Мы дастаткова ведаем пра дзевяностыя: адныя іх заспелі, іншыя дазнаюцца пра першае дзесяцігоддзе незалежнасці ад сваіх бацькоў, штосьці пішацца ў медыях. У беларускім мастацтве тым часам гэты перыяд застаецца амаль неадрэфлексаваным. Тым больш каштоўным на гэтым фоне выглядае перавыданне раману «Варшава» пра студэнцтва ў Менску ў першыя гады пасля распаду Савецкага Саюзу. Пісьменнік і рэжысёр Уладзімір Казлоў урэшце прадставіў кнігу «Варшава» ў самой Варшаве, а мы распыталі яго, якімі былі дзевяностыя і як яны перадвызначылі сённяшнюю Беларусь.
– Наколькі «Варшава» адпавядае вашай біяграфіі?
– Гэта, бадай што, мой самы аўтабіяграфічны раман. Ён базуецца на маім досведзе пачатку дзевяностых, калі адначасова з вялікімі пераменамі ў краіне я паступіў вучыцца і пераехаў з Магілёва ў Менск. Я не дужа люблю пісаць пра сябе, але тут напісаў амаль што аўтафікшн, хаця дваццаць гадоў таму такога слова не ўжывалі.
– Галоўны герой пабываў у Маскве, Варшаве, Беластоку, Франкфурце-на-Одэры, Берліне. Чаму кніга называецца «Варшава»?
– У мяне няма адназначнага адказу. Варшава – нейкі сімвал таго, што адбывалася з маім героем, месца, дзе крышталізаваўся ягоны досвед за тыя два гады. Але гэта мая інтэрпрэтацыя. Я лічу, назва мусіць быць неплакатнай, каб чытач мог зрабіць і свае высновы.
– Падчас паездкі ў Нямеччыну на пытанне, ці з Расеі ён, галоўны герой адказвае, што так, з Расеі. Наколькі нацыянальная самасвядомасць пакалення, якому вы належалі, была тады прабеларускай?
– На жаль, у майго пакалення беларускай нацыянальнай самасвядомасці не было або яе было вельмі мала. Мы, напрыклад, не разумелі важнасць беларускай мовы: мы былі атручаныя саўком і гвалтоўнай русіфікацыяй. Вядома, я не лічыў сябе расейцам і заўсёды разумеў, што я беларус, але Савецкі Саюз існаваў першыя дзевятнаццаць гадоў майго жыцця і я адчуваў сябе грамадзянінам гэтай вялікай краіны.
,,Калі пачалася незалежнасць Беларусі, было складана ідэнтыфікаваць сябе як свядомага беларуса, бо мы ўсе размаўлялі па-расейску, заставаліся ў расейскай культурніцкай прасторы.
Не толькі ў першыя гады незалежнасці, але шмат гадоў мы ідэнтыфікавалі сябе з Расеяй больш, чым з Беларуссю. Цяпер, праз трыццаць гадоў, відаць вынік гэтага.
– Адзіны персанаж, які размаўляе на літаратурнай беларускай мове, – выкладчык ва ўніверсітэце. Як ён тады ўспрымаўся?
– Гэта рэальны чалавек – мой выкладчык нямецкай мовы, ён прынцыпова размаўляў толькі на беларускай мове. І гэтага ніхто не разумеў, да гэтага ставіліся адмоўна, неяк варожа, нават пісалі скаргі ў дэканат. Як я ўжо сказаў, мы былі атручаныя саўком і русіфікацыяй.
– Другі чыннік дзевяностых – эканамічны, да яго ў кнізе вялікая ўвага. Наколькі тое, што трэба было ўвесь час шукаць спосабы зарабіць, адгукаецца сёння?
– Тады змянілася эканамічная мадэль краіны. І ў мяне акурат пачалося самастойнае жыццё, я мусіў на яго зарабляць. Да гэтага студэнт атрымліваў стыпендыю 40 рублёў, і гэта былі даволі добрыя грошы. Для параўнання: інжынер-пачатковец зарабляў 100 рублёў. Калі я пачаў вучыцца, гэтага ўжо не было, стыпендыя была капеечная, ты мусіў зарабляць, прычым на вельмі хаатычным рынку. На жаль, пра гэта даводзілася думаць вельмі шмат. Не ведаю, наколькі гэта закранула мяне, я ўсё-ткі не дужа камерцыйны чалавек, але я бачыў шмат сфакусаваных на матэрыяльным людзей.
,,Палітычныя пытанні іх ужо не цікавілі – іх цікавіў толькі дабрабыт. Я лічу, гэта адна з прычынаў таго, што людзі прымалі аўтарытарныя рэжымы, калі тыя дазвалялі ім зарабляць.
– У кнізе ўвесь час згадваюцца атрыбуты заходняга матэрыяльнага свету – снікерзы або джынсы «Levi's», канкрэтная музыка. Наколькі важнымі яны былі для вашага пакалення?
– Вельмі важнымі. Калі большая частка свету развівалася паводле сваіх мадэляў (моладзь там слухала адны і тыя ж групы, чытала адны і тыя ж кнігі, у іх былі адны і тыя ж моды) – мы жылі за жалезнай заслонай. Да Савецкага Саюзу гэта не тое каб не даходзіла наогул, але даходзіла мала, нам гэтага не хапала. У майго пакалення больш праяўляўся кансюмерызм, матэрыялізм, бо ў цябе не было нічога, апроч савецкіх тавараў, а джынсы ў спекулянтаў каштавалі як месячны заробак тваіх бацькоў. І раптам усё гэта з’явілася. Але яно было нятанным, трэба было зарабляць, каб нешта сабе дазволіць.
– У некаторых мімалётных фразах гучыць настальгія па Савецкім Саюзе. Прызнайцеся, ці вам яна была ўласцівая?
– Мне ніколі. Існуе настальгія па юнацтве, маладосці – вядома, у мяне яна таксама ёсць.
,,Але я ні ў якім разе не настальгую па савецкім рэжыме, ён быў мне агідны.
У другой палове васьмідзясятых мы былі антысаветчыкамі, усе ўсё тады разумелі і былі настроеныя па-антысавецку, ад гопнікаў – да прафесараў. Ёсць людзі, якія не аддзяляюць настальгію па маладосці ад настальгіі па Савецкім Саюзе, яны не разумеюць розніцы. Маўляў, я настальгую, бо гэта быў такі добры Савецкі Саюз. З такімі людзьмі прасцей працаваць прапагандзе, яна іх пераконвае: «Так, гэта быў добры Савецкі Саюз».
– Як вы і вашае кола камунікацыі ўспрынялі распад Савецкага Саюзу?
– З вялікімі надзеямі.
– Не расчараваліся?
– Потым – канечне. Вялікія надзеі былі, пачынаючы з перабудовы. Мне было чатырнаццаць гадоў – і я ўжо шмат разумеў пра Савецкі Саюз: я вучыўся ў савецкай школе, жыў у завэдзганым пад’ездзе хрушчобы. Маё расчараванне ўзнікла не праз тое, што было цяжка, трэба было зарабляць на жыццё, не хапала грошай…
,,Я расчараваўся, калі пачалося вяртанне да саўка, да савецкіх практык, да савецкага менталітэту.
Я і сёння лічу, што вяртанне да Савецкага Саюзу – найгоршае, што адбылося за ўсе гэтыя гады.
– У чым савок увасабляецца ў Беларусі сёння?
– Ён праяўляецца і ў менталітэце, і ў прапагандзе, і ў тым, як працуе эканоміка ды кіраванне краінай. Мне гэта ўсё нагадвае Савецкі Саюз да Гарбачова: пры Гарбачове прынамсі пачаліся рэформы, хоць, можа, і няўдалыя. Тады, дарэчы, большасць насельніцтва разумела, што мы ідзём не туды, што трэба нешта мяняць. А, напрыклад, у сённяшняй Расеі большасць думае, што ўсё добра, усё, як трэба, «наше дело правое».
– Ці былі, на ваш погляд, дзевяностыя насамрэч свабоднымі?
– Былі, былі вельмі свабоднымі ў розных аспектах, нават у адукацыі. Я вучыўся адразу на двух факультэтах: я з нямецкай мовай паступіў на французскую, але пайшоў у дэканат і сказаў, што хачу таксама вывучаць англійскую – «ok»! І я ў першую змену вучыўся на французскім факультэце, а ў другую – на англійскім. Былі людзі, якія ўвогуле вучыліся за мяжой, прыязджалі ў канцы навучальнага года, здавалі экзамены і атрымлівалі беларускі дыплом (не ведаю, навошта). Ніхто не кантраляваў, ці ходзіш ты на заняткі. Ты сам вырашаеш, ці важна гэта. Шмат свабоды было ўва ўсім іншым, у тым, што развівалася ці пачынала развівацца: у музыцы, выяўленчым мастацтве, трохі там літаратуры… Ніякай цэнзуры не было, ніхто нікому не казаў, што можна рабіць, а чаго нельга, не ўзнікала ніякіх пытанняў наконт ненарматыўнай лексікі ці яшчэ чаго. У мяне ўражанне пра дзевяностыя як пра вельмі свабодны час, але ў другой палове дзевяностых свабода пачала згортвацца.
– Вы казалі, што гэтай кнігай спрабуеце зразумець, што тады пайшло не так. На ваш погляд, што?
– Першае – мусіла адбывацца паступовая беларусізацыя. Я казаў, што маё пакаленне адмоўна ставілася да беларускай мовы, але троху старэйшыя людзі аддавалі дзяцей у беларускамоўныя школы. Можна і трэба было ствараць стымулы для таго, каб людзі пераходзілі на беларускую мову. А другое – ролю згуляў фокус на тым, каб зарабляць грошы, выкарыстоўваць новыя магчымасці і шанцы. Людзі былі на гэтым так засяроджаныя, што не заўважалі важных рэчаў, якія адбываліся з краінай.
– Чаму вы самі ў выніку апынуліся ў Расеі?
– Пры канцы дзевяностых я разумеў, што будучыні ў Беларусі няма. У мяне не было шанцаў з’ехаць на захад, а ў Маскве мне прапанавалі працу, да таго ж, я пачынаў займацца літаратурай і разумеў, што Масква – літаратурны цэнтр, там мне можа быць лягчэй знайсці выдаўца. У 2000 годзе Расея яшчэ была свабоднай краінай, больш свабоднай, чым Беларусь, розніца была вельмі адчувальная, але яна адчувалася толькі некалькі гадоў.
– Выдавецтва «Мяне няма» перавыдала менавіта гэты ваш раман, хіба маючы на ўвазе яго пэўную актуальнасць. Як бы вы акрэслілі, чаму яго варта чытаць сёння?
– Я наогул лічу, што мы мусім рэфлексаваць пра мінулае, а мінулае трыццацігадовай даўніны ў Беларусі, першыя гады незалежнасці, у мастацкай літаратуры не адрэфлексаваныя. Гэта быў настолькі цікавы і настолькі важны час, што пра яго можна напісаць дзясяткі раманаў. Спадзяюся, яны яшчэ будуць з’яўляцца і перавыданне маёй кнігі стане ў нейкай ступені штуршком для аўтараў, якія жылі ў той час.
– А сёння ў Беларусі ёсць будучыня?
– Пакуль Беларусь застаецца ў кіпцюрах Расеі, на жаль, не. Толькі калі яна з іх вырвецца – у Беларусі ўсё можа змяніцца, яна можа стаць іншай краінай і будучыня будзе.
Размаўляла Ірэна Кацяловіч «Белсат»
