Фізік-ядравік Андрэй Ажароўскі: Крызіс радыеактыўных адкідаў ад АЭС непазбежны
Кожная гадзіна працы атамнай станцыі павялічвае рызыкі і нагрузку на будучыя пакаленні. Ужо цяпер пра сумны досвед у гэтым плане могуць расказаць немцы, якія разграбаюць памылкі сваіх дзядоў з 1970-х. Беларусь пакуль на пачатку гэтага шляху. Акрамя гэтага, сёння атамныя аб’екты ствараюць дадатковыя сурʼёзныя ўразлівасці ў выпадку ўзброеных канфліктаў.
Такую думку ў інтэрвʼю «Белсату» выказаў фізік-ядравік Андрэй Ажароўскі. Да 37-й гадавіны аварыі на Чарнобыльскай АЭС мы пагаварылі з ім пра тое, якую небяспеку нясуць у сабе абʼекты атамнай энергетыкі ў новых геапалітычных рэаліях, што ўяўляюць з сябе могільнікі для ядравых адкідаў, чаму ўсе варыянты для іх размяшчэння ў Беларусі дрэнныя, з якімі адкідамі будуць мець справу беларусы і каму будзе належаць плутоній, атрыманы з адпрацаванага ядравага паліва БелАЭС.
«Любая краіна, на тэрыторыі якой месціцца АЭС, больш уразлівая для тэрарыстычнай атакі і ваеннай пагрозы»
– Захоп украінскіх АЭС расейскімі вайскоўцамі і правядзенне паблізу іх баявых дзеянняў востра паставілі пытанне аб бяспецы і магчымасці ядравага шантажу з боку дзяржавы-агрэсара. Як не дапусціць ядравай катастрофы? Ці ў гэткім выпадку «сіла ў сіле» і мы асуджаныя на дыктат дзяржавы з «ядравай дубінкай»?
– Свет дагэтуль у шоку: ніколі раней не было такога, што ваенныя дзеянні не проста праходзяць побач з дзейнай атамнай станцыяй, а сама АЭС, якая працуе на ўсю магутнасць, у выніку сілавога захопу з ужываннем цяжкай зброі пераходзіць з-пад кантролю адной краіны да іншай. Крызіс Запарожскай АЭС паказаў, што атамная энергетыка стварае дадатковыя ўразлівасці, не звязаныя з аварыямі, радыеактыўнымі адкідамі, а іншага тыпу: любая краіна, на тэрыторыі якой месціцца АЭС, больш уразлівая для тэрарыстычнай атакі і ваеннай пагрозы. Таму вайсковае кіраўніцтва такіх краінаў павінна настойваць на іх закрыцці.
Возьмем краіны, дзе станцыі месцяцца на беразе мора: Францыя, Швецыя, Фінляндыя. Добра падрыхтаваная група тэрарыстаў, дыверсантаў, высадзіўшыся з мора, бярэ небяспечны абʼект пад свой кантроль і можа дыктаваць свае ўмовы. Нямеччына свае атамныя станцыі закрыла, Літва сваю Ігналінскую станцыю закрыла і новай не будавала – там няма такой уразлівасці. Гэтыя краіны даказалі сваім прыкладам, што гэта тэхнічна магчыма. Бязʼядравая Нямеччына прадае электрычнасць у ядравую Францыю. Цана на электрычнасць там не вышэйшая, чым у суседніх краінах. Найлепшым падарункам да чарговай гадавіны аварыі на Чарнобыльскай АЭС стала б адмова ад ядравай энергетыкі.
«Ідэя «закапаць і забыцца» папулярная ў шмат якіх краінах». Чаму гэта кепска?
– Цяпер адпрацаваныя ядравыя адкіды з БелАЭС захоўваюцца на тэрыторыі станцыі. Актыўна вядуцца размовы аб будаўніцтве сховішча для пахавання ядравых адкідаў на тэрыторыі Беларусі. Якія выклікі і пагрозы гэта цягне за сабой?
– Дзякуй Богу, рассыпалася ў пух і прах казка, якой кармілі беларусаў: маўляў, Расея пабудуе ў Беларусі атамную станцыю і забярэ ўсе адкіды. Беларусі давядзецца шукаць месца для доўгачасовага размяшчэння радыеактыўных адкідаў. Як гэта будзе выглядаць, мы пакуль не ведаем. Могуць пачаць будаваць глыбіннае сховішча – гэта дрэннае рашэнне. Могуць пабудаваць павярхоўнае сховішча – гэта таксама кепскае рашэнне. А якое добрае? Яго няма.
БелАЭС пабудаваў «Росатом», паглядзім, як у Расеі з пахаваннем адкідаў. Старыя сховішчы радыеактыўных адкідаў, пабудаваныя ў 1950–1960-я гады, працякаюць. Хоць ёсць тыя, хто кажа, што яны прастаяць сотні гадоў. Напрыклад, горад Обнінск, дзе размяшчаецца сховішча самай першай савецкай атамнай станцыі. У горадзе Электрасталь ёсць завод фабрыкацыі паліва, дзе робяць ядравае паліва ў тым ліку для БелАЭС. І там велізарная тэрыторыя забруджаная. З тэрыторыі прадпрыемства побач з могільнікам працякае ручай, які забруджаны на некалькі кіламетраў. Лічбы забруджвання параўнальныя з чарнобыльскімі. Новасібірск, Кіравачапецк, Белаярская АЭС – пералік гарадоў з працякальнымі старымі могільнікамі можна працягваць. Таму калі беларусам будуць казаць, што ў «Росатому» ёсць станоўчы досвед у гэтым пытанні, трэба ўспомніць хоць бы гэтыя прыклады. Хоць ёсць могільнікі, якія не працякаюць.
Добра, што ў Беларусі пачаліся абмеркаванні, што рабіць з адкідамі, дзе мусіць размяшчацца пляцоўка для іх захоўвання. Першы блок БелАЭС працаваў толькі 50 % часу, але за гэты перыяд паспеў напрацаваць тоны небяспечных рэчываў. Пошук месца для размяшчэння, самога спосабу доўгатэрміновага абыходжання з радыеактыўнымі адкідамі – рэч даволі канфліктная. У Расеі такія пошукі сутыкаліся нават з экалагічнымі бунтамі: ніхто не хоча жыць побач з могільнікамі.
Я бачыў абмеркаванні ў медыях наконт таго, каб будаваць беларускі могільнік на тэрыторыі чарнобыльскай зоны адчужэння. Гэта дрэнная ідэя, але я разумею, чаму атамнікі з ёй носяцца: там людзей ужо адсялілі, няма жыхароў, якія маглі б абурацца. Імаверна, менавіта такое рашэнне і будзе прынятае. Чаму гэта кепска? Людзі, якія будуць будаваць могільнік у чарнобыльскай зоне, будуць на небяспечнай тэрыторыі, будуць апрамяняцца. Цяпер радыенукліды, якія выйшлі 37 гадоў таму з аварыйнага рэактару ЧАЭС, у больш-менш звязаным стане ў глебах. Калі гэта ўсё пачаць варушыць, прыгнаць цяжкую тэхніку, будаваць проста на забруджаных тэрыторыях, гэта прывядзе да рухомасці небяспечных рэчываў. Зменіцца карта забруджвання тэрыторыі, радыенукліды могуць трапіць у рэкі. Любое будаўніцтва ў зоне адчужэння прывядзе да дадатковага апрамянення людзей, павышэння старых чарнобыльскіх рызыкаў. Згадаем таксама рызыкі, звязаныя з транспартаваннем радыеактыўных адкідаў да месца пахавання – у практыцы здараліся аварыі.
Другое рашэнне, пра якое менш гавораць, – пляцоўка каля БелАЭС, у Астравецкім раёне. Гэта таксама дрэннае рашэнне. Якое добрае? Наогул гэтых адкідаў не вырабляць. Любая кропка не будзе даваць 100 % гарантыі, любая геалагічная структура нестабільная, калі мы гаворым пра сотні, тысячы гадоў. Для любой структуры – граніт, соль – ёсць фактары рызыкі. Такім чынам, кожная гадзіна працы атамнай станцыі сёння павялічвае рызыкі і нагрузку на будучыя пакаленні.
– Што з сябе ўяўляюць могільнікі?
– «Росатом» будуе могільнікі ў Азёрску для адкідаў камбінату «Маяк» і ва Уральску для адкідаў прадпрыемства для ўзбагачэння ўрану. Гэта паверхневыя пункты пахавання: 4 метры глыбінёй і 4 метры над зямлёй, бетонныя збудаванні, якія засыпаюцца пяском і глінай, зверху кладзецца яшчэ адзін бетонны маналіт, які таксама засыпаецца зямлёй, – ствараецца пагорак. Гаворыцца, што гэта прастаіць 300 гадоў. Разам з тым у дакументах «Росатому» пазначана, што пры неспрыяльным збегу абставінаў працёкі могуць пачацца ўжо праз 100 гадоў.
Ствараючы радыеактыўныя адкіды і не маючы інжынерна пацверджанага ўстойлівага развязання гэтай праблемы, мы перакладаем яе на будучыя пакаленні. Калі нават могільнік працячэ не праз 5–10 гадоў, а праз 150, хто будзе несці за гэта адказнасць? Ідэя «закапаць і забыцца» папулярная ў шмат якіх краінах. Аднак гэта не гарантуе ізаляцыі адкідаў ад навакольнага асяроддзя на ўвесь тэрмін, які яны ўяўляюць небяспеку.
Атамнікі не хочуць пакідаць адкідаў на паверхні, бо яны бачныя, іх трэба ахоўваць, і гэта яшчэ адна кропка ўразлівасці ў выпадку ваенных канфліктаў і тэрарыстычных нападаў. І галоўнае – гэта дорага.
– Як іншыя краіны развязваюць такую праблему?
– На пачатку атамнай энергетыкі здавалася, што адкідаў мала, былі малазразумелыя іх уласцівасці, бо яшчэ не адбыліся аварыі на могільніках. У 1970-х была ўпэўненасць, што ў будучыні, у 2000-х, праблема адкідаў ужо сапраўды будзе развязаная. Тады існавала варварская практыка выліваць вадкія радыеактыўныя адкіды і затапляць цвёрдыя ў моры. Былі вылучаныя, агавораныя месцы пахавання ў Атлантычным, Ціхім акіянах, ядравыя дзяржавы мелі права затапляць там свае ядравыя адкіды. Пазней у свеце забаранілі размяшчаць у морах і акіянах любыя адкіды, якія выгружаюцца з суднаў.
Ад такой практыкі адмовіліся і пачалі думаць, што рабіць. Усе варыянты былі кепскія. Варыянт адправіць у космас не працуе, бо занадта дорага і нельга выключыць рызыку аварыі пры ўзлёце ракеты. Разглядалі для пахавання Антарктыду як кантынент, дзе ніхто не жыве. Але, дзякуй Богу, Дамова аб Антарктыдзе гэта забараняе. У выніку сусветная атамная прамысловасць выйшла з лозунгам «закапаць і забыцца». Але навуковыя даследаванні паказалі, што гэта не працуе.
У свеце няма згоды: калі закапаць, то ў якую пароду? Фінляндыя, Швецыя і Расея кажуць: лепш граніту ніякая іншая парода для гэтых мэтаў не падыдзе. З побытавага пункту гледжання закапаць у гранітную скалу – гэта добра, граніт трывалы. З геалагічнага пункту гледжання ў выпадку землятрусу скала можа разламацца. Як высветлілася, любая гранітная скала памерам больш за 2 км працятая расколінамі. Цяпер дзве краіны, Фінляндыя і Швецыя, надумалі будаваць могільнікі ў граніце, і для іх велізарнай праблемай было знайсці кропкі без расколінаў у гранітных блоках, каб туды забурыць кантэйнеры з адкідамі.
Іншыя краіны, напрыклад, Нямеччына, выбралі для пахавання адкідаў саляныя пласты. Нямецкі могільнік «Asse-2», які цяпер працякае, быў зроблены на глыбіні 700–900 метраў у старой саляной шахце. У немцаў у 1970-х было лагічна няправільнае перакананне: калі соль за мільёны гадоў не размылася, то і за наступныя мільёны гадоў не размыецца. Але гэта няправільна. Клімат мяняецца паскоранымі тэмпамі, мяняюцца рэжымы ападкаў, плыні наземных і падземных рэк, і немцы сёння сутыкнуліся з праблемай – іхнае сховішча ў аварыйным стане. ФРГ выдаткоўвае каласальныя сродкі, каб развязаць гэтую праблему, якую ў 1960–1970-я гады заклалі іхныя дзяды.
Трэці варыянт – гліны. Яго выбіраюць Бельгія і Францыя. Гліна пластычная, гідратрывалая, нібыта добра. Але геолагі вам скажуць, што не бывае вялікіх участкаў глінаў без пясчаных праслоек, а значыць, ёсць рызыка іх абваднення. Кантэйнеры з ядравымі адкідамі мусяць захоўваць герметычнасць цягам стагоддзяў і нават тысячагоддзяў. Нават нержавейная сталь за гэты час заржавее, гэта любому хіміку зразумела.
Такім чынам, не знайшлося такой геалагічнай структуры, пароды, якая не выклікала б пытанняў у спецыялістаў. Закапаць – гэта кароткатэрміновае рашэнне, якое перадае праблему будучым пакаленням. Нават у ЗША не развязанае гэтае пытанне ў доўгатэрміновай перспектыве. Крызіс радыеактыўных адкідаў ад АЭС непазбежны, у адрозненне ад магчымасці аварыі. Так, рэактары нясуць небяспеку, але рэктар можа працаваць і не выбухнуць. Але любая атамная станцыя пры працы вырабляе радыеактыўныя адкіды, з якімі трэба нешта рабіць.
Перспектывы простыя: трэба рушыць услед за досведам Нямеччыны, Літвы, Італіі і адключаць атамныя станцыі. Цяпер эксперты кажуць аб скарачэнні атамнай энергетыкі ў свеце – да 5 % да 2050 года. Застануцца краіны, у якіх ёсць АЭС: у асноўным тыя, хто валодае ядравай зброяй.
БелАЭС як катастрофа сама па сабе
– З якімі адкідамі давядзецца мець справу беларусам?
– Найперш з адкідамі атамнай станцыі. Тут будзе вялікая колькасць штатных радыеактыўных адкідаў. Дарэчы, для газападобных радыеактыўных адкідаў могільнікаў няма. Ёсць трубы, праз якія яны выкідваюцца, яны добра ачышчаныя, але не на 100 %, таму што дорага. «Росатом» не хоча павышаць ступені іх ачысткі. Гэта небяспечна, бо людзі, якія стаяць за 50 метрах і бліжэй, будуць атрымліваць дадатковае выпраменьванне праз удыхальнае паветра. Цвёрдыя сярэдне- і нізкаактыўныя адкіды – ад іх звычайна адмахваюцца, кажуць, што яны менш небяспечныя. Але гэта не так. Нізкаактыўныя адкіды самыя небяспечныя, таму што іх шмат. Высокаактыўныя адкіды можна спакаваць, размясціць у пабудаваным сховішчы і сачыць, каб кантэйнеры не працякалі цягам сотняў і тысячаў гадоў. З нізка- і сярэднеактыўнымі адкідамі так не выходзіць. Для іх, хутчэй за ўсё, будуць прапаноўваць курганныя могільнікі.
Адпрацаванае ядравае паліва – адзін з самых небяспечных радыеактыўных адкідаў. Яно змяшчае вялікую колькасць урану, які не дагарэў, і плутоній, які ў ім утварыўся. Рыхтуецца міжурадавае пагадненне паміж Расеяй і Беларуссю аб тым, каб гэтыя небяспечныя радыеактыўныя адкіды прыехалі на нейкі час у Расею, каб расейская атамная прамысловасць выняла з яго ўран і плутоній. Фармальна ўран і плутоній будуць належаць Беларусі. Плутоній мае вайсковае значэнне. Хімічнае выманне плутонію з адпрацаванага ядравага паліва – складаная, але цалкам вырашальная задача і для Беларусі. Таму што будзе з адпрацаваным ядравым палівам – пакуль незразумела.
«Перапрацоўванне» адпрацаванага ядравага паліва – няправільнае слова. Правільней казаць «выманне ўрану і плутонію» з паліва, у працэсе якога аб’ём радыеактыўных адкідаў павялічваецца. Напрыклад, у Фінляндыі ці Швецыі выманне плутонію забароненае. Адкіды БелАЭС ад такога перапрацоўвання абавязаныя будуць вярнуцца ў Беларусь паводле дзейнага расейскага заканадаўства.
БелАЭС сёння – гэта небяспечны радыяцыйны абʼект, які вырабляе радыеактыўныя адкіды. Беларусі ў наступныя дзесяцігоддзі непазбежна прыйдзецца ўкладваць мільярды ў будаўніцтва абʼектаў для абыходжання з радыеактыўнымі адкідамі. Ці не будаваць такіх абʼектаў і атрымліваць забруджаныя рэкі і азёры. З эканамічнага гледзішча гэта катастрофа разам з неабходнасцю выплачваць Расеі крэдыт. З палітычнага гледзішча АЭС яшчэ больш прывязвае Беларусь да Расеі: залежнасць ад расейскага ўранавага паліва, расейскіх спецыялістаў, без якіх падтрымлівацца ў працоўным стане АЭС у Астраўцы не можа. «Росатом» любіць шолах грошай, і сваю выгаду ад станцыі ён атрымаў. Усе грошы асвойваў «Росатом» (праўда, дзяліліся нечым з беларусамі, так што хтосьці зарабіў на гэтым). А вось усе астатнія атрымалі дамоклаў меч над галавой, які вісіць на нітачцы.
СП /MM belsat.eu
