На тле размоваў пра зварот Літвы ў Міжнародны крымінальны суд мы вырашылі паглядзець, а за што можна судзіць Лукашэнку ў Беларусі. Калі сцісла: цяпер – ні за што. Але Лукашэнку тэарэтычна можна выставіць імпічмент за цяжкія злачынствы, зняць з пасады і судзіць. Тым больш, што ён у такіх злачынствах не раз сазнаваўся.
Літва звярнулася ў Міжнародны крымінальны суд з матэрыяламі беларускага Народнага антыкрызіснага ўпраўлення супраць Аляксандра Лукашэнкі у справах аб трансгранічных рэпрэсіях супраць беларусаў. Выбраная прэзідэнтка Святлана Ціханоўская казала, што хоча выкарыстаць супраць Лукашэнкі таксама і Міжнародны суд Арганізацыі аб’яднаных нацыяў.
А ў Беларусі яго можна судзіць? «Белсат» паглядзеў у Крымінальны кодэкс разам з арганізацыяй «BELPOL».
Лукашэнка не зусім недатыкальны
У Беларусі дзейнага ці былога прэзідэнта судзіць не дае Канстытуцыя. Паводле яе артыкулу 89 , прэзідэнт валодае недатыкальнасцю. Гэты артыкул можна змяніць толькі праз рэферэндум (арт. 140 Канстытуцыі).
Артыкул 88 Канстытуцыі апісвае адхіленне прэзідэнта ад пасады ў двух выпадках: «пры стойкай няздольнасці па стане здароўя ажыццяўляць абавязкі» або «ў выпадку сістэматычнага ці грубага парушэння Прэзідэнтам Канстытуцыі або ўчынення дзяржаўнай здрады ці іншага цяжкага злачынства». І ў другім выпадку справу па сутнасці абвінавачвання мае разглядаць Вярхоўны суд.
Імпічмент – малаімаверны сцэнар. Спрабавалі ў 1996 годзе – не ўдалося. Цяпер умовы яшчэ больш неспрыяльныя: усе галіны ўлады падкантрольныя Лукашэнку, а ў Беларусі чыняць палітычныя рэпрэсіі нават за неасцярожны «лайк».
За што Лукашэнку можна абвясціць імпічмент (ужо цяпер!)
Артыкул 88 Канстытуцыі дае тры прычыны зняцця з пасады дзеяздольнага прэзідэнта: грубае парушэнне Канстытуцыі, здрада дзяржаве, цяжкія злачынствы.
Што такое грубае парушэнне Канстытуцыі і што такое «нягрубае», нідзе ў законах не прапісана.
Здрада дзяржаве – больш канкрэтны панятак. Паводле арт. 356 Крымінальнага кодэксу, гэта выдача замежнай дзяржаве ці міжнароднай арганізацыі дзяржаўных сакрэтаў Беларусі або ейных саюзнікаў, шпіянаж, пераход на бок ворага падчас вайны або ўзброенага канфлікту або іншае аказанне дапамогі замежнай дзяржаве ў дзейнасці, скіраванай на шкоду нацыянальнай бяспецы Беларусі.
Цяжкае злачынства, паводле арт. 12 КК РБ, гэта наўмыснае злачынства, за якое прадугледжанае максімальнае пакаранне ад 6 (не ўключна) да 12 (уключна) гадоў. Да цяжкіх адносіцца шмат злачынстваў з Крымінальнага кодэксу, ад махлярства ў буйным памеры (на сумы ад 10 тысяч рублёў) да змовы з мэтай захопу дзяржаўнай улады.
У якіх цяжкіх і асабліва цяжкіх злачынствах прызнаваўся Лукашэнка
Аляксандр Лукашэнка не ўтойвае, што парушае законы. Напрыклад, ён рэгулярна публічна парушае правілы дарожнага руху: у 2009 годзе ездзіў на матацыкле без шалома і з пяцігадовым дзіцём перад сабой, у 2015 годзе ганяў на машыне непрышпіленым, у 2017 годзе дапусціў 12-гадовага сына да кіравання камбайнам, у 2019 годзе ездзіў на ровары па дарозе, калі трэба было не па дарозе… У гэтым траўні ён зноў катаўся на матацыкле без шалома, але замест сына на калені пасадзіў шпіца. Але ад пераследу за гэта, як і за рэгулярныя пагрозы забойствам ягоным падначаленым, у яго імунітэт.
Ды ёсць рэчы, у якіх ён сам прызнаваўся і якія могуць быць падставай да імпічменту і наступнага суда.
Злачынствы супраць бяспекі чалавецтва. Лукашэнка ў інтэрв’ю BBC ў 2021 годзе прызнаў, што ў Беларусі з ягонага ведама чыніліся сістэматычныя і масавыя катаванні і акты жорсткасці ў сувязі з палітычнымі перакананнямі. Тыя рэпрэсіі падпадаюць пад арт. 128 КК РБ, які так і завецца: «Злачынствы супраць бяспекі чалавецтва». І пад шмат якія яшчэ: напрыклад, 183, 394, 397… Палітычныя рэпрэсіі былі ў Беларусі і да 2020 года, ды па іх яшчэ трэба сабраць доказы.
Ваенныя злачынствы. Справа не толькі ў тым, што Лукашэнка прызнаваў сябе суагрэсарам у расейскім нападзе на Украіну, то бок саўдзельнікам прынамсі часткі таго, што Расея чыніць ва Украіне (гэта ч.2 арт. 122 КК РБ). Ён таксама фактычна прызнаў удзел у незаконным перасоўванні дзяцей з акупаваных Расеяй тэрыторыяў Украіны. У выніку гэтых паездак у Беларусі праводзяць ідэалагічнае «перавыхаванне» дзяцей, што зусім не ўтойваюць. Гэта можна трактаваць і паводле ч.1 арт. 135 КК РБ («Парушэнне законаў і звычаяў вайны»), і паводле п.16 арт. 136 КК РБ («Злачынныя парушэнні нормаў міжнароднага гуманітарнага права ў час узброеных канфліктаў»). І ў Міжнародным крымінальным судзе за гэта яго таксама могуць судзіць.
Забойствы. У 2013 годзе ён заявіў, што «сабраў некалькі групаў», якія «выставілі пасткі на трасе» і «расстрэльвалі на месцы» бандытаў, якія супраціўляліся. Гэта можна трактаваць як саўдзел у якасці арганізатара (арт. 16 КК РБ) у забойстве двух і больш асобаў групай асобаў з выкарыстаннем службовага становішча, то бок гэта некалькі пунктаў ч.2 арт. 139 КК РБ. А таксама паводле арт. 128 КК РБ, бо гэта масавае або сістэматычнае пакаранне смерцю без суда. Ды важная агаворка: гэта калі тое, што сказаў Лукашэнка, сапраўды было, бо ён любіць распавядаць неверагодныя гісторыі.
Былі і іншыя палітычныя забойствы або таямнічыя смерці, у якіх грамадскасць падазравала Лукашэнку, але ў якіх ён не прызнаваўся. Напрыклад, знікненні і імаверныя забойствы Віктара Ганчара, Анатоля Красоўскага, Юрыя Захаранкі і Дзмітрыя Завадскага (якія, імаверна, былі гвалтоўна выкрадзеныя – а гэта яшчэ і арт. 182 КК РБ, і калі былі забітыя, то, імаверна, у сувязі з грамадскай дзейнасцю – а гэта ч.2 арт. 359).
За што яшчэ тэарэтычна могуць судзіць Лукашэнку
Змова з мэтай захопу дзяржаўнай улады (арт. 357 КК РБ). Пасля 1994 года ніводныя выбары ў Беларусі не былі прызнаныя заходнімі краінамі і арганізацыямі свабоднымі і справядлівымі, былі сведчанні масавых фальсіфікацыяў. Рэферэндумы 1995 і 1996 гадоў, праз якія Лукашэнка атрымаў практычна неабмежаваную ўладу, былі прызначаныя і праведзеныя са шматлікімі парушэннямі. Ды Лукашэнка гэтага не прызнаваў – хіба неаднаразова заяўляў, што вынікі выбараў фальсіфікавалі ў бок заніжэння колькасці галасоў за яго.
Здрада дзяржаве (арт. 356 КК РБ). Можна доўга разважаць аб тым, якія дзеянні Лукашэнкі на карысць іншай дзяржаве былі або не былі ў шкоду нацыянальнай бяспецы Беларусі. А можна ўзяць эпізод, калі Лукашэнка паказаў мапу расейскага нападу на Украіну са стрэлкамі ад Адэсы на Малдову: ці не выдаў ён дзяржаўны сакрэт саюзніцы-Расеі?
Злоўжыванне ўладай (ч.3 арт. 424 КК РБ). Пад гэта могуць падпадаць і 19 раскошных рэзідэнцыяў (якія могуць кваліфікавацца таксама як «Прысабечванне маёмасці»), і бізнесы клану Лукашэнкі, і «мутныя справы» Кіраўніцтва справамі Лукашэнкі, якое забрала сабе вялікую колькасць прыбытковых і не вельмі бізнесаў… Ды Лукашэнка сам не прызнаваўся ў такіх злачынствах: хіба назваў адну з рэзідэнцыяў «любімым палацам». А, напрыклад, пра тую новую з «душам уражанняў» ён казаў, што гэта нібы для закрытых ім дабрачынных фондаў. Усё гэта яшчэ трэба расследаваць і даказваць – можа, знойдуцца злачынствы і пад іншыя артыкулы, як то 210, 211, 235, 425, 426, 429, 455… Напрыклад, «BELPOL» бачыць прыкметы крадзяжу шляхам злоўжывання службовымі паўнамоцтвамі ў схеме з палацам у Сочы або прыкметы злоўжыванне ўладай у карупцыйнай схеме з «БелАЗ»
Атрыманне хабару (арт. 430 КК РБ). Лукашэнка неаднаразова прызнаваў, што атрымліваў дарагія падарункі. Напрыклад, хваліўся атрыманнем у падарунак маленькага электрамабілю BMW ад вытворцы (завод гэта абвяргаў), электрамабілю «Tesla» ад кіраўніка кампаніі Ілана Маска (Маск гэта абвяргаў), люксавага аўтамабілю «Maybach» ад «аднаго расейскага чалавека» (канкрэтную асобу Лукашэнка не назваў, ёсць толькі здагадкі), люксавага гадзінніка «Patek Philippe» (паводле апошняй версіі, ад Нурсултана Назарбаева)… Што праўда, артыкул 17 закону «Аб барацьбе з карупцыяй», дае шэраг выключэнняў: напрыклад, калі кампенсаваць дзяржаве кошт падарунка, то гэты падарунак можна і захаваць сабе. Ды і трэба яшчэ даказаць, што падарункі Лукашэнку рабілі ў сувязі з пасадай і ў чаканні паслугаў. З другога боку, «BELPOL» упэўнены, што набраў дастаткова доказаў, каб назваць хабарам рэзідэнцыі Лукашэнкі кшталту «Усходу» і «Краснаполля».
Арганізацыя незаконнай міграцыі (ч.2 арт. 371-1 КК РБ). Лукашэнка не заяўляў наўпрост, што штучна стварае міграцыйны крызіс на межах Еўразвязу, і не прызнаваў, што дапамагае ў перавозцы мігрантаў з трэціх краінаў у Беларусь для далейшых спробаў нелегальна перайсці ў Еўразвяз. Толькі казаў, што «не будзе бараніць» Еўропу ад наплыву мігрантаў з трэціх краінаў, і дапусціў, што ягоныя сілавікі спрыяюць парушэнням межаў. Гэта таксама можа трапіць пад артыкул 181 ці 81-1 КК РБ.
Распальванне варожасці (ч. 2 арт. 130 КК РБ). Тут будзе дастаткова прааналізаваць выказванні Лукашэнкі пра палітычных апанентаў, беларускамоўных, габрэяў або ЛГБТК-людзей – і наступствы гэтых выказванняў.
Уцягванне непаўналетняга ў злачынства (ч.2 арт. 172 КК РБ). Аляксандр Лукашэнка нярэдка бываў у суправаджэнні малодшага сына Мікалая ў як мінімум неадназначных сітуацыях. Напрыклад, ці не падпадае пад «Парушэнне правілаў абыходжання са зброяй» (арт. 463 КК РБ) тое, як яны хадзілі з аўтаматамі падчас пратэстаў 23 жніўня 2020 года?
Яшчэ шмат якія дзеянні Лукашэнкі могуць быць злачынствамі паводле Крымінальнага кодэксу Беларусі, але трэба даказваць, што гэта злачынствы і што іх учыніў Лукашэнка.
Алесь Наваборскі belsat.eu
