Палітычная і эканамічная сітуацыя ў Беларусі такая, што людзям, асабліва ў невялікіх гарадах, стала максімальна складана не толькі знаходзіць новыя месцы працы, але і звальняцца са старых. Адных запалохваюць штатныя ідэолагі, якіх надзялілі сур'ёзнымі паўнамоцтвамі – звальняць за «іншадумства», шантажаваць і не адпускаць людзей з працы, пісаць характарыстыкі, з якімі больш нікуды не возьмуць. Іншыя аказваюцца ў эканамічным палоне і баяцца страціць хоць нейкую працу, бо іншай у горадзе проста няма. «Белсат» пагаварыў з працоўнымі беларусамі і высветліў, як і чаму ўсё гэта адбываецца.
«У лепшым выпадку не ўладкуюся на працу, у горшым – сяду ў турму»
Паводле нашых суразмоўцаў, пасля 2020 года яны ўвесь час адчуваюць, як рэжым усё болей і болей закручвае гайкі і пагаршае ўмовы працы. На месцах справа даходзіць да абсурду.
«У нашым горадзе ў гандлі цяпер сапраўдны жах. Крамы зачыняюцца адна за адной, шмат людзей без працы, бо няма чым плаціць», – распавядае Наталля з Барысава.
Яшчэ некалькі гадоў таму яна была загадчыцай крамы і мела для свайго гораду прыстойны, на яе погляд, заробак – крыху болей за 500 долараў у эквіваленце. Сёння ж жанчына неафіцыйна вымушаная сумяшчаць адразу некалькі пасад – загадчыцы, прадавачкі і прыбіральшчыцы ў той жа краме. Пры гэтым заробак выдаюць часткамі, з затрымкамі ў некалькі месяцаў.
«Літаральна хаджу і выпрошваю па 150 рублёў на тыдзень (крыху больш за 50 долараў – рэд.). Дома двое непаўналетніх дзяцей, муж, які страціў працу і вельмі шмат даўгоў», – распавядае жанчына.
Па словах Наталлі, справы на працы ідуць настолькі дрэнна, што нават гароднінў у краму прывозяць у доўг з агародніннай базы. Але і яе людзі не купляюць – няма грошай. Некаторыя мясцовыя жыхары, часцей за ўсе пенсіянеры, наўмысна чакаюць, пакуль тыя ж памідоры альбо яблыкі падвязуць, каб на іх з'явілася ўцэнка. І ўжо тады прыходзяць іх набываць.
«Даўгоў у крамы больш, чым даходаў. Нават ад прыбіральшчыцы адмовіліся. Цяпер я адна нясу адказнасць за ўсё. Прадаю, вяду ўсю справаздачнасць, а калі людзей няма, яшчэ і падлогу сама мыю, не сядзець жа ў свінарніку», – распавядае жанчына.
Па словах Наталлі, у адпачынку яна не была ўжо некалькі гадоў, бо «няма каму працаваць», пры гэтым ніякай кампенсацыі яна не атрымлівала. Жыць сямʼі амаль няма з чаго:
«Каб хоць неяк выцягнуць сямʼю, я вымушаная браць грошы з касы. І гэта ўжо злачынства. Я гэта выразна разумею. Усе гэтыя грошы я, вядома, вяртаю, калі самой атрымліваецца выбіць хоць нейкую частку свайго ж заробку ў працадаўцы. Але гэта снежны ком і кабала, з якой выхаду ўжо не бачна. Я заўсёды камусьці павінна. Жыць так немагчыма».
Некалькі тыдняў таму жанчына загаварыла аб звальненні. Сястра, якая жыве за мяжой, сказала, што дапаможа закрыць усе пазыкі, каб жанчына змагла з усім разлічыцца і сысці.
«Калі начальнік пра гэта пачуў, сказаў, што дасць мне такую характарыстыку, з якой у мяне літаральна паўсюль у гандлі будзе «воўчы білет». А напрыканцы нагадаў, што я матэрыяльна адказная асоба, і што ў выпадку майго звальнення на мяне «нечакана» можа зʼявіцца «нядрэнны такі матэрыяльны кампрамат». І гэта можа быць праўдай. Такая сабе перспектыва: у лепшым выпадку застануся беспрацоўнай, у горшым – сяду ў турму. Мяне літаральна ўзялі ў рабства», – распавядае Наталля.
«Пытанне наяўнасці сур'ёзнага кампрамату на вас – справа тэхнічная»
На буйных дзяржаўных прадпрыемствах сітуацыя не лепшая.
Да прыкладу, «Аршанскі ільнокамбінат» – прадпрыемства горадаўтваральнае. І калі пачытаць навіны беларускіх прапагандыстаў, то людзі ў горадзе літаральна змагаюцца там за працоўныя месцы. На справе сітуацыя цалкам супрацьлеглая. Пасля выбараў 2020 года вялізную колькасць людзей з прадпрыемства «падчысцілі» па палітычных матывах. У выніку страцілі кваліфікаваных супрацоўнікаў. А новых знайсці не могуць.
«На працу бяруць нават без адукацыі! На месцах дурдом, асабліва там, дзе гэта адукацыя ну проста неабходная. На прадпрыемстве працуюць з хіміяй. Каб з ёй працаваць, трэба быць ці вельмі адказным, ці хаця б здольным да навучання, – распавядае супрацоўніца прадпрыемства Таццяна. – На пасадах вышэй патрэбныя адукаваныя людзі. І тут пачынаюцца праблемы. Калі чалавек з адукацыяй, то яго часцей за ўсё не зацвярджае на працу намеснік дырэктара па ідэалогіі – наш штатны гэбіст. Прычына: усе разумныя людзі ў гэтай краіне прытрымліваюцца «непрымальных» поглядаў. А калі прыходзяць людзі з «незаплямленай рэпутацыяй», то нейкія «пусці-павалюся» – прагульваюць, да навучання няздольныя, запойныя, хамаватыя. Працаваць з імі немагчыма. У выніку заўсёды недахоп людзей».
Адносна нядаўна, са словаў суразмоўцы, працаўнікам ільнокамбінату было агучана, што звальняцца з працы цяпер забаронена. З гэтай нагоды раздрукавалі і павесілі нават унутраны дакумент, з якога зразумела, што ўтрымліваць тых, хто яшчэ працуе, будуць усімі праўдамі і няпраўдамі.
Горай за ўсё, са слоў суразмоўніцы, тым, хто не можа звольніцца нават паводле стану здароўя. Асобная гісторыя на заводзе і з хімікатамі. Калісьці ільнокамбінат лічыўся шкоднай вытворчасцю. Таму працоўным даплачвалі за шкоднасць і раней адпраўлялі на пенсію.
«Цяпер афіцыйна шкоднасць знялі. Пры гэтым нам усё роўна выдаюць малако [яго выдаюць, калі людзі працуюць на шкоднай вытворчасці – рэд. «Белсат»], і мы як працавалі з хіміяй, так з ёй і працуем. Вось толькі ўсе надбаўкі за шкоднасць нам прыбралі, а кампенсацыю за медабслугоўванне, якую нам раней давалі ў большым абʼёме, таксама зрэзалі. Пры гэтым на заводзе ў нас праз аднаго праблемы са скурай і сурʼёзныя дэрматыты. Але нават з даведкай і дыягназам ад лекара, паводле якіх працаваць з хіміяй чалавеку проста небяспечна для здароўя, звольніцца ўсё адно нерэальна», – распавядае Таццяна.
Па словах жанчыны, за прыём на працу і звальненне на прадпрыемстве галоўным лічыцца ўсё той жа намеснік дырэктара ў ідэалагічнай працы, які ў літаральным сэнсе мае дасье на кожнага. І ў ім ёсць інфармацыя не толькі пра самага працоўнага, але і пра ўсіх членаў яго сямʼі. І як толькі чалавек пачынае заводзіць размову аб звальненні ці непадаўжэнні кантракту, яго выклікаюць да гэбэшніка і распавядаюць пра «перспектывы».
«Гэта вельмі брыдка. Спачатку ён пачынае распавядаць усю тваю паднаготную. Размаўляе вельмі ветліва, але выразна дае зразумець, што ні на якую працу пасля звальнення цябе не возьмуць, – гаворыць Таццяна. – А калі будзеш дабівацца праўды – могуць і праверку якую распачаць, а там і да крыміналкі недалёка. Законы ўжо даўно не працуюць. Як мне было сказана, «пытанне наяўнасці сурʼёзнага кампрамату на вас – справа тэхнічная і хутка вырашальная».
Адзіны варыянт звольніцца з камбіната – дачакацца заканчэння кантракту. Але зноў жа, калі працаўнік яго не працягне, яму ўсё роўна напішуць характарыстыку.
«З аднаго боку Працоўны Кодэкс дыскрымінацыю забараняе, з іншага – запалохвае»
Раней запытваць характарыстыку з мінулага месца працы было правам наймальніка. Цяпер жа, з канца 2021 года, для кіраўнікоў і працаўнікоў дзяржарганізацый наданне характарыстыкі пры працаўладкаванні стала абавязкам.
У ліпені мінулага году Лукшэнка літаральна забараніў звальняцца з працы беларусам, занятым у сельскай гаспадарцы. А калі чалавек усё ж звольніцца, то на іншую працу яго без нармальнай характарыстыкі прыняць не могуць.
Чыноўнікі словы Лукашэнкі ўспрымаюць літаральна і да выканання загаду бяруцца адразу ж, прытым, як мы бачым, не толькі адносна працаўнікоў сельскай гаспадаркі. Адным з галоўных інструментаў, якім людзей літаральна запужваюць сёння, з'яўляецца ўсе тая ж характарыстыка.
Сітуацыю з характарытыкамі мы папрасілі пракаментаваць праваабаронцу і юрыста Леаніда Судаленку:
«Для мяне, як да былога прававога інспектару працы Незалежнага прафсаюзу работнікаў радыёэлектроннай прамысловасці, які адпрацваў на гэтай пасадзе больш як 16 гадоў, гэтыя гісторыі вельмі балючыя. Важна разумець, што любога роду дыскрымінацыя ў працоўных стасунках – прама забароненая Працоўным кодэксам Беларусі (далей – ПК)».
Што датычыць характарыстык з былога месца працы, то на думку Леаніда Судаленкі, гэта вельмі сурʼезная праблема. Бо змены наконт напісання характарыстык у ПК былі ўнесеныя пасля хваляў палітычных рэпрэсій:
«На жаль, сёння гэтыя характарыстыкі сапраўды сталі тым самым «воўчым білетам», якім запалохваюць працоўных людзей. І, безумоўна, норма гэтая была ўнесена дзеля таго, каб, як і ў апісаных гісторыях людзей, прывязаць іх да канкрэтыных працоўных месцаў. Атрымліваецца, што з аднаго боку Працоўны кодэкс дыскрымінацыю забараняе, а з іншага – мы бачым вось гэтую новую норму пра характарыстікі, якімі працаўнікоў літаральна запалохваюць, шантажуюць».
Па словах юрыста, адноўлены Працоўны кодэкс Беларус ніякім чынам не рэгулюе парадак выдачы працоўных характарыстык, то бок атрымліваецца, што на месцах усё адбываецца «на субʼектыўны погляд наймальніка».
«Але трэба разумець, што калі галоўны ідэjлаг прадпрыемства, які ранней працаваў у КДБ, пагражае, што можа зрабіць чалавеку горай у выпадку яго звальнення, то хутчэй за ўсё ён так і зробіць – выдасць дрэнную характарыстыку, – папярэджвае Леанід Судаленка. – Калі ж размова ідзе ўжо пра шантаж, да прыкладу, пра тое, што ідэолаг можа знайсці кампрамат на супрацоўніка ці яго сямʼю, то вы павінны ўсведамляць, што гэта ўжо склад крымінальнага злачынства».
Калі справа дайшла ўжо да пагроз, і чалавек адчувае ў сабе сілы, юрыст раіць усё ж бараніць сябе і свае правы – сыходзіць з працы і ўжо потым разбірацца з гэтай дрэннай характарыстыкай.
«Казаць пра эфектыўную абарону працоўных правоў у Беларусі сёння немагчыма. Няма незалежнага суду, не засталося незалежных прафсаюзаў – знішчылі. Але за свае правы я ўсё ж заклікаю змагацца, бо калі маўчаць – паставяць на калені. А ўсё жыццё стаяць на каленях – гэта ўжо не жыццё. Да прыкладу, пасля такіх пагроз можна падаць заяву ў пракуратуру, каб там праверылі, ці ёсць у дзеяннях ідэолага склад крымінальнага злачынства. Таксама раю людзям шукаць выхады на незалежныя прафсаюзы, якія зараз існуюць і працуюць у эміграцыі. У тым ліку можаце звяртацца да мяне – гатовы бяслатна аказваць дапамогу любому работніку ў Беларусі, прытым у незалежнасці ад яго палітычных поглядаў».
Надзея Вольная, «Белсат»
