Эксперты «Банку ідэй» напісалі і абмеркавалі тры публікацыі: пра сённяшні свет і месца для дэмакратычнай Беларусі ў ім, пра найлепшы сцэнар для Беларусі і пра найгоршы, які ўжо нават не выглядае антыўтопіяй.
16 красавіка ў межах праекту зладзілі онлайн-дыскусію на тэму «Ці ёсць месца для дэмакратычнай Беларусі ў новым свеце?» Суаўтар праекту Рыгор Астапеня вёў дыскусію пра тры тэксты, якія нядаўна выдалі на «Банку ідэй» эканаміст Дзмітрый Крук (разам з Астапеням), экспертка па камунікацыі Анастасія Касцюгова і публіыст Сяргей Навумчык.
Беларусь у каляіне без суб’ектнасці
Крук і Астапеня напісалі: «У новым свеце няма месца для дэмакратычнай Беларусі – хіба што мы яго самі выдумаем». Крук патлумачыў, што адрасатам тэксту была экспертная супольнасць, якую такім чынам хацелі заклікаць скарэктаваць оптыку з 2020 года на 2025-ы. Пісалі не як «псіхатэрапеўты» для беларусаў, а спрабавалі паставіць дыягназ, каб можна было вырашыць, што рабіць далей.
Сітуацыю змянілі тры складнікі, расказвае Крук: змяніўся свет, ступень залежнасці Беларусі ад Расеі шматкроць узрасла, а стан грамадства змяніўся ў сэнсе магчымасцяў прадстаўніцтва і суб’ектнасці грамадства. З другой і трэцяй тэзамі беларусы знаёмыя, а пра першую Крук хацеў расказаць асобна. Распаўсюджаныя фразы пра «правы паварот» і запавольванне эканамічнага росту ён лічыць недастаткова шырокімі. Больш удалай лічыць канцэпцыю П’ера Бурд’ё аб прасторы як наборы часткова аўтаномных сацыяльных палёў (эканамічнага, палітычнага, культурнага, вайсковага, тэхналагічнага) і пра змены пры страце старога балансу і пошуку новага.
Цяпер, лічыць Крук, раўнаважны стан страчаны, а новы яшчэ не знойдзены. Гэта ў нечым падобна да перыяду між сусветнымі войнамі ў XX стагоддзі: у эканамічным, палітычным і культурным палях старыя правілы знішчаюцца, трываюць спробы намацаць новае.
У суме тры складнікі азначаюць, што пайсці па аптымальным шляху дэмакратычнай і незалежнай Беларусі стала нашмат цяжэй, лічыць Крук. Усе тры абмяжоўваюць магчымасць зменаў: Беларусь збочыла ў каляіну, у якой развіццё падзеяў залежыць не столькі ад Беларусі, колькі ад вонкавых фактараў. Таму Крук заклікае экспертную супольнасць думаць, як дзейнічаць беларусам у гэтых умовах.
Беларусь як тэхналагічная ўтопія
Касцюгову «прымусова прызначылі аптымісткай», пажартаваў Астапеня. Яна растлумачыла, што тэкст пра утапічную Беларусь 2030 года збудаваны на тым, што ў абмеркаваннях будучыні Беларусі заўсёды бачны адзін сцэнар. Дэмакратыя, парламенцкая рэспубліка, больш свабодны рынак, рух у бок Еўропы і «шмат грошай, якія нам даюць, бо мы сталі добрымі». Але рэальнасць стала куды больш дэпрэсіўнай, а карцінка будучыні да гэтага не адаптавалася. Касцюгова паспрабавала ўявіць Беларусь-2030 у рамках, у якіх яе яшчэ не ўяўлялі.
Пра будучыню варта думаць ужо не толькі ў кантэксце геапалітыкі, а і ў кантэксце глабальных тэхналагічных зменаў, даводзіць яна. Праз 10–15 гадоў узровень «тэхналагізацыі» стане значна вышэйшым. Любая форма дзяржаўнай пабудовы будзе выкарыстоўваць тэхналогіі для аналізу і прыняцця рашэнняў: «Сёння людзі ўжо не могуць жыць без „ChatGPT“, хоць ён з’явіўся літаральна ўчора». Тэхналогіі могуць змяніць само ўспрыманне іерархіі ўлады.
Ва ўтапічным сцэнары Касцюговай Беларусь стала першай у свеце ноакратыяй – эксперыментальнай пляцоўкай новага тыпу дзяржавы, дзе рашэнні прымаюцца праз лічбавую ўцягнутасць і дзе галасуюць за рашэнні, а не за палітыкаў. Ключавая роля гібрыднай сістэмы, якая з’явілся пасля Лукашэнкі, у эфектыўным упраўленні, а не ў ідэалогіі. Замест змагання з залежнасцю ад Расеі Беларусь адкрылася для тэхналагічных інвестыцыяў з Кітаю, Індыі, Турэччыны і Эміратаў, а Расея стала разглядаць эксперымент як прататып для ўласных рэформаў.
Гэтаму сцэнару перашкаджае тое, што ні ўлады Беларусі, ні дэмакратычная супольнасць пакуль не здолелі пераадолець крызіс 2020 года, лічыць Касцюгова. Абодвума бакамі рухае экзістэнцыйны страх, але абодва бакі патрэбныя адно адному. Уладам патрэбная руховая сіла рэфарматараў, а рэфарматарам трэба, каб хтосьці збярог тое, што Беларусь яшчэ мае, каб рухацца ў будучыню. Каб прыйсці да лепшай мадэлі Беларусі, трэба спачатку выйсці з канфрантацыі.
Антыўтопія: Беларусь у складзе Расеі
Навумчык напісаў пра Беларусь–2035 як антыўтопію: узяў амаль найгоршы сцэнар з поўнай анексіяй Беларусі Расеяй (не найгоршы з глабальнай ядравай вайной). Ён тлумачыць, што пакуль чакаў публікацыі тэксту, той ператварыўся з антыўтопіі ў даволі імаверны сцэнар. Дадаў: часам самы чорны прагноз аказваецца яшчэ аптымістычным.
У ліпені 1994 года, згадаў Навумчык, журналісты разважалі, як доўга пратрымаецца Аляксандр Лукашэнка: пару месяцаў, паўгода, год… Навумчык тады лічыў: або 6–9 месяцаў, або ажно 12 гадоў, то бок два тэрміны плюс яшчэ два гады. Аказалася, быў яшчэ аптымістам.
Цяпер перамены імкліва адбываюцца ў найгоршы бок, адзначае Навумчык. Беларусы звыклі ставіць знак роўнасці: «Захад = дэмакратыя». Гэта ўжо не так, лічыць публіцыст. Ён не выключае, што Злучаныя Штаты ўвайдуць у «вось зла»: Пхеньян – Пекін – Тэгеран – Масква – Вашынгтон. Працэсы ў Расеі тым часам не даюць падставаў чакаць дэмакратызацыі на ўсход ад Беларусі, і гэта ўжо не залежыць асабіста ад Уладзіміра Пуціна. Ментальнасць не можа змяніцца за дзень, год, 5 ці 10 гадоў.
Беларусь мае ўсе шанцы ўвайсці ў склад Расеі, кажа Навумчык, бо ніякі рацыянальны аналіз не дае падставаў меркаваць, што ў Беларусі будуць запушчаныя нейкія працэсы, якія б гэтаму перашкодзілі. Народ не здольны супрацьстаяць гэтаму не таму, што народ нейкі «бяздарны», а таму, што да гэтага народ давялі за 30 гадоў улады Лукашэнкі. Акумулятар трэба спачатку зарадзіць – і не факт, што насельніцтву хопіць нават пяць гадоў, каб насыціцца «энергіяй супрацьстаяння». Навумчык пры тым адзначае: гісторыя паказвае, што ўсё можа змяніцца за тры дні.
Усё не так змрочна?
Гісторык Павел Церашковіч пабачыў у тэкстах агульную хібу: абсалютызацыю трэндаў бягучага часу і выдаванне іх як нечага завершанага. Ёе лічыць, што зарана казаць пра той жа «правы паварот» або залічваць ЗША ў недэмакратычныя краіны, і зарана абсалютызаваць тэхнічныя тэндэнцыі, бо шмат якія згасаюць і забываюцца. І нават паглынанне Беларусі Расеяй не азначае знікненне беларускай нацыі: татары ці башкіры ўсё яшчэ існуюць і нават часам супраціўляюцца.
Палітолаг Валер Карбалевіч назваў прэзідэнта ЗША Доналда Трампа «чорным лебедзем»: раптоўнай з’явай з наступствамі, якія немагчыма прадказаць. Але гэта як пагроза , так і надзея: «вакно магчымасцяў», пра якія мы сёння яшчэ не ведаем. Тэхналогіі ж сапраўды мяняюць свет, але невядома ў які бок: калі з’яўляўся інтэрнэт, яго лічылі «вакном у дэмакратыю», але аказалася, што аўтакратыі паспяхова карыстаюцца інтэрнэтам як зброяй. Што да Беларусі, 2020 год паказаў, што беларускае грамадства перарасло ўладу – і ў гэтым слабасць дзейнага рэжыму, які да таго ж персаналісцкі, завязаны на адну асобу. Калі Лукашэнка сыдзе, любы новы чалавек будзе вымушаны атрымліваць нейкую легітымнасць ад грамадства і элітаў, а адзіны магчымы шлях атрымання, на думку Карбалевіча, ёсць «дэлукашызацыяй».
Расея ж, перакананы Карбалевіч, пакуль не імкнецца менавіта паглынуць Беларусь, а імкнецца зрабіць яе ўзорам для іншых – паказальнай прарасейскай дзяржавай. Маўляў, у Чачню Пуцін не ездзіць два разы на год. І Расея не паглынае нават цалкам залежную ад яе Абхазію – самаабвешчаную «рэспубліку» на тэрыторыі Грузіі.
Палітычны аналітык Юрый Дракахруст спытаў, ці можна зрабіць нейкія высновы з таго, што курс на дэмакратыю і еўрапейскі шлях Беларусі апынуўся ў тупіку. Мо так і трэба, што сыдзе Лукашэнка, прыйдзе Аляксандр Турчын і будзе далей ездзіць на паклон у Крэмль? Крук адказаў: не, будучыня Беларусі – не з Расеяй. Аналітыкі разглядалі не рэцэпты супраць, а дыягностыку бягучага стану. Пакуль ён бачыць, што Беларусі трэба сфармаваць свой «калектыўны розум» для пошуку адказаў.
Дракахруст таксама нагадаў пра ідэю «цёмнай асветы» ў ЗША: выкарыстання тэхналогіяў у антыдэмакратычных мэтах. Ці ёсць «на другім баку» аналагічны драйв на дэмакратычныя перамены з выкарыстаннем тэхналогіяў? Касцюгова даказала, што не спадзяецца на тэхналогіі, а канстатуе іх непазбежнасць: прагрэс абганяе рэфлексію на яго. Людзі ў IT не думаюць пра дабро і зло, а даюць тэхналогіі для дабра і зла, «ім плюс-мінус усё роўна». Таму яна пытае, што рабіць з тэхналогіямі і ці можна зрабіць іначай, чым цяпер, каб з дапамогай тэхналогіяў бараніць свае інтарэсы.
Акрамя таго, Дракахруст нагадаў, як цягам 30 гадоў гучала: «Беларусь зараз стане часткай Расеі». Маўляў, павінны быць нейкія фундаментальныя падставы, каб спраўдзіўся прагноз, які не спраўджваўся 30 гадоў. Навумчык паправіў: казалі ўвесь час пра пагрозу – і пагроза ёсць. А Беларусь ужо не такая, як у 1995 годзе, калі Лукашэнка яшчэ хаця б даказваў, што ягоныя ўказы не супярэчаць Канстытуцыі.
Ці ёсць сцэнар, у якім Беларусь мае суб’ектнасць, а не едзе па чужой каляіне? Крук такіх сцэнароў не бачыць, але спрабуе намацаць. Ён прывёў прыклад Беларускай Народнай Рэспублікі: ці была ў 1924–25 годзе ў дзеячаў БНР магчымасць выйсці з каляіны, па якой Беларусь штурхала гісторыя? Можна прынамсі паспрабаваць знайсці такі сцэнар выйсця з каляіны. Карбалевіч жа параўнаў наступнае кіраўніцтва Беларусі з кіраўніцтвам сацыялістычных краінаў пасля Другой сусветнай вайны: тыя спрабавалі атрымаць падвоеную легітымнасць і ад Масквы, і ад свайго грамадства.
Праект «Банк ідэй» перазапусціўся ў канцы сакавіка. Яго аўтары расказвалі, што праект задумвалі восенню 2020 года, каб стварыць вобраз больш паспяховай Беларусі. З часам гэта місія станавілася ўсё больш адарванай ад рэальнасці на фоне таго, як аддалялася сама новая Беларусь. Пасля перазапуску праект абяцаюць звязаць з магчымай геапалітычнай трансфармацыяй рэгіёну і непазбежнай зменай кіраўнікоў Беларусі і Расеі.
Алесь Наваборскі belsat.eu
