Праз 34 гады пасля атрымання незалежнасці і на 30-м годзе кіравання Аляксандра Лукашэнкі ў Беларусі былі зацверджаны асновы ідэалогіі беларускай дзяржавы. Паглядзелі, што напісана ў дакуменце, і спыталі ў экспертаў, як гэта ўсё будзе рэалізоўвацца на практыцы і ці чакае беларусаў татальная ідэалагізацыя.
Такога дасюль не было
Дырэктыва №12 за подпісам Аляксандра Лукашэнкі пад назвай «Аб рэалізацыі асноваў ідэалогіі беларускай дзяржавы» з’явілася 9 красавіка. Адметна, што сам дакумент складаецца з трох фармальных частак: дырэктывы «Аб рэалізацыі асноваў ідэалогіі беларускай дзяржавы», уласна «Асноваў ідэалогіі беларускай дзяржавы» і дадатку, у якім пералічаюцца ўказы Лукашэнкі, прысвечаныя ідэалогіі, якія страцілі моц з выхадам дырэктывы.
Гэты дадатак нагадвае, што дырэктыва – далёка не першы дакумент, з дапамогай якога спрабавалі рэгуляваць ідэалагічныя пытанні беларускай дзяржавы. Цягам 30 гадоў уладамі прымаліся іншыя заканадаўчыя акты ў ідэалагічным кірунку. На гэта звяртае ўвагу і палітычны аналітык Валер Карбалевіч у каментары «Белсату».
,,«Была створаная ідэалагічная вертыкаль, былі вылучаныя пэўныя ідэалагічныя пастулаты, яны распаўсюджваліся ў сістэме адукацыі і сродках масавай інфармацыі, але вось такога дакумента, дзе паспрабавалі зафіксаваць асновы дзяржаўнай ідэалогіі, дагэтуль не было», – адзначае наш суразмоўца.
Але чаму гэты дакумент з’явіўся толькі цяпер? На думку палітычнага аналітыка, пасля прэзідэнцкіх выбараў Лукашэнка хоча неяк замацаваць сваю «перамогу» над грамадствам і таму выдае такія дакументы. Карбалевіч нагадаў, што тыдзень таму была выдадзена дырэктыва «Аб удасканаленні функцыянавання сістэмы органаў улады і кіравання, узмацненні выканаўчай дысцыпліны».
,,«Ну вось цяпер новая дырэктыва пра ідэалагічную працу – каб зафіксаваць, заасфальтаваць, «забетаніраваць» сваё панаванне, каб закрыць усе шчыліны, якія могуць быць, шчыліны іншадумства – і такім чынам умацаваць сваю ўладу», – кажа Карбалевіч.
Другім фактарам узнікнення гэтага дакументу толькі ў 2025 годзе суразмоўца называе эвалюцыю палітычнага рэжыму ад аўтарытарызму да таталітарызму, «бо неабходнай умовай існавання, функцыянальнасці ідэалогіі, ідэалагічнай працы з’яўляюцца палітычныя рэпрэсіі, без якіх гэтая ідэалагічная сістэма не працуе».
Ужо на наступныя содні пасля падпісання дырэктывы з высокіх дзяржаўных трыбунаў пачалі гучаць водгукі пра тое, наколькі гэты дакумент своечасовы і надзённы. Так, намеснік кіраўніка Адміністрацыі Лукашэнкі Уладзімір Пярцоў адзначыў, што «час для такога дакумента аб’ектыўна настаў». Рэктар БДУ Андрэй Кароль назваў гэты дакумент «гістарычным» і выразіў перакананне, што ён аб’яднае і стане «трывалай асновай для сучаснікаў і будучых пакаленняў беларусаў».
Што ўнутры?
Цікава, што частка дырэктывы, датычная рэалізацыі асноваў ідэалогіі, непрапарцыйна большая за частку, у якой выкладзеныя ўласна гэтыя «асновы». Галоўныя ідэалагічныя прынцыпы змясціліся на трох старонках дакумента.
Тут гаворыцца, што ў Беларусі сфармавалася ўласная мадэль грамадскага развіцця, якая і стала ўвасабленнем ідэалогіі беларускай дзяржавы.
А вось тое, што пералічаецца пад ключавымі дасягненнямі гэтай беларускай мадэлі, выклікае пэўныя пытанні.
Сярод такіх дасягненняў, напрыклад, напісаны «суверэнны характар унутранай і знешняй палітыкі». Але ў святле таго, што Беларусь надала сваю тэрыторыю для праходу расейскіх войскаў ва Украіну ў 2022 годзе, што беларускія афіцыйныя СМІ рэтранслююць расейскую дзяржаўную прапаганду, а Аляксандр Лукашэнка праз падпісанне інтэграцыйных праграмаў паступова прадае суверэнітэт суседняй дзяржаве, цяжка казаць, што палітыка Беларусі з’яўляецца суверэннай.
Яшчэ адно дасягненне – «высокі ўзровень грамадскай бяспекі» – на фоне больш як тысячы палітвязняў і пастаянных рэпрэсій, якія праводзяцця сілавікамі вось ужо амаль пяць гадоў, таксама глядзіцца недарэчна.
Не абышлося без традыцыйных «пужалак», што Беларусь сутыкаецца з «пагрозай знешняй агрэсіі, якая прымае характар гібрыднага супрацьстаяння», у першую чаргу, адзначаецца, «яна накіраваная на разбурэнне сям’і, сістэмы адукацыі, традыцыйныя канфесіі, армію, інстытуты дзяржаўнай улады».
У дакуменце гаворыцца, што культурна-гістарычны кампанент базуецца на прыналежнасці беларусаў да ўсходнеславянскага свету, цывілізацыйнай роднасці з рускім і ўкраінскім народамі. Гэтае паняцце «ўсходнеславянскі свет» хіба што ўпершыню сустракаецца ў беларускім ідэалагічным дыскурсе.
Расстаўляюцца ў ідэалогіі і гістарычныя акцэнты: ядро фармавання беларускай дзяржаўнасці – Полацкае і Тураўскае княствы, іншымі яе гістарычнымі формамі з’яўляюцца ВКЛ, Рэч Паспалітая і Расейская імперыя. Пачатак станаўлення нацыянальнай беларускай дзяржаўнасці дала Кастрычніцкая рэвалюцыя, і яе вынікам стала абвяшчэнне 1 студзеня 1919 г. ССРБ (пазней БССР). Зразумела, што ніякім згадкам пра БНР тут не знайшлося месца.
Рэспубліка Беларусь, якая паўстала ў 1991 годзе, з’яўляецца правапераемніцай БССР. Але што больш важна: «рэальны суверэнітэт і незалежнасць беларускай дзяржавы былі дасягнутыя ў перыяд пасля ўсталявання прэзідэнцкай формы кіравання», адзначаецца ў дакуменце. Падобна, у гэтым сказе якраз і раскрываецца таямніца, чаму ў большасці кніг і падручнікаў, якія выдаюцца апошнім часам, аўтары выводзяць пачатак незалежнай Беларусі не з 1991-га, а з 1994 года, калі Аляксандр Лукашэнка быў абраны прэзідэнтам.
Як лагічны вынік чытаем запіс пра тое, што «ключавымі асновамі, якія спрыяюць устойлівасці беларускай палітычнай сістэмы, з’яўляюцца народаўладдзе, прэзідэнцкая рэспубліка як найбольш аптымальная форма кіравання, а таксама моцная дзяржаўная ўлада».
Акадэмічны дырэктар Інстытута развіцця і сацыяльнага рынку для Беларусі і Усходняй Еўропы Андрэй Лаўрухін звяртае ўвагу на тое, што ў дакуменце выразна адчуваецца «прыярытэт дзяржавы».
,,«Калі мы паглядзім – паўсюль ідзе гаворка пра тое, што галоўная каштоўнасць – гэта дзяржава. Ну і ў гэтым сэнсе, канешне, ідэалогія ў тым выглядзе, як яна пададзеная ў гэтай дырэктыве, сама за сябе кажа. А менавіта тое, што сям’я Лукашэнкі і яго атачэнне трымаюць уладу сёння ў Беларусі, і яны вось так бачаць свой свет і ўмовы ўтрымання ўлады. Яны захапілі дзяржаўныя інстытуты… і кажуць вельмі проста, шчыра: “Галоўнае – гэта прысягаць дзяржаўным інстытутам, маім, нашым дзяржаўным інстытутам”», – адзначае Андрэй Лаўрухін.
Пры гэтым адметна, што пра нацыянальныя каштоўнасці ў дакуменце амаль не гаворыцца, гэтае словазлучэнне сустракаецца толькі адзін раз, затое трэндавыя сёння ў Саюзнай дзяржаве «традыцыйныя каштоўнасці» можна пабачыць у самых розных кантэкстах.
Не новая ідэалогія
Андрэй Лаўрухін звяртае ўвагу на тое, што ідэалогія, якая апісана ў дакуменце, мае гібрыдны характар.
«Гэта не новая ідэалогія, гэта гібрыдная ідэалогія: кавалачак узялі з аднаго, кавалачак з другога. Ну, возьмем, напрыклад, “каб быў дабрабыт”. Якое грамадства не хоча, каб быў высокі ўзровень жыцця? Каб была бясплатная і якасная адукацыя, медыцына і гэтак далей па спісе. Калі мы паглядзім, то амаль кожны чалавек на ўсёй планеце Зямля гатовы пад гэтым падпісацца. Гэта не нешта своеасаблівае, як пазіцыянуецца ў гэтым дакуменце», – адзначае суразмоўца «Белсату».
Пры гэтым на «гібрыднасць» ідэалогіі ўказвае тое, што некаторыя складнікі ўзятыя з ідэалогіі расейскай, лічыць Андрэй Лаўрухін – як, напрыклад, пра прыярытэт калектывізму, які ідзе ад савецкіх часоў («кансалідацыі беларускага грамадства спрыяе калектывізм як форма жыццядзейнасці», гаворыцца ў дакуменце).
Зразумела, што для таго, каб прапісаныя на паперы ідэалагічныя пастулаты ператвараліся ў жыццё, неабходныя людзі, якія будуць іх рэалізоўваць на месцах. Але ці ёсць у дзяржавы для гэтага рэсурс і выканаўцы? На думку Андрэя Лаўрухіна, такія людзі, безумоўна знойдуцца.
,,«Мы ж бачым, што калі б яны не знаходзіліся, то мы б не апынуліся цяпер у той кропцы жыцця, у якой зараз знаходзімся. Значыць, гэтыя людзі ёсць. І яны гатовыя [працаваць], безумоўна, не бескаштоўна. Калі ў дзяржавы будзе дастаткова грошай, яна зможа мабілізаваць людзей і будзе [створана] уся гэтая вертыкаль і інфраструктура, якая [у дакуменце] прапісаная… то тады гэта будзе працаваць», – кажа суразмоўца.
Іншае пытанне, працягвае Андрэй Лаўрухін, наколькі гэта ўсё будзе адгукацца самім беларусам. Бо існуе такое паняцце, як інтэрпеляцыя, калі ва ўмовах пагрозы, у атмасферы страху людзі пачынаюць кантраляваць адно аднаго – у такім выпадку ідэалогія можа спрацоўваць. Здольнасць беларусаў супрацьстаяць гэтаму, на думку суразмоўцы, мы зможам убачыць у найбліжэйшыя гады.
У той жа час, на думку палітычнага аглядальніка Валера Карбалевіча, Лукашэнка спрабуе паўтарыць досвед савецкага народу ў плане ўкаранення ідэалогіі, яму цяжка выйсці за гэтыя межы. Але гэты досвед не з’яўляецца пазітыўным.
«Савецкая ідэалогія не змагла ўратаваць Савецкі Саюз, савецкую сістэму, савецкую ідэалогію ад краху. І цяжка ўявіць, што сёння гэтая ідэалогія, ва ўмовах, калі краіна знаходзіцца на скрыжаванні розных інфармацыйных плыняў, зможа ўратаваць рэжым у момант сур’ёзнага крызісу», – заўважае Карбалевіч.
Раман Шавель belsat.eu
