«Там толькі ідэалогія, там нічога ад закону няма».
У Беларусі асудзілі на смяротнае пакаранне грамадзяніна Нямеччыны Рыка Крыгера. Яго назвалі вінаватым у шпіянажы і тэракце. Па дзяржаўнаму тэлебачанню паказалі сюжэт, з якога вынікае, што у выніку яго дзеянняў ніхто не загінуў, а шкода склала 516 долараў. Пацікавіліся ў праваабаронцаў, ці суразмернае злачынства і пакаранне, і што можа хавацца за гэтай гісторыяй.
Смяротнае пакаранне ў Беларусі законнае – Беларусь апошняя ў Еўропе, дзе такое пакаранне ўжываюць. Ці законна прысуджаць найвышэйшую меру за злачынства, у якім (што нават падкрэслівалі ў прапагандысцкім сюжэце БТ) людзі не пацярпелі? На гэтае пытанне «Белсату» адказаў прадстаўнік праваабарончага цэнтру «Вясна» Павел Сапелка.
Па-першае, права на жыццё – неад’емнае права чалавека. Гэта напісана ў артыкуле 6 Міжнароднага пакту аб грамадзянскіх і палітычных правах, а Беларусь – удзельніца гэтага пакту (яшчэ як БССР падпісала яго ў 1968 годзе і ратыфікавала ў 1973-м). Паводле гэтага пакту, права на жыццё ахоўваецца законам, ніхто не можа быць адвольна пазбаўлены жыцця.
Гэта агульнавядомая фармулёўка, адзначае Сапелка, аднак яна не мае абсалютнага характару: паводле пакту, у краінах, якія не скасавалі смяротнага пакарання, смяротныя прысуды могуць выносіцца толькі за самыя цяжкія злачынствы адпаведна закону, які дзейнічаў падчас здзяйснення злачынства і які не супярэчыць нормам пакту.
Паводле экспертаў Камітэту па правах чалавека ААН (Заўвага агульнага парадку № 36 – Артыкул 6: права на жыццё), дзяржавы-ўдзельніцы пакту не могуць ператвараць у злачынства, якое караецца смяротным пакараннем, любое правапарушэнне, якое пры ратыфікацыі пакту або пасля не вяло за сабой смяротнага пакарання, і не могуць скасоўваць прававыя ўмовы з існага правапарушэння, каб дазволіць вынясенне смяротнага прысуду ў абставінах, пры якіх яго немагчыма было вынесці раней.
У той жа заўвазе напісана, што «самыя цяжкія злачынствы» трэба трактаваць абмежавана: толькі як злачынствы скрайняй цяжкасці, звязаныя з наўмысным забойствам, і нават замах на забойства не можа быць падставай для смяротнага прысуду. Таксама падставай для смяротнага прысуду не можа быць абмежаваная ступень удзелу ці саўдзелу ў злачынстве, як то прадстаўленне фізічных сродкаў для ўчынення забойства.
Сапелка рэзюмуе: нават калі апусціць у цэлым парушэнні прынцыпаў справядлівага суду, прысуд парушае абавязкі Беларусі з артыкулу 6 Міжнароднага пакту аб грамадзянскіх і палітычных правах: Крыгер нікога не забіў, а вынясенне смяротнага прысуду стала магчымым толькі з прычыны змены закону ў 2022 годзе – тады ў Крымінальны кодэкс Беларусі прапісалі смяротнае пакаранне за замах на тэракт.
Праваабаронца і былы палітвязень Леанід Судаленка кажа «Белсату»: сюжэт на БТ пра справу Рыка Крыгера, як і ўся справа, «ад пачатку да канца пранізаная ідэалогіяй».
,,«Там толькі ідэалогія, там нічога ад закону няма, – кажа Судаленка. – Мы бачым, што гэты чалавек нікога не забіў, няма ніякіх наступстваў таго злачынства, у якім яго абвінавацілі. І бачым вышэйшую меру пакарання».
На думку Судаленкі, смяротным прысудам і наступным прапагандысцкім сюжэтам улады Беларусі хочуць паказаць іншым, у тым ліку замежнікам, што «літасці ніколі нікому не будзе», што калі хтосьці прыедзе з намерамі «дэстабілізаваць сітуацыю», дык «будзем расстрэльваць».
Прапаганда спачатку паведамляла, што смяротны прысуд Крыгеру быў абскарджаны, але затым стала казаць, што Крыгер не абскарджваў прысуд. Калі не абскарджваў, выходзіць, што цяпер толькі Аляксандр Лукашэнка можа ў парадку памілавання замяніць расстрэл на іншае пакаранне. Судаленка задаецца пытаннямі, ці мог Крыгер абскардзіць прысуд: ці далі такую магчымасць, ці быў доступ да адваката?
,,«Канешне, у такім стане, калі чалавек знаходзіцца ў некалькіх кроках ад смерці, ён гатовы казаць на камеру любыя словы, якія яму прапануюць сказаць, – канстатуе Судаленка. – Трэба разумець стан гэтага чалавека».
Праваабаронца не сумняецца, што нямецкая дыпламатыя будзе весці перамовы з беларускім рэжымам, каб вызваліць Крыгера. Міністэрства замежных справаў Беларусі раней паведамляла, што кантакты аб Крыгеры з нямецкім бокам былі, Нямеччына праяўляла клопат аб ім.
Судаленка згадвае здагадкі іншых аб тым, што Крыгера хочуць абмяняць на меркаванага супрацоўніка расейскай Федэральнай службы бяспекі Вадзіма Красікава, асуджанага ў Нямечччыне на пажыццёвае зняволенне за забойства ў Берліне колішняга чачэнскага палявога камандзіра. Красікава нібы збіраліся абмяняць на апазіцыйнага лідара Аляксея Навальнага, але не паспелі, бо той памёр у няволі, дык Расея цяпер можа праз Беларусь выгандлёўваць абмен Красікава на Крыгера. У Расеі ж няма смяротнага пакарання, а ў Беларусі ёсць, і адзін з расейскіх дэпутатаў вітаў смяротны вырак Крыгеру.
Лукашэнка можа быць простым выканаўцам, а не замоўнікам, лічыць Судаленка. Можа, Лукашэнка не мог адмовіць «старэйшаму брату» ў такой просьбе – тым больш, імідж на міжнародным узроўні і так «ніжэй за плінтус», ды і рэжым Лукашэнкі даўно «гандляваўся палітвязнямі». Усё магчыма, калі, словамі Лукашэнкі, «часам не да законаў», рэзюмуе Судаленка.
На думку Судаленкі, вырак Крыгеру не стануць мяняць – не для таго выносілі. Больш імаверна, што Крыгера абмяняюць на нейкіх умовах. Не абавязкова на таго самага Красікава: мо Крыгера пратрымаюць да наступных «перавыбараў Лукашэнкі» і будуць патрабаваць абмен зняволенага на прызнанне «легітымнасці выбараў». Апошнія дзеянні Лукашэнкі, на думку праваабаронцы, сведчаць, што ён ужо распачаў выбарчую кампанію.
Палітычны аглядальнік Аляксандр Фрыдман пісаў пасля выхаду сюжэту БТ: асноўная мэта фільму – паўплываць на грамадскую думку ў Нямеччыне і на нямецкі ўрад. Крыгер у сюжэце неаднаразова вінаваціць Нямеччыну ў нежаданні яму дапамагчы і пайсці на дыялог з Менскам. Магчыма, гэта падхопяць прарасейскія палітычныя сілы Нямеччыны. Але ў нямецкіх медыях расказвалі, што міністарка замежных справаў Нямеччыны яшчэ ў пачатку ліпеня пісала беларускаму міністру замежных справаў з патрабаваннем разглядзець апеляцыю Крыгера і пагражала сур’ёзнымі наступствамі ў выпадку расстрэлу.
Але выглядае, што Берлін цяпер не хоча выконваць умовы Менску (або Масквы – з абменам на Красікава), а такімі таннымі прыёмамі, як сюжэт БТ, улады Беларусі свайго не дамогуцца, упэўнены Фрыдман. Нямецкі ўрад, лічыць ён, адрэагаваў на сюжэт БТ «спакойна і халаднакроўна», а ў нямецкай прэсе адрэагавалі абурэннем – асобныя публіцысты загаварылі пра «тэрарыстычны рэжым у Беларусі».
Лукашэнку не прывыкаць да таўра «тэрарыста», адзначае Фрыдман: такое таўро на Лукашэнку яшчэ з захопу Рамана Пратасевіча ў 2021 годзе і са штучна створанага міграцыйнага крызісу. Лукашэнку можа нават падабацца быць у адным шэрагу з кіраўнікамі Ірану і Паўночнай Карэі. Ды, у адрозненне ад Ірану і КНДР, спробы гуляць з дэмакратычнымі краінамі ў Лукашэнкі сканчаліся не дыялогам і саступкамі, а правалам і жорсткімі санкцыямі.
Фрыдман рэзюмуе: у любым выпадку ад справы Крыгера выйграе толькі Расея, бо Беларусь трапіць у яшчэ большую ізаляцыю і яшчэ большую залежнасць ад Расеі, а мо і дапаможа Расеі вярнуць «чэкіста».
Алесь Наваборскі, Екацярына Гардзеева belsat.eu
