Сітуацыю ў Венесуэле і Беларусі часта параўноўвалі. Ці ёсць для гэтага падставы цяпер?
У Венесуэле 28 ліпеня адбудуцца прэзідэнцкія выбары – першыя пасля скандальнай кампаніі 2019 года і перыяду двоеўладдзя. Апазіцыя мае рэальныя шанцы на электаральную перамогу, аднак Нікаляс Мадура наўрад ці аддасць уладу добраахвотна. «Belsat.eu» распавядае, што адбываецца цяпер у Венесуэле і чым сітуацыя ў гэтай краіне адрозніваецца ад сітуацыі ў Беларусі пасля 2020 года.
Нікаляс Мадура прыйшоў да ўлады ў 2013 годзе, стаўшы пераемнікам аўтарытарнага лідара Венесуэлы Уга Чавэса. Чавэс перад смерцю заклікаў галасаваць за Мадура, на ягоную перамогу на прэзідэнцкіх выбарах працаваў увесь адміністрацыйны рэсурс дзяржавы. Паводле афіцыйных звестак, Мадура тады перамог з мінімальнай перавагай – 50,61 % супраць 49,12 % у ягонага апанента. Апазіцыя вынікаў выбараў не прызнала, у краіне выбухнулі пратэсты.
У 2014 годзе ў Венесуэле распачаўся катастрафічны крызіс, выкліканы папулісцкай эканамічнай палітыкай уладаў і падзеннем цэнаў на нафту. Краіна сутыкнулася з шалёнай інфляцыяй і дэфіцытам тавараў першай неабходнасці. Эканамічная сітуацыя абвастрыла палітычны крызіс: у краіне адбываліся зацяжныя масавыя пратэсты, што жорстка разганяліся сілавікамі.
У 2015 годзе на парламенцкіх выбарах перамагла апазіцыя, распачалося супрацьстаянне Мадура з Нацыянальнай асамблеяй. А ў 2018 годзе ў Венесуэле адбыліся прэзідэнцкія выбары: паводле афіцыйных звестак, Мадура нібыта атрымаў 67,84 % галасоў. Галоўныя апаненты ўладаў да выбараў дапушчаныя не былі, апазіцыя прэзідэнцкую кампанію байкатавала. Захад і большасць краінаў Лацінскай Амерыкі вызначылі выбары фарсам, абвінавацілі Мадура ў фальсіфікацыях, а некаторыя нават адклікалі сваіх амбасадараў. Венесуэла канчаткова ператварылася ў краіну-ізгоя.
У студзені 2019 года спікер Нацыянальнай асамблеі Хуан Гуаідо заявіў, што Мадура ўзурпаваў уладу, і абвясціў сябе кіраўніком дзяржавы. Дзясяткі краінаў прызналі Гуаідо легітымным лідарам. У Венесуэле пачалося двоеўладдзе, якое, тым не менш, не прывяло да сыходу Мадура. Пад пагрозаю крымінальнага пераследу Гуаідо быў вымушаны пакінуць краіну. У снежні 2022 года парламентарыі прагаласавалі за распусканне альтэрнатыўнага ўраду і зняцце Гуаідо з пасады. Апазіцыя прайграла.
Сітуацыю ў Беларусі пасля жніўня 2020 года часта параўноўвалі з сітуацыяй у Венесуэле пасля 2018 года. У абедзвюх краінах адбываліся беспрэцэдэнтныя масавыя пратэсты, паўстаў крызіс легітымнасці ўладаў і з’явіліся палітычныя лідары, якія атрымалі шырокае падтрыманне ў грамадстве і прызнанне за мяжой. У абедзвюх краінах нелегітымныя прэзідэнты здолелі утрымаць уладу толькі дзякуючы падтрыманню сілавога апарату і жорсткім рэпрэсіям. Яны абодва падазраюцца ў злачынствах супраць чалавечнасці, прычым у дачыненні Мадура Міжнародны крымінальны суд у Гаазе вядзе папярэдняе расследаванне.
Разам з тым сітуацыя ў Беларусі і Венесуэле мае прынцыпова важныя адрозненні.
Па-першае, палітычны крызіс у Венесуэле развіваўся на фоне калапсу эканомікі і сацыяльнай сферы, чаго ў Беларусі не было. Паводле міжнародных арганізацыяў, каля 19 мільёнаў жыхароў Венесуэлы сутыкнуліся з праблемамі, звязанымі з доступам да харчоў і медычнага абслугоўвання. Ініцыятыва «HumVenezuela» сцвярджае, што ў гуманітарнай дапамозе маюць патрэбу 66 % насельніцтва. Каля 72 % цярпяць ад нястачы медычнага абслугоўвання і лекаў. Існуюць сістэматычныя праблемы з электрычнасцю і вадою. Праз усе гэтыя праблемы 18 % дзяцей не наведвалі школу ў 2023 годзе. Як вынік, Венесуэлу пакінулі больш за 7,7 млн асобаў (з Беларусі пасля 2020-га эмігравалі ад 200 да 500 тысячаў).
Па-другое, рэпрэсіі ў Венесуэле не набылі гэткага татальнага характару, як у Беларусі. Паводле «Human Rights Watch», на пачатак 2024 года за кратамі ў 28-мільённай Венесуэле трымаюць 270 палітвязняў. То бок амаль у 5,5 разу меней, чым у 9-мільённай Беларусі. Агулам за 10 гадоў палітычнага крызісу праз палітычна матываваныя арышты прайшлі каля 15,8 тысяч асобаў. Са справаздачы праваабаронцаў незразумела, наколькі арышты былі працяглыя, а таксама – у адміністратыўным ці крымінальным парадку яны афармляліся. Але зазначым, што толькі ў 2020 годзе ў Беларусі праз затрыманні прайшлі каля 33 тысяч асобаў.
Пры гэтым у Венесуэле ўлады часта прыбягалі да пазасудовых расправаў – выкраданняў і забойстваў. Улетку 2019 года ў ААН быў прэзентаваны даклад пра «эскадроны смерці» ў Венесуэле. У Беларусі «эскадроны смерці» выкарыстоўваліся толькі ў 1990-х і пачатку 2000-х, а ў 2020–2024 гадах расправам з апанентамі ўлады стараліся фармальна надаць выгляд законнасці.
Між тым, рэпрэсіі ў Венесуэле не былі даведзеныя да поўнага знішчэння адкрытай апазіцыі і поўнай ліквідацыі вулічнай актыўнасці.
У кастрычніку 2023 года Мадура быў вымушаны падпісаць так званыя Барбадоскія пагадненні: ён паабяцаў дапусціць апазіцыю да прэзідэнцкіх выбарах у абмен на аслабленне санкцыяў супраць Венесуэлы. Гэта быў сапраўдны кампраміс: ЗША фактычна прызналі, што іх палітыка ціску не прывяла да падзення рэжыму Мадура і варта пазіцыю змякчыць, а Мадура пагадзіўся на адкрытыя перамовы з апазіцыяй. У снежні Мадура пайшоў на яшчэ адну ўгоду з удзелам Вашынгтону: адбыўся абмен 20 палітвязняў-венесуэльцаў і 10 амерыканскіх грамадзянаў на паплечніка венесуэльскага лідара, які трапіў у ЗША ў турму паводле падазрэння ў адмыванні грошай.
Восенню 2023 года апазіцыя правяла праймерыз, на якіх з паказнікам, вышэйшым за 92 %, перамагла Марыя Карына Мачада – 56-гадовая былая дэпутатка, якую ў прэсе параўноўвалі з Маргарэт Тэтчэр. Мачада выглядала яўнай фаварыткай прэзідэнцкай гонкі: паводле апытання кампаніі ORC, на выбарах за яе гатовыя былі прагаласаваць 47,2 %, а за Мадура – толькі 13,5 %. Аднак праз некалькі месяцаў пасля праймерыз падкантрольны Мадура Вярхоўны суд забараніў ёй вылучацца на прэзідэнцтва: Мачаду абвінавацілі ў сувязях з Гуаідо і закліках да санкцыяў. Акрамя таго, адбыліся арышты прадстаўнікоў ейнага перадвыбарчага штабу. Саму Мачаду пры гэтым не рэпрэсавалі – яна застаецца ў краіне і працягвае займацца палітыкай.
Пасля апазіцыя хацела вылучыць Карыну Ёрыс, але тая не здолела зарэгістравацца праз збой у электроннай сістэме рэгістрацыі. Дэмакратычная супольнасць краіны ўпэўненая, што збой быў учынены ўладамі.
З трэцяй спробы галоўная апазіцыйная кааліцыя Венесуэлы «Адзіная платформа» ўсё-ткі зарэгістравала свайго кандыдата – ім стаў 75-гадовы былы дыпламат Эдмунда Гансалес Урут’я.
Акрамя Урут’і і Мадура ў выбарах прымуць удзел яшчэ 8 кандыдатаў, але частка іх цалкам лаяльная рэжыму.
Наконт справядлівасці сёлетніх выбараў у Венесуэле апрыёры ёсць шмат сумневаў. Нядопуск асноўных апазіцыйных кандыдатаў і арышты актывістаў кампраметуюць прэзідэнцкую кампанію. Міжнароднае назіранне будзе абмежаваным і не здолее эфектыўна ахапіць усёй краіны. Фактычна будуць пазбаўленыя магчымасці галасаваць мільёны эмігрантаў, якія пакінулі Венесуэлу на хвалі крызісу. Шэраг краінаў, куды масава пераязджалі венесуэльцы, цяпер не мае дыпламатычных стасункаў з Каракасам, а вярнуцца і прагаласаваць на радзіме эмігранты не могуць.
Акрамя таго, улады шырока выкарыстоўваюць адміністрацыйны рэсурс і розныя маніпуляцыі. Нават вонкавы выгляд выбарчага бюлетэня ёсць яўным прыкладам несумленнай барацьбы: партрэт Мадура там надрукаваны 13 разоў, ён займае цалкам увесь першы шэраг. Прычына ў тым, што венесуэльскія законы дазваляюць размяшчаць партрэты кандыдата столькі разоў, колькі палітычных партыяў яго падтрымалі – і Мадура гэтай шчылінай скарыстаўся.
Эдмунда Гансалес Урут’я зусім не такі папулярны і харызматычны палітык, як Мачада. Заходнія медыі характарызуюць яго як «ціхага дзядулю, які любіць птушак». Аднак ён не спойлер. Вакол Гансалеса аб’ядналася апазіцыя, яго падтрымала Мачада і за час прэзідэнцкай кампаніі экс-дыпламат знайшоў шмат прыхільнікаў. Перадвыбарчыя мітынгі апазіцыі збіраюць велізарныя натоўпы па ўсёй краіне і прэса загаварыла пра вяртанне «выбарчай энергіі» на вуліцы венесуэльскіх гарадоў.
Эксперты лічаць, што ў апазіцыі ёсць рэальны шанц перамагчы на гэтых выбарах. Апытанні паказваюць: большасць венесуэльцаў выступае за перамены. «Канкурэнтныя выбары могуць зрынуць аўтарытарны ўрад, што кіраваў чвэрць стагоддзя», – зазначае ў сваім аналітычным аглядзе «Chatham House».
,,«Аўтакратычны прэзідэнт Венесуэлы Нікаляс Мадура ў нядзелю сутыкнецца з самай вялікай электаральнай пагрозай за час свайго 11-гадовага кіравання. Калі ён выйдзе на першае месца, яму будзе складана пераканаць свет, што ягоная перамога была законнаю», – канстатуе «Bloomberg».
Разам з тым, ніхто не верыць у тое, што Мадура прызнае паразу.
«Мы пераможам – не кіем, дык палкай. Мы заўсёды будзем перамагаць», – заявіў ён сваім прыхільнікам у лютым. Палітык называе сваіх апанентаў «фашыстамі» і сцвярджае, што толькі ягонае пераабранне выратуе Венесуэлу ад грамадзянскай вайны. AP канстатуе, што перад галасаваннем Мадура імкнецца «заручыцца падтрыманнем вайскоўцаў».
«Многія аналітыкі скептычна ставяцца да таго, што спадар Мадура змірыцца з паразай на выбарах. І калі гэта адбудзецца, незразумела, як адміністрацыя Байдэна адрэагуе», – піша газета «The New York Times».
Калі Мадура сфальсіфікуе выбары, у Венесуэле варта чакаць масавых пратэстаў.
,,«Паслявыбарчыя ўзрушэнні практычна непазбежныя», – канстатуе «Chatham House».
Акрамя таго, апытанні паказваюць, што больш за 40 % венесуэльцаў гатовыя эміграваць, калі Мадура застанецца прэзідэнтам. Гэта значыць, што можа распачацца новая хваля магутнага міграцыйнага крызісу, які можа паставіць пад пагрозу стабільнасць рэгіёну.
Глеб Нержын belsat.eu
