Тры тыдні невядома, дзе спікерка Каардынацыйнай рады Анжаліка Мельнікава. Яе шукаюць польскія праваахоўнікі і беларусы ў Аб'яднаным Каралеўстве. Але абарона прыватнага жыцця можа перашкодзіць распаўсюду інфармацыі пра тое, што напраўду адбылося.
Спікерка Анжаліка Мельнікава пакінула Польшчу і Еўразвяз 26 лютага 2025 года, не выходзіла на сувязь з 25 сакавіка. Паплечнікі забілі трывогу 28 сакавіка: як казаў кіраўнік Народнага антыкрызіснага ўпраўлення Павел Латушка, спадзяюцца на лепшае, але разумеюць, што першыя асобы дэмакратычных сілаў Беларусі – прыярытэтныя цэлі спецслужбаў рэжымаў у Беларусі і Расеі.
Пра знікненне Мельнікавай мала што вядома дакладна, ёсць шмат версіяў і здагадак. Польскія і брытанскія праваахоўныя органы не раскрываюць падрабязнасцяў пра ейныя пошукі. У Польшчы ейнаю справаю займаюцца як справаю сваёй грамадзянкі: Мельнікава мае і беларускае, і польскае грамадзянства.
Ці так і павінна быць, «Белсат» спытаў беларускага юрыста, які пажадаў застацца ананімным, і ў юрысткі польскай кампаніі «WKB Lawyers» Ганны Маціеўскай.
Чаму так доўга?
Латушка падаў заяву пра знікненне Мельнікавай 17 дзён таму. Акруговая пракуратура Варшавы на запыт «Белсату» адказала, што цяпер не раскрывае ніякай інфармацыі пра расследаванне. Толькі паведаміла: у пракуратуры не выключаюць, што справу перададуць у вышэйшую інстанцыю.
14 красавіка польскае выданне «RMF24» і беларускае «Еўрарадыё» незалежна паведамілі, што справу перадалі ў іншую інстанцыю. Як сказалі «Еўрарадыё» ў Акруговай пракуратуры Варшавы, справу перадалі ў Мазавецкае аддзяленне Дэпартаменту барацьбы з арганізаванаю злачыннасцю. «RMF24» сцвярджае, што справу перадалі ў Нацыянальную пракуратуру, а пракурорскага расследавання яшчэ не было: паліцыя толькі перадала пракуратуры звесткі для крымінальна-праўнай ацэнкі доказаў і вызначэння таго, хто мусіць праводзіць расследаванне.
Маціеўская заклікае чакаць: беларусам могуць здавацца незвычайнымі тэмпы працы праваахоўных органаў Польшчы. Але яе як практыка ў Польшчы гэта не здзіўляе: тэмп «даволі нармалёвы для польскай сістэмы».
«Сёння мы ведаем, што справу скіравалі ў іншы аддзел, – расказвае Маціеўская. – гэта можа сведчыць пра тое, што сапраўды разглядаецца ўжо не толькі простае знікненне чалавека. А ёсць менавіта падазрэнні ў парушэнні польскага заканадаўства. Якія дакладна, мы маем абмежаваную інфармацыю».
,,«Гэтая перадача ў іншы аддзел можа абазначаць адначасова і крадзеж, і нейкія рэчы, патэнцыйна звязаныя са шпіянажам, а нават дзве справы, якія могуць спалучацца. Гэта могуць быць таксама рэчы, якія патэнцыйна могуць датычыць нават забойства».
Заяву пра знікненне асобы можа падаць любы, але не любому раскажуць, дзе тая асоба
Паводле польскага заканадаўства, заяву пра знікненне чалавека можа падаць не толькі блізкі родзіч, апякун ці законны прадстаўнік зніклага, але і асоба, якая мае «абгрунтаванае падазрэнне» наконт злачынства супраць жыцця, здароўя ці свабоды зніклай асобы.
Беларускі юрыст падкрэслівае, што праваахоўнікі маюць права прыняць заяву не ад блізкага родзіча, але не абавязаныя рабіць гэта ў кожным выпадку. Ён думае, што ў выпадку, калі заяву пра знікненне падаюць у Польшчы не польскія грамадзяне ці не пра польскіх грамадзянаў, у абсалютнай бальшыні выпадкаў праваахоўнікі ці не прымуць заявы, ці будуць разглядаць заяву «бясконца доўга» і ўрэшце адкажуць, што падставаў для пачатку справы няма. Тое ж у Аб'яднаным Каралеўстве. Найбольшыя шанцы на разгляд справы, на ягоную думку, тады, калі заяву падае грамадзянін краіны, у якой падаецца заяўка, пра грамадзяніна гэтай жа краіны, і найлепш, каб гэта былі блізкія родзічы.
Маціеўская не пагаджаецца: такое магло б здарыцца ў справах «меншага калібру», але знікненне чалавека – занадта важная справа, у якой пракрастынацыі не будзе. Перадача справы ў вышэйшую інстанцыю таксама сведчыць, што справа – «у фокусе» польскіх праваахоўнікаў.
Як прымаюць заяву і што кажуць пра справу, залежыць ад таго, якія падазрэнні мае польская пракуратура, працягвае Маціеўская.
• Калі справа пра знікненне чалавека, а не пра парушэнне законаў гэтым чалавекам, то заяву сапраўды могуць падаць не толькі блізкія родзічы. Тады далейшыя дзеянні следчага органу будуць залежаць ад рэакцыі асобы, якую шукаюць: калі асоба не захоча, каб пра яе паведамлялі, то з павагі да прыватнага жыцця заяўнікам не паведамяць, што чалавек знайшоўся.
• Калі вядзецца пра парушэнне асобаю заканадаўства, заява пра знікненне нават не абавязковая. Следства пра недазволенае знікненне грошай у Польшчы пачынаюць не паводле заяўнага прынцыпу, кажучы беларускаю тэрміналогіяй. Такое следства можа пачаць сама пракуратура. На практыцы пракуратура найчасцей не мае дастатковай інфармацыі аб правамернасці руху фінансаў, а заява падштурхоўвае следчыя органы да дзеяння, матывуе і дае больш інфармацыі.
• Калі сродкі з рахунку фонду «Białoruś Liberty» сапраўды кудысьці зніклі і калі гэта не было прадугледжана нейкімі дамовамі ці праграмамі, то з’яўляецца падазрэнне ў крадзяжы, тлумачыць Маціеўская. У такім выпадку з’яўляецца зацікаўлены бок: фонд як пацярпелы мае права даведацца, дзе падазраваны. Значыць, у выпадку парушэння зніклай асобай крымінальнага заканадаўства шырэйшыя межы таго, што можна даведацца ад праваахоўнікаў пра зніклую асобу. Ды ў кожным разе рашэнне пра тое, што і як агучваць грамадскасці, залежыць ад асобы, якая вядзе следства. Гэта завецца дыскрэцыйным правам асобы, якая вядзе справу.
Пра пошукі Мельнікавай не абавязаныя расказваць публічна
,,«Як кажуць, гэта дабро следства: каб сапраўды высветліць, сабраць як мага больш доказаў, у такой сітуацыі гэта можа мець прыярытэт перад перадачаю такой інфармацыі да публічнай», – кажа Маціеўская пра адсутнасць навінаў ад праваахоўнікаў.
Абавязку інфармаваць грамадскасць няма, расказвае беларускі юрыст. Гэта нармальная таямніца следства: маюць права або не агалошваць нічога, ці агалошваць тое, што не перашкодзіць следству. Спецыяльных выключэнняў для справаў грамадскай значнасці ў такіх справах няма.
Нават калі зніклы чалавек – публічная асоба, ёсць практыка, але не абавязак расказваць усім пра пошукі. У Польшчы публічнымі асобамі, паводле Закону аб публічнай інфармацыі (PDF) лічацца асобы, якія займаюць дзяржаўныя пасады, кіруюць дзяржаўнымі ўстановамі і прадпрыемствамі з дзяржаўным капіталам, выконваюць публічныя функцыі або атрымліваюць фінансаванне з дзяржаўнага бюджэту. Беларускі палітык для Польшчы – не публічная асоба, знікненне якой было б надзвычайнаю справаю нацыянальнага інтарэсу, падкрэслівае беларускі юрыст. Гэта ў беларускім асяроддзі яна важкі персанаж.
Ды гэты закон не датычыць выпадкаў знікнення і не ўжываецца ў іх, падкрэслівае Маціеўская:
,,«Палітычная функцыя не мае значэння ў Польшчы з перспектывы агалашэння звестак пра асобу, якую шукаюць. Польскія палітыкі таксама падлягаюць агульнаму правілу: неабходная іхная згода на перадачу звестак».
Што будзе, калі я не хачу, каб мяне шукалі?
• Калі чалавека шукаюць без падазрэння ў злачынстве, а той не хоча, каб шукалі, то можа паведаміць следчым органам, што з ім усё ў парадку, шукаць не трэба. Тэарэтычна асоба можа нават загадзя паведаміць праваахоўным органам, што збіраецца знікнуць і што шукаць яе не трэба, разважае беларускі юрыст.
• Калі б нават маці шукала поўнагадовага сына, а праваахоўнікі яго знайшлі, то была б патрэбная згода сына на тое, каб праваахоўнікі перадалі маці звесткі пра тое, што яго знайшлі, адзначае Маціеўская. Выключэнні з гэтага правіла пра атрыманне згоды – няпоўнагадовыя, недзеяздольныя асобы, падазраваныя і асуджаныя.
• Калі заяўнікі шукалі б чалавека праз абвінавачванне ў крадзяжы грошай, следчыя органы правяралі б, ці верагодная і падобная да праўды гэтая заява. Паводле Маціеўскай, нельга проста сказаць, што «чалавек скраў у мяне грошы, скажыце мне, дзе гэты чалавек», і чакаць, што следчыя павераць на слова. Гэта трэба абгрунтоўваць.
• Калі чалавек знайшоўся, то для перадачы заяўніку любой інфармацыі пра знойдзеную асобу патрэбная пісьмовая згода асобы, тлумачыць Маціеўская. Гэтая асоба можа не пагадзіцца на тое, каб заяўнікі даведаліся, што з ёй здарылася і дзе яна. На думку беларускага юрыста, тым, хто шукае, могуць сказаць, што падставы для пошуку адсутнічаюць, не знойдзена складу правапарушэння.
Чаму не кажуць, ці прыляцела Мельнікава ў Лондан, калі кажуць, што вылятала?
Са словаў Латушкі, польскія праваахоўнікі паведамілі яму, што Мельнікава паляцела ў Лондан. Пра тое ж кажуць у «BELPOL». Але пра прылёт яе ў Лондан не паведамлялі. Раз вылятала, то і прылятала, праўда ж? Маціеўскую не здзіўляе, што польскі бок не кажа «прыляцела».
,,«Кожны следчы орган працуе ў межах сваёй тэрытарыяльнай юрысдыкцыі, – адказвае Маціеўская. – Тое, што кажуць польскія следчыя органы, – гэта даволі бяспечная сітуацыя: яны могуць адказваць толькі за тое, што адбывалася на тэрыторыі Польшчы».
Польскія следчыя проста не могуць самастойна сказаць, што было ў Аб'яднаным Каралеўстве, нават калі відавочна, што з аэрапорту з усёй яго аховаю цяжка знікнуць без следу, працягвае Маціеўская. У Лондане – іншая юрысдыкцыя і іншае заканадаўства, а англійскае права можа мець дадатковыя абмежаванні ў магчымасці распаўсюдзе інфармацыі пра асобу. І нават калі польскія праваахоўныя органы ведаюць, што было з Мельнікавай у Лондане, яны маюць права не распаўсюджваць такую інфармацыю: могуць палічыць, што гэта перашкодзіць следству.
Факт раскрыцця інфармацыі пра вылет Мельнікавай – ужо незвычайная справа, мяркуе беларускі юрыст. Пералёты чалавека – гэта таямніца асабістага жыцця чалавека. Ён задаецца пытаннем пра тое, адкуль «BELPOL» мае такія звесткі, бо авіякампанія такой інфармацыі не можа раскрываць камусьці старонняму. «BELPOL» сваёй крыніцы не называў. Таксама юрыст сумняецца, ці павінна была пракуратура раскрываць такія звесткі Латушку: не ўпэўнены, што так можна было рабіць у межах заканадаўства.
З тым, што было з Мельнікаваю пасля вылету, могуць быць розныя варыянты, разважае беларускі юрыст. Можа, ляцела ў Лондан з перасадкай у Амстэрдаме ці Франкфурце, але падчас перасадкі пастанавіла не ляцець у Лондан і паляцець кудысьці яшчэ. Можа, зарэгістравалася на рэйс, але не вылецела.
Пра выпадкі ўцёкаў польскіх грамадзянаў у Беларусь, як суддзі Томаша Шмыта і жаўнера Эміля Чэчкі, першымі паведамлялі беларускія крыніцы, а не польскія. Беларускі юрыст тлумачыць: адносна іх маглі быць падазрэнні, але падазрэнне – гэта не тое самае, што выяўлены факт. Ніхто не абавязаны паведамляць пра мінанне мяжы чалавекам: нават калі ёсць падставы меркаваць, што яго выкралі, пра гэта не абавязаныя абвяшчаць.
У выпадках Шмыта і Чэчкі польскія ўлады маглі меркаваць, што яны з’ехалі законна і свядома, без падставаў шукаць іх як зніклых без вестак, адзначае Маціеўская. Пакуль не з’явіліся публічныя паведамленні з Беларусі, праваахоўнікі маглі не мець інфармацыі, якая паказвала б на прымус, пагрозу ці маніпуляцыю, на вербаванне, выкраданне ці затрыманне. Калі так, у праваахоўнікаў не было падставаў, а значыць, і права заявіць, што яны пакінулі тэрыторыю Польшчы.
Алесь Наваборскі belsat.eu
