Сяргей Абламейка: «Калі б Менск не разбурылі, вынік выбараў 1994 года быў бы іншым»
Пагутарылі з лаўрэатам прэміі Гедройця – 2022, пісьменнікам і гісторыкам Сяргеем Абламейкам пра ягоную кнігу-пераможцу «Невядомы Менск. Гісторыя знікнення». Гэта твор пра тое, як мы згубілі і працягваем губляць стары горад, навошта трэба яго аднаўляць, як архітэктура фармуе нацыянальную самасвядомасць, і чаму, калі б былая забудова не была некалі зруйнаваная, найноўшая гісторыя Беларусі склалася б зусім інакш.
«Ідэя аднаўлення Менску выйшла на нацыянальны ўзровень»
– Спадар Сяргей, якое значэнне асабіста для вас мае перамога ў прэміі Гедройця і менавіта з кнігай пра стары Менск?
– Я не чакаў, што «Невядомы Менск» пераможа, таму для мяне гэта вельмі важная, але і незвычайная падзея. Важная, бо ў гэтай кнізе ёсць асабістыя матывы. Мая сям’я жыла ў гістарычным цэнтры Менску. Я нарадзіўся і рос у Ракаўскім прадмесці. Я памятаю старую Нямігу, якой сёння не існуе. Раней паміж Палацам спорту і гарой, на якой сёння знаходзіцца плошча Свабоды, была яшчэ адна гара – Замкавая. Паміж імі была забудова – вуліцы, рынкі. І сама гара была забудаваная. І ўсё гэта знікла.
Я казаў на цырымоніі ўзнагароджання, што лічу, што сёння беларуская культура дыхае на адно лёгкае, а другое – гістарычныя цэнтры гарадоў, нашая архітэктура – знішчанае. І мы так і будзем дыхаць напалову, пакуль усё гэта не адновім.
Таму для мяне гэтая перамога – фантастычная падзея. Тое, што пяцёра інтэлектуалаў журы выбралі менавіта гэтую кнігу, сведчыць, што ідэя аднаўлення Менску выйшла на нацыянальны ўзровень. І менавіта гэта самае важнае, а нават не імя аўтара-пераможцы.
«Аднаўленне Менску павінна стаць задачай новых уладаў Беларусі»
– Чым можа быць карысным выхад ідэі аднаўлення старога Менску на нацыянальны ўзровень?
– З перамогай мяне віншавалі апазіцыйныя палітыкі, казалі – мы адновім стары Менск. Выдатна, што ёсць разуменне, што гэта трэба зрабіць. І не толькі Менск – трэба аднаўляць і Берасце, і Горадню, і Віцебск, і Магілёў, і Полацк, і Наваградак, і цэнтры іншых гарадоў.
Аднаўленне ў тым ліку мела б велізарнае эканамічнае значэнне, бо гэта інвестыцыйны патэнцыял. У Менску гэта аднаўленне паўтара дзясятка старых вуліц – сотні тысяч квадратных метраў інвестыцыйных плошчаў. Там можна было б адкрываць гатэлі, рэстарацыі.
Прэмія для мяне важная менавіта тым, што яна легітымізуе тэму аднаўлення старога Менску ў беларускім інтэлектуальным полі. Яна павінна выйсці таксама і ў палітычнае – стаць заданнем новых уладаў Беларусі. Бо тое, што сёння таварыства «Менская спадчына» робіць са старой часткай гораду, мне зусім не падабаецца. Выглядае, што яны аднаўляюць нейкі расейскі губернскі горад, а не гістарычны Менск. Ён да сярэдзіны ХІХ стагоддзя выглядаў інакш, чым яны гэта робяць цяпер.
«Аднаўленне старога Менску я б пачаў з Замчышча»
– На які час, на вашую думку, трэба арыентавацца падчас аднаўлення?
– Рэгенерацыя і рэстаўрацыя – гэта вельмі ідэалагізаваныя працэсы, і шмат залежыць не толькі ад таго, што аднаўляць, але і як. Менск пачаў разбурацца пасля рэвалюцыі 1917 года, таму я б найперш арыентаваўся на гэтую дату. І пачынаў з Замчышча, з таго, што называлася Старым горадам да вайны – у Менску быў такі раён, у кнізе я акрэсліваю ягоныя межы, яго так называлі самі менчукі.
Большая частка Замчышча была забудаваная ў ХІХ стагоддзі, у час Расейскай імперыі. Але ў кнізе я пішу, што там былі і старэйшыя дамы, і XVII, і нават XVI стагоддзяў. Але тэхналогіі, якія выкарыстоўваліся пры будоўлі, і выгляд дамоў нагадвалі ХVІІІ стагоддзе, дарасейскі час. У Менску на працягу ХІХ стагоддзя яшчэ дзейнічалі рамесніцкія цэхі, якія захоўвалі традыцыі будаўніцтва XVIII стагоддзя. Таму новыя будынкі выглядалі традыцыйна, і таму можна сказаць, што яны ў некаторай ступені помнікі і XVIII стагоддзя таксама. Тым больш, што для будаўніцтва часта выкарыстоўваліся падмуркі старых дамоў. Так што не трэба баяцца і дамоў ХІХ стагоддзя, хоць яны і будаваліся ў час панавання Расейскай імперыі.
«Архітэктура нашых старых гарадоў – сведчанне прыналежнасці да еўрапейскай цывілізацыі»
– Як вяртанне да гістарычнага выгляду гарадоў можа паўплываць на свядомасць людзей?
– Я ў кнізе пішу, што архітэктура – гэта не толькі спосаб арганізацыі гарадской прасторы, але і матэрыяльнае выяўленне цывілізацыйнай прыналежнасці. Архітэктура нясе код той цывілізацыі, да якой належаць гэтая зямля, краіна, народ, і адпаведную свядомасць і фармуе. Калі ў Менску ў цэнтры мы бачым рэнесансную Петрапаўлаўскую царкву на Нямізе, гатычна-рэнесансную Святадухаўскую царкву, за ёй – рэнесансна-барочны базылянскі кляштар, барочныя будынкі – бязвежавы бернардынскі і двухвежавы жаночы бернардынскі, езуіцкі, мы разумеем, што ўсё гэта – адна цывілізацыя. Еўрапейская.
У кнізе я цытую падарожнае эсэ чэшскага прафесара і дыпламата Іржы Марвана, у якім ён апісваў, як на пачатку 1990-х гадоў на машыне ехаў з Масквы ў Чэхію праз Беларусь. Там ёсць фраза, якую я прыводжу ў заключэнні сваёй кнігі:
«І тут для нас, непадрыхтаваных, але ўважлівых назіральнікаў, у якіх яшчэ не сцерліся ўражанні ад цыбуляватых вежаў маскоўскіх, наўгародскіх і загорскіх храмаў, Беларусь рыхтуе сюрпрыз: нас агортвае свет готыкі, барока і рэнесансу. Пабачыўшы Барысаглебскую царкву ХІІ стагоддзя ў Горадні, магутны замак XV–XVI стагоддзяў у Міры і шэраг іншых свецкіх і духоўных памятак XVI–XVIII стагоддзяў у ваколіцах Ліды, у Нясвіжы або ў Магілёве, мы ўсведамляем, што мы пакінулі Вялікую Русь і апынуліся ў старой добрай Еўропе…»
Архітэктура нашых старых гарадоў – гэта сведчанне нашай цывілізацыйнай прыналежнасці да Еўропы, таму яе важна аднавіць. Больш за тое, калі б стары горад у Менску захаваўся такім, якім ён быў да 1917 года ці хаця б да вайны, ці быў адрэстаўраваны, то шмат якіх палітычных падзеяў у Беларусі проста не было б, асабліва 1990-х гадоў. Вынік выбараў 1994 года быў бы іншым. Народ, які меў бы такі горад, і ведаў бы, адкуль ён, хто ён, такога б не дапусціў, так бы не прагаласаваў.
«Менчукі палюбілі Зыбіцкую, бо ёсць туга па гістарычным цэнтры»
– Спадар Сяргей, калі вы апошні раз былі ў Менску?
– У лютым 2020 года на прэзентацыі сваёй кнігі пра Кастуся Каліноўскага. А ўвогуле, раней некалькі разоў на год прыязджаў – у адпачынак, па працы – збіраў матэрыялы для кніг у архівах.
– На пачатку нашай размовы вы сказалі, што яшчэ ў вашым дзяцінстве Менск выглядаў інакш. Ці можна сказаць, што мы працягваем яго губляць?
– Так, можна, на жаль. Паглядзіце, напрыклад, на страту забудовы вуліцы Зыбіцкай. Гэта проста культурная катастрофа. Я не раз казаў і магу паўтарыць, што ўлады Менску пайшлі за прыкладам маскоўскіх. Там за час кіравання мэра Лужкова была знішчаная тысяча помнікаў архітэктуры. Яны былі цалкам разбураныя і адноўленыя з новых матэрыялаў і ў іншых памерах, бо гэта інвестыцыі, бізнес. То бок будаваліся фальсіфікацыі. Тое самае мы маем у Менску. Напрыклад, гатэль «Еўропа», які быў пабудаваны не на сваім месцы, і да яго быў дададзены дадатковы паверх.
А на месцы цяперашняй Зыбіцкай былі дзве вуліцы – Гандлёвая і Гандлёвая Набярэжная, а паміж імі ішлі Вялікая Бернардынская, Малая Бернардынская – сённяшнія Герцэна і Кірыла і Мяфодзія. Зыбіцкая была вузкай, крывой вуліцай месцамі 8 метраў шырынёй. Мы маем здымкі, планы гэтай вуліцы. І раптам замест таго, каб гэта ўсё аднавіць, там робяць вуліцу шырынёй 25 метраў і будуюць дамы, якіх там не было. Зыбіцкая разам з «домам Чыжа» – маніфест культурнай катастрофы за апошнія 20–25 гадоў. Але ў той жа час мы бачым, што людзі палюбілі гэтае месца, хоць яно і псеўдагістарычнае, што сведчыць пра тугу па гістарычным гарадскім цэнтры.
«Самыя каштоўныя фотаздымкі Менску знайшоў за мяжой»
– Спадар Сяргей, калі вы працавалі над «Невядомым Менскам», дзе атрымалася знайсці найбольш архіўных матэрыялаў – у Беларусі ці за мяжой?
– Колькасна ў Беларусі найбольш і дакументаў, і фотаздымкаў. Аднак за мяжой я знайшоў шмат невядомага раней і сапраўды цікавага. Я працаваў у вайсковым архіве Варшавы, лічбавым архіве Польшчы, у Нацыянальным музеі Польшчы, Бундэсархіве – Федэральным архіве Нямеччыны ў Кобленцы, Фрайбургу, вайсковым архіве Баварыі ў Мюнхене. У Бундэсархіве ў Кобленцы я знайшоў сотні невядомых раней здымкаў. Самыя каштоўныя фота, якія атрымалася адшукаць? – гэта авіаздымкі Люфтвафэ з Менску, якія цяпер захоўваюцца ў Нацыянальным архіве ЗША ў Вашынгтоне. Яны добра датаваныя і дапамагаюць разабрацца, што менавіта і калі было знесена ў Менску пасля вайны.
У вайсковым архіве Баварыі я знайшоў вельмі рэдкія авіяздымкі Менску часоў нямецкай акупацыі 1918 году. Таксама я браў здымкі з прыватных калекцыяў з Менску.
Што датычыць дакументаў, мне даводзілася абапірацца на класічныя гістарычныя крыніцы – дакументы, тагачасны друк, мемуары ўдзельнікаў падзеяў з розных бакоў. Бо ніхто да мяне пра знішчэнне Менску нічога не напісаў. Мая кніга стала, можна сказаць, архіўнай археалогіяй – давялося шмат капаць у архівах – акруговых, раённых. Я месяцы і нават гады правёў у архівах.
«У 1926 годзе генплан Менску ствараў НКВД, паводле яго стары горад не прадугледжваўся»
– Якія адкрыцці атрымалася зрабіць падчас працы над кнігай? Што было самае цікавае, нечаканае?
– Ды фактычна ўся кніга – адкрыццё. Напаткаў шмат загадак. Шмат што страчана, бясследна знікла. Напрыклад, Менскам з 1920-х гадоў займаўся аддзел камунальнай гаспадаркі НКВД. Ён адказваў за ўсё, што адбывалася з архітэктурай. У 1926 годзе гэты аддзел стварыў генплан Менску – паводле яго існаванне старога гораду не прадугледжвалася. Тое, што мы бачым сёння, яшчэ ў 1926 годзе было запланавана. І яно ўсё рэалізавана – разбураная забудова, гара скапаная. Канчатковы генплан быў створаны ў 1934–36 гадах у Ленінградзе. І калі б не вайна, старая забудова ўсё роўна б знікла – скончыць працу планавалася да 1948 года. А з 1926 да 1939 года ў архівах не захавалася ніводнай справы ад аддзелу камунальнай гаспадаркі НКВД. Невядома, дзе яны. Хутчэй за ўсё, знішчаныя.
Я прыводжу шмат невядомых фактаў. Ніхто раней не пісаў, што дзеячы БНР хацелі аднавіць Замчышча і пабудаваць там сядзібу ўраду і Сойму БНР у лістападзе 1919 года. Ці пра спробы стварыць музей старога Менску (замест яго ў выніку быў адкрыты музей рэвалюцыі), пераназваць дзве самыя вузкія вуліцы старога гораду, назваць іх імёнамі Скарыны і Каліноўскага – не атрымалася, іх назвалі імёнамі Дзям’яна Беднага і Калініна. Была спроба паставіць помнік Каліноўскаму на Замчышчы ў двары трыбуналу ВКЛ – таксама не атрымалася. Ці знікненне манаграфіі пра стары Менск, якую пісалі інбелкультаўцы, і 300 фотаздымкаў для яе. Усё гэта знікла без следу. Я перажываў і шок, і радасць, калі пра ўсё гэта дазнаваўся.
«Сваё месца працы і жыцця разглядаю як камандзіроўку»
– Спадар Сяргей, ці проста пісаць кнігу пра Менск, пра Беларусь, калі знаходзішся за мяжой? Ці няма патрэбы быць у гэтым месцы, адчуваць яго? Пытаюся пра гэта ў кантэксце спрэчкі паміж беларусамі, якія з’ехалі і засталіся, пра адарванасць ад Беларусі, неразуменне сітуацыі і гэтак далей.
– У мяне ёсць вельмі акрэсленая пазіцыя на гэты конт. Я заўсёды разглядаў сваё месца працы і жыцця як камандзіроўку. Я некалі доўга слухаў радыё «Свабода», у мяне атрымалася трапіць туды на працу, я пераехаў у Прагу.
Але ўвесь час там я працую з беларускай культуралагічнай тэматыкай. Я зрабіў безліч перадачаў пра беларускую культуру і гісторыю, гутарыў з дзясяткамі беларускіх навукоўцаў, фалькларыстаў, гісторыкаў, музыказнаўцаў, па некалькі разоў на год бываў у Менску. Жыў бы я ў Дзяржынску ці ў Гомлі – гэтак жа прыязджаў бы ў Менск. Я – мянчук, я там нарадзіўся і вырас. Менск жыве ўва мне. Я сябе лічу часткай Беларусі і беларускай культуры, дзе б я ні знаходзіўся. Так што мне было няцяжка пісаць. Адзінай праблемай быў недахоп часу, каб сядзець у архівах ці бібліятэках.
Я катэгарычна нязгодны з тымі, хто закідае тым, хто з’ехаў. Гэта трапляецца цяпер у дыскусіях у тым жа «Фэйсбуку» – вы не маеце права нас вучыць, выказвацца, вы з’ехалі і сядзіце там. Не, гэта не так. Беларусы, дзе б яны ні жылі, застаюцца беларусамі. І калі нехта з іх хоча працаваць і працуе для Беларусі, цалкам бястактна адмаўляць яму ў гэтым.
«Беларуская эміграцыя, якая захавала герб, сцяг, БНР да нашага часу, для нас была апірышчам»
– Пасля абвяшчэння лаўрэатаў прэміі Гедройця мы размаўлялі са старшынёй Беларускага ПЭНу Таццянай Нядбай, і яна была вельмі аптымістычна настроеная адносна будучыні беларускай літаратуры, нават ва ўмовах рэпрэсіяў і выгнання. А што вы думаеце на гэты конт – ці выжыве беларуская літаратура і культура ўвогуле?
– Надоечы пайшоў з жыцця патрыярх беларускай культуры ў эміграцыі Вітаўт Кіпель. Ён усё жыццё пражыў за мяжой, бо не мог жыць у Беларусі. Але колькі ён стварыў беларускага.
Некалькі соцень тысяч беларусаў з’ехалі з Беларусі пасля Другой сусветнай вайны. Яны стварылі за мяжой беларускія школы, гімназіі, пабудавалі дзясяткі храмаў, парафіяў, заснавалі бібліятэкі, грамадскія цэнтры, выдавалі дзясяткі газетаў і часопісаў. Некаторыя – проста шэдэўры, як газета «Бацькаўшчына» ці часопіс «Божым шляхам» – гэта навуковыя і культурныя з’явы. Гэтыя людзі стваралі літаратуру і мастацтва за мяжой, пісалі прозу, паэзію, навуковую літаратуру, заснавалі некалькі навуковых цэнтраў, у тым ліку Беларускі інстытут навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку, які Вітаўт Кіпель узначальваў.
Калі я быў студэнтам і ўдзельнічаў у моладзевым беларускім руху напрыканцы 1980-х гадоў, мы ведалі пра тое, што ёсць эміграцыя, якая пранесла беларускую незалежніцкую традыцыю – сцяг, герб і БНР – да нашага часу. Для нас гэта было заплечча, апірышча, база, на якую мы маглі абаперціся. Эміграцыя насамрэч вельмі важная, і проста закідаць эмігрантам, што яны не маюць права выказвацца – вельмі няправільна.
Сёння на беларускую літаратуру існуе вялікі попыт за мяжой, кніжкі раскупляюцца. Таму так ці іначай яна будзе цяпер стварацца і тут, за межамі Беларусі. І гэта лепш, чым ніяк, бо так яна захаваецца.
Ганна Ганчар belsat.eu
