«Я хачу, каб яны вытрымалі. І я хачу, каб яны паўсталі. Там засталася велізарная колькасць асобаў, гатовых змагацца. Проста гэтыя людзі чакаюць прыдатнага моманту», – кажа падчас шчырай размовы з «Белсатам» былая палітзняволеная Антаніна Канавалава. Ейныя словы і думкі даюць веру і сілу, дапамагаюць пазбыцца апатыі. Але сёння і ёй неабходная нашая дапамога.
«Белсат»: – У лістападзе 2022 года Даша Чульцова пасля вызвалення з турмы сказала мне: «Ніколі не пытайся ў зняволенага «Як ты?..». Якое першае пытанне ты хацела б, каб я табе задаў?
Антаніна Канавалава: – На тваё жаданне. Мне не страшна, калі запытаешся «Як ты?». Усё залежыць ад чалавека. Мне, можа, пашанцавала з характарам і з такім вялікім падтрыманнем, але ў псіхалагічным плане адчуваю сябе выдатна. Так, праўда. На гэты момант – так. Было, вядома, пасля ранейшых інтэрв'ю троху цяжка, але я пасля іх ціхенька сяду адна ды паплачу. Папускаю слёзы, ачуюся – і мне гэтага дастаткова, каб ісці далей. Вось так.
– Прачнулася сёння, запарыла кавы, выйшла на гаўбец, закурыла – і пра што падумала? Толькі шчыра.
– Ой, на жаль не маю тут гаўбца (смяецца). А курыць кідаю. Курыць калонія прывучыла – там іншай магчымасці даваць рады са стрэсам не было. Толькі цыгарэта. Але на свабодзе пазбаўляюся гэтай звычкі.
Пра што падумала?.. Ведаеш, так шмат усяго ў галаве, розных думак ды ідэяў, што я толькі спрабую расставіць усё на свае месцы. Мозг не адпачывае. Такое адчуванне, што галава працуе нават уначы. Прачынаешся з думкай: ага, вось гэта добрая ідэя, трэба запісаць, каб не забыцца. Мне катастрафічна бракуе часу ў соднях. Шчыра кажу.
«Яны вельмі баяцца выхаду людзей нават тут, за мяжою»
– Падзелішся з намі якою-небудзь адною з тваіх добрых ідэяў?
– Не, не раскрыю. Гэта настрой на барацьбу і пра тое, як знайсці выйсце з некаторых сітуацыяў. Бо цяпер назіраецца тэндэнцыя, што людзям, якія выходзяць і з'язджаюць, нават з гэтага боку спрабуюць закрыць рот. Гэта сумна. Я шукаю выхад, каб ні дзяўчатам, ні хлопцам, якія застаюцца ў няволі, не нашкодзіць. У гэтым кірунку думкі ідуць.
Зразумей: яны [сілавікі. – Заўвага рэд.] вельмі баяцца тых, хто сядзіць, баяцца палітвязняў. Баяцца тых, хто выходзіць. Баяцца ўсёй гэтай медыйнай прасторы. Яны добра разумеюць, што людзям, якія адседзелі не тры месяцы ці год, а больш доўгі тэрмін, ёсць што расказаць. І ім страшна. Калі я выйшла і апавяла цалкам пра ўсё, для іх гэта было шокам, я думаю. Яны ўзламалі відэа з маім інтэрвʼю на Альянсе расследавальнікаў Беларусі і наклалі гучную музыку на кавалак, дзе я апавядаю пра мае паходы ў ГУБАЗіК. Ведаю, што фільм пра мяне здымаюць.
– Пра тых, хто выходзіць. Табе дапамаглі з жытлом і грашыма на першы час, дапамаглі зладзіць збор на «BYSOL», знайшлі псіхолага. Гэтага дастаткова? Што беларусы, якія даўно ў бяспецы, могуць яшчэ зрабіць для тых, хто вызваляецца?
– Глядзі, са свайго асабістага досведу магу ўжо сказаць: дапамагаюць усе, наколькі ім дазваляюць сілы і сродкі. Так што нічога не скажу, толькі падзяка. Але адна тэма мяне моцна хвалюе. На Дзень Волі я прыехала з санаторыю, дзе адпачывала, у Вільню, каб узяць удзел у акцыі. І я была ўражаная, як мала людзей выйшла. Я пабачыла, і ў мяне пацяклі слёзы…
Кожная дзяўчына ў калоніі, якая ідзе на спатканне, запытвае ў сваякоў: ці выходзілі людзі? Тут людзі – гэта голас тых, хто застаецца ў калоніі. Разумееш? Калі вы не можаце адстаяць усю акцыю – прыйдзіце хоць на гадзінку, проста пакажыце, што вы ёсць. Што вы – голас! Для гэтага неабавязкова нешта гаварыць. Я ведаю, што некаторыя вельмі баяцца за сваіх сваякоў у Беларусі. Але я працягваю верыць у крэатыўнасць беларусаў, у тое, што яны могуць зрабіць так, што іх не пазнаюць. Я нават не кажу пра маскі і акуляры – можна падысці да гэтага так, што ўсе скажуць: ого, крута! Выйсці і паказваць свой голас. Яны вельмі баяцца выхаду людзей нават тут, за мяжою.
– Што можна зрабіць, каб беларусы ў выгнанні пераламалі страх і апатыю?
– Усё залежыць ад канкрэтных людзей. У мяне ёсць задума, і я буду яе ажыццяўляць. Хачу задзеяць медыйную прастору. Найбліжэйшая вялікая дата – Дзень палітзняволенага, 21 траўня. Буду запісваць зварот, буду спрабаваць дагрукацца да людзей. Не гарантую, што ўдасца. Але хачу гэта зрабіць.
«Марсель мяне таксама называе мамай»
– Перабіваю тэму. У цябе маміны вочы?
– Напэўна, маміны [пасміхаецца]. Шэра-блакітныя. Але я ўся да мамы падобная. І характарам таксама. Штосьці і ад таты ёсць, натуральна. Ад таты ўзяла, відаць, праўдалюбства. Ён усё ў вочы кажа.
– Калі б заплюшчыла іх і згадала сваё дзяцінства: які яскравы момант усплыў бы ў памяці?
– Новы год. Мне 5 ці 6 гадоў. Бацькі падарылі аленя на батарэйках, які вязе Дзеда Мароза. У той час – вельмі модная цацка. Гэта былі 1990-я гады, і, па-мойму, мы жылі тады ў Маскве. Тата мой – былы вайсковец.
– А сабака быў у тваім дзяцінстве?
– Вядома! Быў эрдэльтэр'ер Акай, з якім мы кусаліся пастаянна [смяецца]. Потым помню, як мама падабрала яшчэ аднаго сабаку – баксёра. Некаторы час жыў з намі. Калі мама з татам пад'язджалі машынаю да дому, яны ляцелі на гаўбец, лапы ставілі на парэнчы і сустракалі бацькоў, аўта паводле гуку пазнавалі. Пасля Акая зʼявіўся Орыкс, чорны тэрʼер, яго атруцілі ў вёсцы, калі мы ўжо ў Беларусь пераехалі. Мы доўга перажывалі, не ведалі, ці браць пасля яго сабаку. І вось зʼявіўся Кэндзі. Збіраем дакументы, каб пераправіць яго ў Польшчу. Трэба пачакаць троху пасля прышчэпак. Бо ён паўнапраўны чалец нашай сямʼі, і кінуць адно аднаго мы не можам. Дзеткі чакаюць, і я чакаю.
– А мы чакаем цябе ў Польшчы. З дзецьмі не паспела яшчэ сёння паразмаўляць?
– Мы ўвечары звычайна сазвоньваемся. З Настаю, Ванем, Марселем. Марсель [Марселя і Цімура ўжо ў Польшчы ўзяла пад апеку Ганна, маці Антаніны] мяне таксама мамаю называе. Можа, праскочыць недзе «мама Тоня», але часцей проста «мама». Увесь час пытаюцца, калі прыеду да іх. З Ванем пра школу размаўляем. А Наста вечна спявае і танчыць [смяецца]. Калі новы які танец развучыць, абавязкова мне паказвае. Марсель апавядае, як прайшоў дзень у садку і як прынёс туды машынкі, сінюю і чырвоную. Са старэйшым Цімурам пагутарыць пакуль не ўдаецца – у яго практыка і вучоба, але перадае мне прывітанні.
– Гэтыя размовы – пэўна, найлепшая для цябе тэрапія…
– Гэта праўда. Дзеткі ў мяне цудоўныя. І я вельмі ўдзячная маё маме, што яна выхавала ў іх за гэтыя гады такія выдатныя якасці. Яна проста гераіня. Не кожная адважыцца ўзяць дзяцей і з маленькай торбачкаю, без грошай у кішэні, перайсці мяжу. Ніхто не ведаў, на які перыяд гэта ўсё зацягнецца. Тата заставаўся там, каля мяне.
– І ты мяркуеш, што ён трапіў у так званы спіс тэрарыстаў…
– Цікавая сітуацыя. У тых спісах, дзе ёсць я і шмат якія іншыя людзі, яго няма. Мы спраўдзілі. Але ўражанне, што ёсць яшчэ нейкія ўнутраныя спісы. Калі я ўжо зʼехала, тата пайшоў рабіць даверанасць, і натарыус яму сказала, што ён не здолее гэтага зрабіць: маўляў, вы ў «спісе тэрарыстаў». У ДАІ ён таксама высвеціўся чырвоным. А ў яго, апрача аднаго перавышэння хуткасці, не было ніякіх «адміністратывак». У «справе тэрарызму ў Баранавічах» ён праходзіў як падазраваны, крымінальную справу на яго не завялі. Тады што? Я была ў шоку.
Ужо калі схавала яго, прасіла тэрмінова з'язджаць. «Табе там не дадуць жыцця», – казала. А тата не хацеў. Калі выйшла маё першае інтэрв'ю, на наступны дзень кадэбісты прыехалі з ператрусам у вёску. Дом быў зачынены. Сведак не афармлялі, абшукалі ўвесь участак. Як мне сказалі потым, прыязджалі супрацоўнікі КДБ з Горадні. Але тата ўжо ў бяспецы, дзякуй Богу.
«На другое вока мне далі надзею»
– Вярнуся да тваіх вачэй, добра? Дакладней – да зроку…
– З правым вокам – бяда. Яго ўжо не ўратуеш. Так прынамсі мне сказалі на адным абследаванні ў прыватнай клініцы. Яно, праўда, было не такое шырокае, як трэба было б. Удакладняла яшчэ, ці можна паправіць як-небудзь касавокасць на гэтым воку, мяне гэта непакоіць як дзяўчынку [усміхаецца], але мне сказалі, што гэта ўжо немагчыма.
А на другое вока мне далі надзею. Можна на пару радкоў падкарэктаваць тое, што згубіла ў СІЗА. Колькі ў мінусах, не скажу. Але калі мяне прасілі чытаць гэтыя радкі ў доктара, то я раней бачыла 7-8 радкоў. А цяпер – 5-6. Шосты ўжо вельмі няўпэўнена. Так што згубіла недзе 2-3 радкі. А хворым вокам, калі здаровае заплюшчыць, сваю далонь бачу толькі на адлегласці 3-4 сантыметры… Вачыма збіраюся заняцца ўжо ў Польшчы, калі дзеткі будуць побач.
– Аперацыя будзе каштаваць, напэўна, вялікіх грошай.
– Думаю, так. Але гэта нашае здароўе. Грошы, вядома, патрэбныя, але калі маеш надзею, трэба спрабаваць, бо мне ж яшчэ падымаць дзяцей.
«Мы не павінны быць такімі, як яны»
– 1555 дзён няволі. Невядомасць, страх, маральныя катаванні, прэс-атрад, падпісанае, можна сказаць, пад руляю пісталета «прызнанне віны»… Які дзень засеў у памяці? Прабач, што вяртаю цябе туды.
– Нічога… Ведаеш, напэўна, не з калоніі. Можа быць, мне проста цяжка пра яе гаварыць. Першыя два з паловаю гады – дастаткова цяжкі перыяд. А першы год, каб ты разумеў, пралятае вельмі хутка, і ты спрабуеш не заўважаць, што робіцца навокал. Мне адна дзяўчына казала: «Слухай, Тоня, ну трэба ж ужо неяк і свой побыт наладжваць: купі сабе дошчачку якую кілбасу парэзаць ці сурвэтку, каб ежу класці…» А я глядзела на яе і думала: «Ты што, дурніца? Я заўтра дамоў пайду». Стаіш, такая, з прасам на фабрыцы і мроіш, што зараз прыйдуць і скажуць: «Канавалава, дзве гадзіны на зборы!» Такія думкі.
А потым бацькі ліст даслалі: «Тоня, нікога не слухай. Мы табе паведамім, калі раптам лёд сыдзе». То бок яны мне не давалі непатрэбнай надзеі, і я ім удзячная за гэта. Бо мала таго, што ты жывеш у сталым чаканні званкоў і спатканняў, ты жывеш у сталым чаканні, што з нейкага боку табе прыляціць. А мне прылятала досыць моцна. А калі пачынаеш адстойваць свае правы – усё! Цябе пачынаюць маральна забіваць і душыць.
– Каб выжыць – забыць аб правах?
– Так. Хоць, ведаеш, у правілах унутранага распарадку яны таксама прапісаныя. Але парушаюцца самыя элементарныя з іх. Напрыклад, права на сон. Калі ідуць дажджы ці снег, цябе могуць разбудзіць а 5:40, хоць, калі ты з другой змены, пад'ём мусіць быць а 6:35. На гадзіну раней будзяць, каб прыбіралі тэрыторыю, бо адміністрацыі падалося, што яна брудная. Ты ўстаеш разбіты і нявыспаны. На свабодзе лягчэй. Калі не выспаўся, прыйдзеш дамоў і паляжыш троху. А там ты не можаш проста ўзяць і легчы на ложак.
– На свабодзе прачынаешся паводле зонаўскага рэжыму?
– Ведаеш, мы з дзяўчатамі шмат разоў у калоніі абмяркоўвалі, а каторай гадзіне будзем уставаць удома. Я думала, буду штодзень уставаць а шостай раніцы і класціся а палове на дзясятую, як на зоне. Аж не! Няма такога. Магу легчы а трэцяй уначы і падняцца а сёмай раніцы, ці заснуць а дзясятай і прачнуцца а пятай зранку. Так, я дастаткова хутка разбіла гэты рэжымны графік, паламала яго.
– Кажаш, была ў сталым чаканні, што ад кагосьці прыляціць. Каму цяпер з іх, ад каго прылятала, хацела б паглядзець у вочы?
– Напэўна, аператыўнаму супрацоўніку Кузняцову Аляксандру Мікалаевічу. Бо ён проста звер. Ці – Ганчарову Яраславу Аляксеевічу. Паглядзела б у вочы і спытала: «За што?» Дзяўчатам, якія рабілі мне ўсё гэта… Адной з іх я яшчэ там задала тое ж пытанне. «Тоня, ты зразумей, у мяне двое дзяцей, і я таксама хачу іх бачыць… І не так, як ты, а цягам трох дзён. Я хачу выйсці адсюль раней і пабачыць іх», – адказала мне. І ведаеш, я яе зразумела, апраўдала яе тым, што ёй, напэўна, сапраўды важней іх пабачыць, чымся мне. Бо мае былі ўжо ў бяспецы. Але я б сама на такое не пайшла. Гэта страшна. Разумееш? Бо ўсё вяртаецца бумерангам назад. Я веру ў такі бумеранг. Я бачыла ў калоніі, як гэта спрацоўвае. Часам – вельмі хутка.
,,Калі я была ў прэс-атрадзе і калі з мяне выбілі ўсё, што толькі хацелі, і маральна затапталі ў гразь, я прасіла перавесці мяне адтуль у іншы атрад. Не праз тое, што там са мной адбывалася, а таму, што я пачала чарсцвець, рабіцца такой жа, як яны. А я не такая, я люблю людзей. У мяне няма нянавісці вялікай да пэўнага кола асобаў. Але калі я пачала распрацоўваць у сваёй галаве планы помсты, каб зрабіць ім у адказ у 10 разоў горш, вось тады мне стала страшна. Страшна, што магу быць здольная на такое. Тады сабрала волю ў кулак і пайшла прасіць, каб мяне перавялі. Мне катэгарычна адмовілі. Але праз некалькі тыдняў усё ж перавялі.
– І ты сцвярджаеш, што турма і зона не падарвалі тваёй веры ў людзей…
– Не, не падарвалі. Я нават таму Кузняцову не хачу рабіць нічога дрэннага. Такіх, кажуць, расстрэльваць і вешаць трэба. Не. Я добра разумею, што і ў гэтага чалавека ёсць дзеці, ён бацька. Паглядзець у вочы – так. Расстрэл – не. Мы не павінны быць такімі, як яны. Няхай адкажуць паводле закону.
«І мой мозг дае каманду "Устаць!"»
– Пазнала б, скажам, на вуліцы Вільні лукашэнкаўскага вертухая паводле вачэй?
– Абсалютна. Думаю, так. Ты ведаеш, боль чытаецца ў іхных вачах. Так, не здзіўляйся, боль. Яна прысутнічае і ў вачах вязняў, і ў вачах турэмнікаў. Кожны, нават аператыўнік, усё роўна адчувае за сабою віну. Чалавечыя якасці нейкія і ў іх застаюцца. У некаторых вельмі глыбока хаваюцца, у іншых – на паверхні. Але боль – ёсць. Ён розны ў тых, хто сядзеў, і ў вертухаяў, але ёсць.
– А ў Беларусі цябе пазнавалі?
– У Беларусі пасля вызвалення я шмат хадзіла пешшу. Магла з Курасоўшчыны да праспекту Незалежнасці дайсці. І былі моманты: да цябе падыходзіць незнаёмы чалавек і проста абдымае. Ці едзеш у тралейбусе, а табе пасміхаюцца. І ты не ведаеш, чаму ён табе пасміхаецца, пакуль не падыдзе. І быў такі выпадак, што мужчына падышоў і кажа: «Я з вамі». І адразу знік. Такія рэчы вельмі падтрымліваюць…
Што да зонаўскіх звычак, даходзіла да смешнага. У калоніі, калі сядзіш і бачыш чалавека ў форме, павінен абавязкова ўстаць. Дык вось. Еду ў транспарце. Заходзіць мужчына ў форме, прычым у такой самай, якую мы шылі для Дэпартаменту выканання пакаранняў. Такая плямістая, зялёнага колеру. Я сяджу, і мой мозг дае каманду: «Устаць!». І я прыўстаю паволі… І праз момант спыняю сябе: Тоня, ты што?.. [смяёмся].
Ці такое было. Я ехала да бабулі і хацела купіць ёй кветкі. Прадавачка пытаецца, ці загарнуць кветкі ў газеты. Давайце, кажу. Села ў аўтобус, сяджу, гляджу на свае кветкі, загорнутыя ў газету, чытаю, а газета называецца «На страже». Друкаваны орган МУС Беларусі… І смех, і жах. Я помню, сфатаграфавала яшчэ і маме даслала. Пасмяяліся з ёй. Такія супадзенні бываюць.
– У віленскіх тралейбусах ужо не падскокваеш, калі заходзіць паліцыянт?
– Ужо няма такога. Тут мне пашанцавала з памежнікамі, якіх сустрэла на гэтым баку мяжы. Настолькі цёпла паставіліся да мяне, што я аж шакаваная троху была. І таму тут гэтыя турэмныя рэфлексы знікаюць. Бо тут адчуваеш сябе пад абаронаю.
– Але яны хацелі б, каб гэтыя рэфлексы мы неслі праз усё жыццё і ўскоквалі перад чалавекам з пагонамі…
– Так, ім хацелася б. Але насамрэч калонія не выпраўляе. Калі ты быў на свабодзе чалавекам і калі заязджаеш туды чалавекам – чалавекам і застанешся. Гэта чыста маё меркаванне. Я выйшла адтуль чалавекам.
«Я хачу, каб яны вытрымалі. І я хачу, каб яны паўсталі»
– Тоня, ты ўжо неаднойчы размаўляла з журналістамі. Ці было такое, што пасля інтэрв'ю ты сядаеш на канапу і хапаешся за галаву: божа, я ж забыла сказаць пра гэта і пра гэта?
– Адкуль ты ведаеш? Так яно і бывае насамрэч [смяецца].
– Вось цяпер і раскажы пра тое, пра што раней забывалася, бо нешта заўсёды хаваецца вельмі глыбока…
– Тады я скажу пра Лену Лазарчык. Мне можна пра яе казаць. Я апладую ёй стоячы. Ейнай трываласці і адвазе. Каб ты разумеў: яна піша адмовы ад працы, бо не хоча абразаць куртак сваім ворагам. Для гэтага патрэбная проста велізарная смеласць, бо яе адразу кідаюць у ШІЗА. А ШІЗА – гэта вялікія праблемы са здароўем. Але і да дактароў турэмных яна не ідзе, бо мяркуе, што там таксама сядзяць ворагі. І пры гэтым яна цудоўная мама, вельмі добры і чулы чалавек. Паводле апошніх звестак, Лена цяпер у ПКТ, і ўжо вельмі доўга. Я думаю, што ПК № 4 хоча ад яе пазбавіцца, перавесці ў Рэчыцу і прышыць сумна вядомы 411 артыкул [«Зацятае непадпарадкаванне патрабаванням адміністрацыі папраўчай установы». – Заўвага рэд.].
І яшчэ скажу пра адну «непалітычную» – 21-гадовую Ангеліну Прыліпу, асуджаную за махлярства. Яна рабіла паскудствы вялізнай колькасці людзей у калоніі. Працавала на аператыўніка. Але была разумная дзяўчына. Каб не перапрацоўваць, наймала іншых, каб яны даносілі, а за гэта як брыгадзірка на фабрыцы дадавала ім нейкі адсотак. Вось так працуе гэтая сістэма…
– Жахліва. Ты апавядала пра боль у вачах, але, Тоня, мы тут усе носім гэты боль. Бо проста не ведаеш, што можна зрабіць. Усё менш людзей выходзіць на акцыі, лісты да палітвязняў не даходзяць, малітвы, здаецца, таксама…
– Малітвы даходзяць, павер. Лісты – не, гэта праўда. Але я думаю, мы павінны завальваць калоніі лістамі. У галовах турэмнікаў ад гэтага адбываецца рэзананс. Яны будуць злавацца. Будуць яшчэ больш казаць пра тое, што пра вас, маўляў, усе забыліся. У іх будзе адбывацца ўнутраная барацьба: як гэта можа быць, што яны не супакойваюцца? Лісты сёння – гэта форма ціску на супрацоўнікаў калоніі. Трэба пісаць, трэба завальваць лістамі. Не спыняцца! Вядома, гэта страшна рабіць, калі ты ў Беларусі, бо і за гэта цяпер садзяць. Калі ў калонію заехала валанцёрка, якая дапамагала мне, я стаяла і плакала, я прасіла ў яе прабачэння…
– Я не хачу, каб ты плакала пасля нашай гутаркі. Уяві сабе лепш, што размаўляеш не з журналістам, а, скажам, з анёлам, які мог бы ажыццявіць любую тваю запаветную мару. Якую?
– Ты ведаеш, я шчаслівы чалавек. У мяне цяпер чацвёра цудоўных дзяцей, выдатныя бацькі і адданыя сябры. Разумееш? І для сябе я ні пра што не мару. Маю пажаданні для людзей, якія цяпер у Беларусі. Я хачу, каб яны вытрымалі. І я хачу, каб яны паўсталі. Там засталася велізарная колькасць асобаў, гатовых змагацца. Проста яны чакаюць прыдатнага, зручнага моманту. Пакуль што такі момант не надышоў.
– Але мы чуем ад іншых, што грамадства спіць, што яно зрабілася абыякавым…
– Гэта няпраўда! Кажу як чалавек, які прабыў там пасля калоніі два з паловаю месяцы. Няпраўда. Я наагул думаю, што мы не маем права выгараць і спыняцца, пакуль сядзяць палітвязні. Што б там ні казалі, яны не здаюцца, змагаюцца за сваю свабоду і жыццё. Змагаюцца дзень за днём. І калі я чую тут, што чалавек «выгараў»…
Яшчэ раз: мы не маем на гэта права. Ты мусіш дапамагаць тым, хто там. Няважна, як – запішаш зварот ці напішаш ліст. Што б ты ні зрабіў дзеля іх падтрымання, усё будзе правільна. Гэта, можа быць, не дапаможа ім наўпрост, але сваякі ў кожным выпадку перададуць ім гэтае велізарнае падтрыманне. Разумееш?..
Размаўляў Зміцер Міраш belsat.eu
