З нараджальнасцю бяда не толькі ў Беларусі. Чаму чалавецтва расхацела размнажацца?
Аляксандр Лукашэнка даўно марыць, каб насельніцтва Беларусі вырасла ў разы, але ад ягоных дзеянняў насельніцтва толькі памяншаецца праз зніжэнне нараджальнасці і эміграцыю. Ды справа не толькі ў Лукашэнку: амаль па ўсім свеце спадае нараджальнасць – нават у заможных краінах, якія прапануюць шчодрыя выплаты за дзяцей. «Белсат» пачынае разбор у трох частках: што маем і чаму так, што робяць цяпер, што рабіць варта.
Беларусаў заклікаюць размнажацца не проста так. Акрамя банальнага «хачу, каб у свеце было больш беларусаў», ёсць і чыста фінансавая праблема. Насельніцтва Беларусі старэе, а пенсійны фонд у вечным дэфіцыце нават пасля падвышэння пенсійнага ўзросту, хоць пенсіі нізкія, а на іх адбіраюць вялікую частку заробку. І чым менш беларускі будуць нараджаць, тым менш будзе людзей, каб фінансаваць пенсіі.
Да таго ж, з такой нараджальнасцю, як цяпер, беларусаў у нейкі момант проста не застанецца. Лічыцца, што для падтрымання насельніцтва на стабільным узроўні без уліку міграцыі патрэбныя 2,1 нараджэння на жанчыну. Гэта не дакладныя разлікі, а прыблізны паказнік: каб «замяніць» двух бацькоў, мала двух дзяцей, бо частка дзяцей памірае ў малым узросце, ды і хлопчыкі нараджаюцца часцей за дзяўчынак. Якая цяпер нараджальнасць у Беларусі, невядома, але ў 2021-м – да таго, як гэтую статыстыку сталі ўтойваць – было 1,5 нараджэння на жанчыну.
Нараджальнасць падае практычна паўсюль
Праблема нараджальнасці не характэрная толькі для Беларусі, Еўропы ці толькі для высокаразвітых краінаў. Яна падае сумарна ва ўсім свеце: паводле звестак Сусветнага банку, падае амаль бесперапынна ўжо як мінімум 60 гадоў. Нараджальнасць змяншаецца, за рэдкімі выключэннямі, і ў бальшыні асобна ўзятых краінаў.
Нараджальнасць падае і ў багатых, і ў бедных краінах; і ў Азіі, і ў Афрыцы. Але ў багацейшых краінах нараджальнасць істотна меншая, чым у бяднейшых. У Паўднёвай Карэі нараджальнасць ужо апусцілася да менш як 1 нараджэння ў сярэднім на жанчыну.
Кітай, які з 1980 года меў палітыку «адна сям’я – адно дзіця», каб спыніць рост насельніцтва, у 2015-м дазволіў мець двух дзяцей без штрафаў, у 2021-м прыбраў усе абмежаванні. Але гэта не павялічыла нараджальнасці, а насельніцтва Кітаю падае другі год запар.
Агулам вельмі мала краінаў, багацейшых за Беларусь, дзе было б 2,1 ці больш нараджэнняў на жанчыну. Гэта Дамініканская Рэспубліка, Лівія, Сэйшэльскія Астравы, Казахстан, Панама, Аман, Гаяна, Ізраіль, Кувейт і Саудаўская Аравія. Затое больш нараджаюць у краінах, бяднейшых за Беларусь.
Суадносіны колькасці нараджэнняў на жанчыну і валавога ўнутранага прадукту на душу насельніцтва паводле парытэту пакупніцкай здольнасці. Беларусь пазначаная чырвонай кропкай. Звесткі: Worldbank.org, 2021–22 гады
Гендарная даследчыца Ірына Сідорская ў каментары «Белсату» адзначае: гэтая праблема звязаная не толькі з эканомікай.
«Ніводная краіна не знайшла чароўнай палачкі, якая б зрабіла так, каб жанчыны з гэтай краіны пачалі нараджаць нашмат больш, – падкрэслівае Сідорская. – Комплексная праблема – таму і трэба яе вырашаць копмлексна».
Спосабы падвышэння нараджальнасці ўжываюць самыя розныя: адпачынкі для дагляду за дзецьмі, грашовыя выплаты, паляпшэнне інфраструктуры, льготы, крэдыты на асаблівых умовах, агітацыя і гэтак далей. Некаторыя краіны, адзначае Сідорская, змірыліся з тым, што «сваімі сіламі» не змогуць вярнуцца да 2,1 нараджэння на жанчыну, таму зрабілі стаўку на іміграцыю, ды атрымалі абурэнне карэннага насельніцтва.
Чаму нараджальнасць зніжаецца
У ліку рэдкіх выключэнняў – Казахстан, дзе нараджальнасць моцна ўпала ў час распаду Савецкага Саюзу і толькі цяпер вярнулася на ўзровень позняга СССР (у неспакойным 2022 годзе нараджальнасць крыху ўпала, але засталася даволі высокай).
А Беларусь і суседзі маюць вельмі падобныя графікі: нараджальнасць упала ў той жа час, што ў Казахстане, але не аднавілася.
Грузія мае амаль тую ж форму на графіку, што і Беларусь, толькі значэнні на некалькі дзясятых вышэйшыя, а рост у апошнія 20 гадоў крыху хутчэйшы. У выніку Грузія вярнулася да тых 2,1 дзіцяці на жанчыну, неабходных для падтрымання стабільнай колькасці насельніцтва без уліку міграцыі.
Нараджальнасць у Казахстане, Беларусі і суседніх з Беларуссю краінах у 1960–2021 гадах. Звесткі: Worldbank.org
Нараджальнасць памяншаецца, калі памяншаецца смяротнасць, тлумачыць Сідорская. Раней нараджалі па 5–10 дзяцей, бо не ўсе выжывалі – столькі трэба было нарадзіць, каб двое, трое ці чацвёра дараслі да дарослага ўзросту. Калі медыцына стала лепшай і больш даступнай, дзіцячая смяротнасць упала, а нізкая дзіцячая смяротнасць стала адным з паказнікаў развітасці краіны. У Беларусі паказнікі дзіцячай смяротнасці даволі нізкія.
Таксама вырасла і працягласць жыцця. Суразмоўца нагадвае, што нараджалі шмат у тыя часы, калі людзі жылі 30–40 гадоў. А калі сталі жыць 70–90 гадоў і перыяд актыўнага жыцця стаў значна даўжэйшы, патрэба ў высокай нараджальнасці адпала.
Навукоўцы называюць гэта ўсё першым дэмаграфічным пераходам. Ёсць яшчэ і другі, які адбываецца са змяненнем стаўлення ў грамадстве да інстытуту сям’і і шлюбу, да планавання сям’і.
У Казахстане нярэдка прызнаюць, што другі дэмаграфічны пераход там не завяршыўся. Адтуль і высокая нараджальнасць.
Грузія ж можа быць на пазнейшым этапе таго пераходу – наўрад ці там нараджальнасць вышэйшая за беларускую дзякуючы яшчэ меншай дзяржаўнай падтрымцы маладых сем’яў. Нават пры нібы немалой нараджальнасці Грузіі прагназуюць зніжэнне колькасці насельніцтва ў найбліжэйшыя дзесяцігоддзі за кошт высокай эміграцыі і смяротнасці на ўзроўні Беларусі.
У наступных частках «Белсат» раскажа, як нараджальнасць падтрымліваюць у Беларусі, Польшчы, Літве, Расеі, Грузіі і Казахстане, і спытае экспертку, што варта рабіць далей.
Алесь Наваборскі belsat.eu
