дзейная да 1 верасня, абавязвала законных прадстаўнікоў забяспечваць умовы для атрымання адукацыі і развіцця вучняў – без удакладнення таго, дзе вучыць дзяцей. Новая версія падкрэслівае: калі непаўналетні жыве ў Беларусі, мусіць вучыцца ва ўстанове адукацыі Беларусі. А беларускія школы не даюць онлайн-адукацыі.
Дырэктарка Дэпартаменту кантролю якасці адукацыі Міністэрства адукацыі Вольга Рыбаключава прызнавала, што гэтая праўка скіраваная супраць практыкі дыстанцыйнага навучання дзяцей у замежных арганізацыях. Яна заявіла, што ў замежных школах немагчыма вывучыць беларускую мову, літаратуру, гісторыю і геаграфію. Пра змаганне з адукацыяй па-беларуску яна не згадала. Затое дадала, што ў беларускіх школах паралельна з навучаннем «праводзіцца выхаваўчая праца, у аснову якой закладзены ідэалагічны і патрыятычны складальнікі».
З аднаго боку, гэта тычыцца толькі дзяцей, якія знаходзяцца ў Беларусі і маглі б атрымліваць адукацыю дыстанцыйна, онлайн, у замежных школах. З другога боку, юрысты «LegalHub» лічаць, што гэта можа закрануць беларусаў, якія стала жывуць за мяжой, бо фармальна яны абавязаныя афіцыйна афармляць гэта і станавіцца на консульскі ўлік, атрымліваць спецыяльны пашпарт серыі PP. Суразмоўцы «Белсату» пацвярджаюць гэта.
Што будзе за парушэнне
Справа ў «сацыяльна небяспечным становішчы», тлумачыць Ворыхава «Белсату». Калі пражыванне дзіцяці за мяжой не аформленае, то дзяржава лічыць, што чалавек стала жыве ў Беларусі незалежна ад фактычнага месца жыхарства. Гэта значыць, што грамадзяне Беларусі, чые дзеці жывуць і вучацца за мяжой, а пры тым пражыванне дзяцей за мяжой не аформленае, «не выконваюць патрабаванні да выхаваўчага працэсу».
Адпаведна, сям’ю могуць паставіць на ўлік «сацыяльна небяспечнага стану» (СНС, па-расейску СОП), кантраляваць праз візіты інспектараў, пагражаць пазбавіць бацькоўскіх правоў, нават адабраць дзіця ў бацькоў.
,,«Насуперак рэпрэсіўным практыкам, дзяржава насамрэч не можа сказаць, дзе знаходзіцца кожнае дзіця, бо надта шмат нас з’ехала», – лічаць у Першай беларускай онлайн-школе ва Украіне.
Паводле афіцыйнай статыстыкі, у Беларусі на пачатак 2024/25 навучальнага году было 1,08 млн школьнікаў і 338,3 тысячы дзяцей у дашкольных установах. У онлайн-школе не здзівяцца, калі ў канцы года насупраць кожнага дзясятага імя вучня будзе стаяць пазнака «выбыў у замежную школу». Але заўважаюць: «Няшчасныя настаўнікі, якія два разы на год ходзяць па кватэрах, не ў стане якасна ажыццявіць кантроль над вучнямі».
Калі хтосьці з бацькоў ці законных прадстаўнікоў жыве ў Беларусі або застаецца зарэгістраваным у Беларусі, а непаўналетняе дзіця не вучыцца ў Беларусі, то, паводле Ворыхавай, могуць выклікаць у органы апекі, запрашаць на «прафілактычныя гутаркі», патрабаваць нейкія дакументы ці заявы аб тым, што дзіця вернецца ў Беларусь.
,,«Для тых, хто ўжо ўцёк з сістэмы і вырашыў не трапляцца, усё банальна і проста: не ўзаемадзейнічаць з дзяржаўнымі органамі да паўналецця дзіця», – раяць у онлайн-школе.
То значыць, дзецям з замежнай адукацыяй будзе небяспечна вяртацца з эміграцыі на радзіму, атрымліваць у Беларусі пашпарт ці карыстацца беларускімі медычнымі ўстановамі, станавіцца на вайсковы ўлік у Беларусі.
З вайсковым улікам асаблівая праблема: пры пастаноўцы на яго навучальная ўстанова мае даць характарыстыку. Дзяцей, якія не ўсталі на вайсковы ўлік, пачынаюць актыўна шукаць, ім могуць закрыць выезд за мяжу. Асабліва дзяржаву будуць цікавіць дзеці, чые бацькі праходзілі ў межах крымінальных справаў і выехалі з Беларусі.
,,«Варта памятаць, што рэжым ужо даволі даўно выкарыстоўвае родных, сяброў для ціску на сем'і», – нагадвае Ворыхава.
Дзецям, якія былі абавязаныя атрымаць адукацыю ў Беларусі і не зрабілі гэтага, могуць абмежаваць паступленне ў вышэйшыя навучальныя ўстановы ў Беларусі, дапускае Ворыхава. Такіх выпадкаў пакуль не было, але можна ўявіць, што яны з’явіцца. У онлайн-школе заўважаюць, што наўрад ці будзе шмат ахвочых вучыцца ў беларускай ВНУ пасля замежнай школы.
Што рабіць беларусам за мяжой
Змены ў Кодэкс аб адукацыі былі ўведзеныя не толькі каб «рэпрэсаваць тых, хто ўжо рэпрэсаваны», яны скіраваныя на грамадства агулам. Таму Ворыхава заклікае беларусаў у эміграцыі ў цяперашняй сітуацыі не ездзіць у Беларусь і не вазіць туды дзяцей, калі ёсць магчымасць. Гэта асабліва тычыцца тых, хто перажыў рэпрэсіі, бо гэта можа выклікаць дадатковы пераслед. Затрымліваюць па вяртанні нават тых, хто лічыць, што «не засвяціўся».
Сваякоў і сяброў Ворыхава прапануе загадзя пракансультаваць наконт таго, што да іх могуць ладзіць нейкія «прафілактычныя візіты», бо гэтак ужо рабілі ў іншых выпадках.
Калі ўзнікнуць пытанні пра адукацыю за мяжой і кантакты з уладамі Беларусі, Ворыхава заклікае звяртацца ў Аб’яднаны пераходны кабінет: там змогуць даць кансультацыі і шаблоны адказаў.
Онлайн-адукацыя наогул дазволеная ці забароненая?
Змены ў Кодэкс аб адукацыі не закранаюць артыкул 16, які прадугледжвае сярод іншага магчымасць дыстанцыйнай адукацыі. Але проста так перавесці дзіця ў онлайн-школу нельга. Хатняя адукацыя дазволеная паводле медычных і псіхалагічных паказнікаў, а таксама паводле індывідуальнага навучальнага плану, але пры гэтым дзіця працягвае лічыцца за «офлайнавай» школай. Таксама дазволеныя рэпетытары (нягледзячы на планаваны «антырэпетытарскі ўказ»), але заняткі з імі не вызваляюць ад школьных.
На практыцы дыстанцыйнае навучанне дазволена толькі на ўзроўні прафесійна-тэхнічнай, сярэдняй спецыяльнай і вышэйшай адукацыі, тлумачыць Ворыхава. Для агульнай сярэдняй адукацыі проста няма механізму, які дазваляў бы даваць яе онлайн легальна.
Першая беларуская онлайн-школа ва Украіне ўжо пяць гадоў працуе з вучнямі на тэрыторыі Беларусі (сачыць за наборам на наступны навучальны год можна ў Telegram). Вучні школы і іхныя бацькі сутыкаліся з рознымі тыпамі блакаванняў. Некаторыя казалі: «Не перажывайце, у сям’і айцішнікаў шмат VPN-аў».
,,«Нават пры татальным блакаванні сэрвісаў для навучання будуць знаходзіцца сродкі абыходу, – пераконваюць у онлайн-школе. – Дзеткі, седзячы ў лесе побач з Белавежскай пушчай ці на беразе Японскага мора, у стане знайсці магчымасць здабываць веды ў ахвотнага беларускага настаўніка з краіны Бенілюксу. Такі ён онлайн».
Онлайн-навучанне можа працягнуцца ў цяперашняй форме з дадаткам VPN або сысці ў віртуальную рэальнасць і мэтасусвет, кажуць у школе. Галоўнае, каб бацькі на ўласным прыкладзе вучылі дзяцей быць прагнымі да ведаў і любіць Беларусь.
Адна справа – атрыманне адукацыі, другая – атрыманне дыплому аб адукацыі
Існуюць замежныя кампаніі, якія прапануюць дыстанцыйную школьную адукацыю ў Беларусі – напрыклад, амерыканскую для будучага паступлення ў амерыканскі ўніверсітэт. Такія кампаніі наўрад ці змогуць падладзіцца пад новыя правілы, каб даваць беларускі дыплом, лічыць Ворыхава. У Беларусі няма нарматыўнай базы для атрымання выключна дыстанцыйнай агульнай сярэдняй адукацыі, нават калі гэткія кампаніі дададуць у праграму ўсё, што патрабуюць улады Беларусі.
Нарматыўная база ёсць толькі для дыстанцыйнай сярэдняй спецыяльнай, прафесійна-тэхнічнай і вышэйшай адукацыі. Фактычна онлайн-платформы могуць прапанаваць у школьнай адукацыі толькі дадатковыя заняткі або «псіхалагічную падтрымку» навучання, але не замену школе. Нават калі яны абяцаюць «поўны курс», гэты курс не залічыцца ў Беларусі як атрыманая адукацыя, а бацькі рызыкуюць стаць «парушальнікамі», калі абмяжуюцца толькі гэтым курсам.
Міністэрства адукацыі ўжо цісне на такія ўстановы, канстатуе Ворыхава. Усе адукацыйныя ўстановы, у тым ліку прыватныя, мусяць уводзіць «выхаваўчы кампанент» («патрыятычныя ўрокі» і ідэалагічныя мерапрыемствы). Вядзецца кантроль кантэнту, які публікуюць на онлайн-платформах. Ёсць патрабаванне «ідэалагічнай надзейнасці» настаўнікаў (хоць іх і так не хапае, іх звальняюць нават за «экстрэмісцкія» падабайкі). Онлайн-платформы, якія працуюць у Беларусі легальна, могуць абавязаць падаваць праграмы на ўзгадненне Мінадукацыі, правяраць на выкананне «выхаваўчай працы», прымушаць супрацоўнічаць з праўладнымі арганізацыямі кшталту БРСМ.
Калі зусім знішчыць онлайн-адукацыю, гэта будзе вялікая страта
Для многіх дзяцей онлайн-адукацыя – адзіная магчымасць вучыцца бяспечна, без ціску і ідэалогіі, даводзіць Ворыхава:
,,«У сучаснай беларускай школе часта няма месца для свабоды думкі. Там усё больш пра цырымоніі, „патрыятызм“, і страх сказаць нешта не так. А онлайн-адукацыя – гэта хоць нейкі выбар. Калі ты з сям’і, якая выехала; калі табе страшна хадзіць у школу, бо бацькі ў спісе «экстрэмістаў»; калі ты проста хочаш вучыцца без фальшу – онлайн-школа можа быць выратаваннем».
Ці будзе онлайн-адукацыя сапраўды добрай, залежыць ад школы, дадае Ворыхава. Калі онлайн-школа зроблена прафесійна, яна можа быць нават лепшай за звычайную.
Такая школа, працягвае Ворыхава, падладжваецца пад жыццё, а не вымушае падладжваць жыццё пад яе. Яна дае вучыцца ў сваім тэмпе, спалучаць адукацыю, напрыклад, з пераездам. У добрых онлайн-школах ёсць і жывыя відэаўрокі з рэальнымі дыскусіямі, і клубы паводле інтарэсаў, і віртуальныя сустрэчы, і падтрымка ментараў, псіхолагаў, супольнасці.
,,«І самае галоўнае: такая адукацыя не прымушае быць некім іншым, – кажа Ворыхава пра онлайн-адукацыю. – Не патрабуе казаць тое, ува што не верыш. Не запалохвае і не шануе страх».
Калі дзяржава забірае выбар, онлайн-адукацыя дае яго назад, даводзіць Ворыхава. Калі такую адукацыю знішчаць, страчаны будзе не проста фармат навучання, а прастора, дзе дзіця можа быць сабой. А гэта, рэзюмуе суразмоўца, значна больш каштоўна, чым любы папяровы дыплом.
Алесь Наваборскі belsat.eu
