Пасля амаль чатырох гадоў няволі былая палітзняволеная Ірына Шчасная ўз'ядналася з сям'ёю і ў асцярожным інтэрв'ю «Белсату» распавядае пра двойкі па матэматыцы ў школе, пра (не)магчымасць прабачэння турэмнікам і нянавісць да ружовага колеру. Пад канец размовы мы… смяёмся. «Без смеху і ў калоніі - нікуды», – гаворыць Ірына Шчасная.
Падтрымаць былую палітзняволеную можна праз збор на сайце BYSOL.
– Ірына, сонца і блакітнае неба над Беластокам?
– Так. Сонейка і чыстае неба. 40 кіламетарў да радзімы…
– Скажы, што рабіла 15 хвілін таму?
– Ой, папіла кавы і запусціла пральную машыну, каб памыць рэчы. Быт, карацей. Сына ў школу ўжо адправіла. Яму да 8-й раніцы. Сёмы клас ужо.
«Але прабачце: дзе я, а дзе – ідэолагі?..»
– Дарослы! Ірына, усе пішуць пра цябе – «рэдактарка каналу «Мая Краіна Беларусь», а далей – пра турму. А хочацца ведаць, якая ты была да гэтага. За што, напрыклад, атрымлівала двойкі ў школе?
– Па матэматыцы двойкі былі, прызнаюся. Ніколі з ёй не сябравала. Ну а больш… хіба ні па чым. Школа ў мяне была самая звычайная, менская агульнаадукацыйная. У 10-м класе памяняўся класны кіраўнік. Новым класным стаў настаўнік гісторыі, і я вельмі палюбіла гэты прадмет. Аднойчы гісторык сказаў, што падручнікі, якія нам выдалі, можна пакінуць удома – будзем, маўляў, вывучаць гісторыю троху па-іншаму. У той час можна яшчэ было так. І я захапілася гісторыяй, асабліва – Беларусі.
Наш настаўнік выкладаў грунтоўна. Не нейкая там «савеччына» ці спрэс Другая сусветная, а пачынаючы з Полацкага княства і ВКЛ. І я паступова пачала адчуваць гонар за Радзіму. Больш за тое, пачала цікавіцца грамадскімі працэсамі. Вось так усё і змянілася для мяне. Не кажучы ўжо пра тое, што самы першы урок ў першым класе – ішоў 1994 год – быў прысвечаны нашым на той момант дзяржаўным сімвалам – бел-чырвона-беламу сцягу і Пагоні. Распавядалі першакласнікам пра ваяра, які садраў акрываўленую павязку з ілба (чырвоная паласа пасярэдзіне) і ўзняў яе ўгару, каб надаць сілы іншым…
– Любоў да гісторыі і цікавасць да грамадскіх працэсаў. Гэта прычынілася да выбару твайго далейшага шляху?
– Так, спачатку я паступіла на сацыялогію. Але там было столькі лічбаў, што я забрала дакументы і падала на паліталогію ў Інстытут прадпрымальніцтва і парламентарызму. Атрымала дыплом бакалаўра, скончыла магістратуру, абараніла дысертацыю. Але па спецыяльнасці у Рэспубліцы Беларусь з маімі поглядамі працаваць было немагчыма. Не, ну можна было, канешне, пайсці ідэолагам на якое прадпрыемства. Але прабачце: дзе я, а дзе – ідэолагі?
«Намагаюся трымаць спакой у голасе»
– Сыну распавядаеш пра свае двойкі ў матэматыцы і студэнцкія прыгоды?
– Ён асабліва не пытаўся. А зараз я яшчэ вельмі асцярожна размаўляю з ім, не хачу яго лішні раз кранаць. Вось не было мяне 4 гады, а тут з'явілася – і давай апрацоўваць. Не, пакуль ціхенечка, вытрымліваю час. Я мяркую, што мы пакрысе прыйдзем да тых стасункаў, якія ў нас былі да маёй пасадкі. А мы былі вельмі блізкімі з сынам.
– Раскажаш яму праўду пра беларускую зону і турму?
– Калі спытаецца, то чаму не. Хаваць няма чаго – мяне ж затрымлівалі на ягоных вачах. Ён усё ведае. У гэтым сэнсе – як дарослы. Ведае і не задае лішніх пытанняў.
– Балюча вяртацца туды ўспамінамі?
– Натуральна, балюча. Калі ўсё гэта згадваеш: усе гэтыя прыніжэнні, гэты рэжым, тое, як пакутуюць іншыя людзі… Канешне, цяжка. Цяжка. Проста намагаюся трымаць сябе ў руках і трымаць спакой у голасе. Не заўжды атрымліваецца.
– Але варта пра гэта распавядаць? Ты дала ужо некалькі інтэрв'ю…
,,– Тут не ведаю. Ніколі не называю прозвішчаў жанчын, пра якіх ведаю крыху больш і за якіх вельмі перажываю. Калі назаву прозвішчы і яны будуць актыўна выкарыстоўвацца ў медыяпрасторы, гэтыя жанчыны адчуюць на сабе вялікі ціск у калоніі. Я не магу сабе дазволіць такі учынак – гэта не пойдзе ім на карысць.
«Ружовае наўрад ці калі адзену»
– Цябе вызвалілі на твой дзень народзінаў – 29 чэрвеня. Тры разы гэты дзень ты, калі можна так сказаць, «святкавала» у няволі. Як гэта адбывалася?
– Свята не было, бо ўвогуле не было ніякага настрою. Наадварот. Надыходзіў гэты дзень, а ты думаеш: ізноў, вось табе яшчэ плюс годзік, а ты ўсё ніяк не можаш гэта адсвяткаваць. Два дні народзінаў у калоніі і адзін у СІЗА. У калоніі дзяўчынкі ў ціхую, бо гэта забаронена, намалявалі мне аднойчы паштоўку на кардоне – малюнак торціка з праслойкай і подпісы дзеўчын. Такі падарунак. Мне ўдалося вынесці тую паштоўку з зоны.
У СІЗА было лягчэй, бо там не каралі за тое, што даеш камусьці пячэньку ці памідорку. Таму ў СІЗА ў Магілёве дзяўчаты падрыхтавалі мні падарунак: нейкія смачняшкі, крэм для скуры – сапраўдны падарунак. Пасядзелі, адзначылі.
– У 2024-м супрацоўнікі калоніі пастараліся зрабіць такі «падарунак», каб ты запомніла гэты дзень вызвалення і нараджэння на ўсё жыццё. Аж так, што пайшла кроў з носу…
– Так, перад самым вызваленнем я чакала тры гадзіны. Адна. Астатніх, а ў той дзень вызваляліся яшчэ тры дзеўчыны, выпусцілі. І я ўжо не верыла, што выйду на свабоду. Страшна стала. І пайшла кроў з носу.
Ці наўмысна яны так зрабілі? Не ведаю, у мяне няма доказаў, што так. Але чаму б мяне не вывесці з астатнімі? Працэдура займае літаральна дзве хвіліны: узяў рэчы, прыйшоў, распісаўся. Што замінала? Навошта было здзекавацца з мяне тры гадзіны? Гэта пытанні да калоніі…
– Кара на развітанне… Хто першы цябе ўзяў у абдымкі, як выйшла за вароты?
– Не, пра гэта не будзем…
– Добра, якога яна колеру – твая свабода?
– Пэўна, блакітная. Як неба зараз ў Беластоку. І як у Беларусі. Неба і ў калоніі было, але… Там ўсё было. Кветкі, напрыклад. Неба. Ружы нават і нейкія півоні. Коткі бегаюць. Але ты глядзіш на ўсё гэта без задавальнення. Глядзіш на неба – і яно шэрае, бескаляровае.
Свабоду я адчула больш-менш ужо недзе праз тыдзень пасля вызвалення, калі ўжо была ў іншай краіне. Ты пачынаеш сябе супакойваць: не, тут нікога няма, тут можна прайсціся, тут можна пасядзець ў інтэрнэце, пачытаць «экстрэмісцкія» рэсурсы – і нічога табе за гэта не будзе. І пакрысе я пачала адчуваць, што так, сапраўды, я на свабодзе. У Беларусі за два дні, што я там пабыла, ніякай свабоды я не адчула. Не адчула.
– Блакітнае неба. А ружовае надзенеш на сябе калі-небудзь яшчэ?
– Наўрад ці. Хіба калі-небудзь, не ведаю. Зараз – не. Зараз і ў думках такога няма. Таму што той ружовы колер сукенак, якія мы насілі на зоне, выклікае самыя агідныя пачуцці. Хаця, канешне, колер тут ні пры чым. Сінія ватнікі, ружовыя сукенкі. Чорны капялюш ці хустка зялёная ў клетку. Незабыўны лук! Навошта гэта рабіць?
Жанчыны і так прыніжаныя там… аніякія. Яны праз тыя ўмовы губляюць свае жаночыя рысы. Дык яшчэ і вопратка такая. Гэта па-за межамі майго разумення. Навошта гэтая рознакаляровая какафонія на мяжы шызафрэніі?
«Колькі пасадзілі – столькі і сабралася!»
– Ты ўжо распавядала, што жанчынам у калоніі давалі 15 хвілін, каб памыцца. 15 хвілін на тыдзень! І ты, ужо на свабодзе, гадзінамі ляжыш у ванне і спрабуеш адмыць той бруд. А што будзе немагчыма адмыць?
– Бруд прыніжэння. Тваю чалавечую годнасць увесь час імкнуцца утаптаць у бруд. Ты чуеш абразы, чуеш, што пра цябе ўсё ведаюць і чытаюць усю тваю карэспандэнцыю. Сам рэжым, супрацоўнікі. Я зараз не кажу пра тое, што я палітычная. Наагул.
Прыходзіць вось начальніца 15-га атраду, у яе няма настрою, ну, можа, з мужам пасварылася ці яшчэ што. Ставіць увесь атрад, а гэта блізу 86 чалавек, і кажа: «Хачу, штобы вы сягодня не курылі». Я, напрыклад, палю. Палова дзеўчын з атраду паліць. Калі чалавек паліць, яму цяжка пратрымацца 3-4 гадзіны. А тут такі загад, бо ў яе няма настрою. Не кажучы пра тое, што гэта незаконна.
І гэта гісторыя пра тое, што ў ПК-4 пануе абсалютная сваволя супрацоўнікаў. Для іх не існуе ніякіх нормаў ці кодэксаў. Што захачу, тое і загадаю. Хачу каб не курылі – цярпіце! Гэта проста асобны прыклад маральных здзекаў. А гэтая ж начальніца слова звязаць не ўмее, і невядома, што яна там скончыла, каб пайсці ў калонію працаваць. Ну і адрываецца на асуджаных. Таму што лічыць сябе вышэйшай за ўсіх. Амаль як бог.
– Курыць забаранялі. А пасміхацца не забаранялі вам там?
– Ну як? І такое было. Калі гэта вывад ці праверка, ты мусіш стаяць і маўчаць з каменным тварам. Барані божа, перамовішся з тым, хто побач, ці афіцэр заўважыць усмешку на тваім твары. Гэта выкліча шмат пытанняў: «А што эта цібе смешно? Раскажы, чё эта цібе смешно? Шча грусна будзет!». Лепей трымаць свае эмоцыі пры сабе.
– А па-за гэтымі рэжымнымі працэдурамі распавядалі адзін адной анекдоты?
– Без смеху там – нікуды. Каб ён не прысутнічаў – мы б там даўно звар'яцелі. Пачуццё гумару – грунтоўны фактар нашага там выжывання. Але гэта былі не анекдоты. Звычайна – жарты з бягучых навінаў. Шмат нараджалася нейкіх такіх каланійскіх мемаў. Прыкладам, стаім мы кружком на фабрыцы перад пачаткам працоўнага дня і курым. У палітычных сваё кола, і нас там было шмат. Некаторых кантралёраў гэта вельмі раздражняла. І вось падыходзіць адна такая і крычыць: «Разашлісь! Што-та вас здзесь так многа сабралась?» А адна жанчына ёй у адказ: «Сколька пасадзілі – столька і сабралась». Потым гэты мем пайшоў гуляць і па сваяках. Дзяўчына тэлефануе дамоў, пытаецца ў таты пра ураджай, колькі бульбы сабралі. А тата ёй: «Колькі пасадзілі – столькі і сабралі!». (Смяецца).
– Нарэшце хтосьці мяне сёння рассмяшыў! Дзякуй!
– І такога было шмат. Без гумару там не прарвешся. Цяжка, заўжды чакаеш непрыемнасцяў з боку супрацоўнікаў. Сумуеш па родных, па дзіцяці, па радзіме. Усё так. Але калі ты ў гэтым замкнешся – будзе зусім кепска…
«Эх, каб можна было выдаліць асобныя кавалачкі шэрага рэчыва…»
– Слухай, а не было такога, што ты ловіш сябе на думцы: ай, усё нармальна, я прывыкла – сядзім далей?
– Не, ніколі такога не было. Я да апошняга не магла звыкнуцца, што «я знаходжуся тут». І я заўжды казала сабе, што сваё становішча ніколі не прыму. Гэта страшна, гэта ганебна, гэта па-за межамі чалавечага разумення, што такое мусіць адбывацца ў 21-м стагоддзі з чалавекам. І немагчыма гэта прыняць.
І я не прымаю тое, што людзі, якія сталі для мяне блізкімі, застаюцца там і што яны даседзяць тэрмін да канца. Я з гэтым унутрана катэгарычна не згодная. Хоць галавой усё разумею, але не магу прыняць гэтага.
– Так, немагчыма. Пра колер свабоды сказала. А пра смак? Што першым пакаштавала па вызваленні?
– Ой, мне зрабілі бутэрброды з сырам, якія я люблю. Менавіта смажаная, таму што пасмажыць на патэльні хоць што-небудзь у калоніі магчымасці не было. Яшчэ – смажаная бульба з кропам. Такі смак у свабоды. Гэта што я памятаю…
Бо я была ў такім стане, што зараз згадаць вельмі і вельмі цяжка. Два дні ў Менску – проста нейкімі фрагментамі. Штосьці памятаю, штосьці – не. Нешта дзіўнае адбывалася са мною, ніколі раней такога не здаралася…
– Памяць – увогуле таямніца. Некаторыя рэчы яна толькі ў сны прапускае.
– Так, і зона сніцца яшчэ. Бывае. Але гэта не самыя прыемныя сны. І я думаю, гэтак будзе ўжо да канца жыцця. Гэтага досведу ўжо не пазбудзешся. Эх, каб можна было пайсці на аперацыю і выдаліць адмысловыя кавалачкі шэрага рэчыва ды жыць далей, я б згадзілася, напэўна. Але гэта пакуль немагчыма. З гэтым давядзецца жыць усё жыццё.
«Зрабіла б усё, што заўгодна, каб вызваліць людзей»
– Напэўна, так. Выбачай за дурное пытанне, але ці гатовая ты дараваць тым, хто здзекаваўся над табой у калоніі. Маўляў, усё, праехалі, не хачу, каб вы мне сніліся, – прабачаю вам.
– Гэта вельмі цяжкае для мяне пытанне, і адказ на яго залежыць ад таго, што ляжыць зараз на гэтых талерачках вагаў. Калі – чалавечыя лёсы і чалавечае жыццё, то так, я гатовая. У гэтым выпадку я б праз сябе пераступіла…
Я не бяру вышэйшых дзяржаўных асобаў – не сутыкалася з імі сам-насам. Хаця, канешне, крыўдзіцца мне ёсць на што. Гэта праз іх я там апынулася. Але штодзень я сутыкалася с супрацоўнікамі калоніі ПК-4. І атрымлівала ад іх лютую нянавісць і здзекі. Дараваць ім? Такое не даруецца. Канешне, хацела б, каб над імі адбыўся справядлівы суд…
Але неяк я разважала, разважала, разважала… І так падумала: а мяне б задаволіў і іншы варыянт. Каб праз нейкі час – год, два, пяць, дзесяць гадоў – гэтыя зусім недалёкія хлопцы і кабеты прачнуліся знянацку адным ранкам і ў іх галовах завуркатала думка: што ж я нарабіла! Каб гэтая думка прыбіла іх і каб яны да канца дзён сваіх жылі з гэтай думкай у галаве. Проста каб зразумелі. Але… ці можа такое здарыцца з тымі людзьмі? Не ведаю.
– Ты прабачаеш – яны выпускаюць яшчэ 200 чалавек на свабоду. Пайшла б на гэта?
– Я вельмі эмацыйны чалавек, і мае эмацыйныя ўчынкі часта шкодзяць майму асабістаму жыццю. Таму я зараз баюся памыліцца. Але мне здаецца, я б зрабіла ўсё – усё што заўгодна! – каб нашыя жанчыны і мужчыны не знаходзіліся ў тых умовах, у якіх іх зараз утрымліваюць. Таму што (паўза)... Мне так балюча… Я шмат чаго пабачыла. І без болю на гэта немагчыма было глядзець. Я прыклала б усе намаганні, каб дапамагчы гэтым людзям.
– А табе якім чынам можам дапамагчы зараз?
– Дзякуй, я неяк намагаюся, ўсё добра. Усё больш-менш нармальна. Я жыву і я на свабодзе.
Зміцер Міраш belsat.eu
