«Кожны беларус, які хоча свабоды, павінен ваяваць на баку Украіны», – казала 24-гадовая Марыя Зайцава. Яна прайшла праз пратэсты 2020 года ў Беларусі, выгнанне, раненні, шпіталі – і ўрэшце перадавую, змагаючыся за Украіну. Марыя загінула ў баях пад Бахмутам. Дзяўчына Марыі Аня звярнулася да ГА «Зямлячкі», каб распавесці іхную агульную гісторыю пра каханне, страту і права быць побач з тым, каго любіш, піша «Cosmopolitan».
Гэтая фатаграфія абляцела ўвесь свет. На ёй Марыю Зайцаву амаль немагчыма пазнаць, бо твар скрываўлены.

Тады, у Менску, яе параніла светлашумавая граната – дзяўчына страціла прытомнасць, а ў нагу трапілі тры гумовыя кулі. Марыя лячылася ўдома, а пасля была вымушаная з'ехаць у Чэхію. Марыя казала, што кожны беларус, які хоча бачыць сваю краіну свабоднай, павінен ваяваць за Украіну.
Яна верыла, што перамога Украіны адкрые шлях да зменаў у Беларусі. Хацела быць сярод першых, хто падыме партызанскі рух. Любіла беларускую мову, чытала фальклор, глыбока ведала гісторыю і натхняла тых, хто побач. У 22 гады ўступіла ў шэрагі ЗСУ, зрабілася снайперкаю. На вайне адчувала сябе на сваім месцы – захаплялася тым, што можа помсціць расейцам.
Сёлета, напярэдадні свайго 24-га дня нараджэння, Марыя загінула падчас выканання баявога задання паблізу Бахмуту. На пахаванні ў Кіеве сцяг з яе труны ўручылі каханай дзяўчыне – Ані.
Гэтае інтэрвʼю Аня захацела даць сама. Хоць наважыцца на такое публічнае прызнанне было надзвычай цяжка.
«Я хачу расказаць пра нашы стасункі, бо ведаю, што большасць хавае свае гісторыі. Яны баяцца неразумення, асуджэння. А мне няма чаго баяцца, я ўжо страціла самае каштоўнае. Я страціла яе. Я не ведаю, як мне далей жыць...», – кажа Аня.
«У нас было ўсё, акрамя права на каханне»
– Чаму ты пастанавіла расказаць пра Марыю і вашыя стасункі публічна?
,,– Бо маўчаць было яшчэ цяжэй. Я хачу, каб яе памяталі не паводле расказаў знаёмых ці людзей, з якімі яна амаль не мела зносінаў. Я хачу, каб людзі ведалі, якой яна была насамрэч. Я хачу, каб ніхто не адчуваў сябе адзінокім у сваім горы. Калі я азіраюся вакол, мне здаецца, што я адна. Гэтай гісторыяй я хачу паказаць, што жанчыны могуць здзяйсняць сапраўдную рэвалюцыю, што яны здольныя змагацца за ідэю, за свой дом.
Гэта таксама яскравы прыклад таго, чаму Украіне патрэбныя афіцыйна зарэгістраваныя партнёрствы. Я не магла трапіць да сваёй дзяўчыны ў шпіталь, бо бюракратычна для іх я чужы чалавек. Мы марылі ажаніцца, Марыя абяцала зрабіць мне прапанову, як толькі скончыцца вайна ва Украіне. Калі б партнёрствы былі дазволеныя ва Украіне, мы зрабілі б гэта значна раней.
– Што менавіта табе не давала спакою ў гэтай гісторыі?
– Марыя была вельмі моцным чалавекам. Як яна сама жартам любіла казаць: «Рэвалюцыянер, ветэран, паліглот». Яна была вельмі харызматычнай, яе цяжка было забыць, нават калі ты бачыў яе ўсяго адзін раз. Яна была трохі закрытай, у яе амаль не было сяброў. Калі ваявала, кантактавала толькі са мною, часам з адным сваім сябрам з часоў пратэстаў і з пабрацімамі. Таму мне дзіўна бачыць інтэрвʼю ад людзей, пра якіх я ніколі не чула. Яны кажуць рэчы, што не ўкладваюцца ў наш таймлайн, бо тады мы з Марыяй ужо былі разам. Мне балюча глядзець, як зусім чужыя людзі ператвараюць гэта ў палітычны кейс. І мне не трэба называць імёны – шмат хто і так іх ведаюць.

Пратэсты ў Беларусі
– Як склалася жыццё Марыі пасля беларускіх пратэстаў у 2020 годзе?
– Яна заўсёды са шкадаваннем успамінала пратэсты ў 2020-м, параўноўваючы іх з Майданам. Маўляў, калі б беларусы былі больш смелымі, свабодалюбівымі і гатовымі стаяць за сваё – усё было б інакш. Яе ўражвала згуртаванасць і бясстрашнасць украінцаў падчас Майдану. Пратэсты пакінулі на ёй сурʼёзны адбітак, літаральна: на скроні ў яе быў шнар ад абломкаў гранаты. Яна хацела ўбачыць свабодную Беларусь. Захаплялася Майданам, Жаданам, Жызнеўскім. І была ўпэўненая: кожны беларус, які хоча свабоды, павінен ваяваць на баку Украіны.
,,Мы ніколі не пісалі адна адной па-расейску. Яна – на беларускай, я – на ўкраінскай. Яна любіла беларускую мову, культуру, звычаі. Заўзела душой за сваю краіну і марыла пра паўстанне пасля перамогі Украіны. Маша хацела змагацца і там. Але мусіла бегчы за мяжу праз палітычныя пераследы.
У Чэхіі яна пачала валанцёрыць. Так мы і пазнаёміліся – у адным з валанцёрскіх хабаў. І ўжо тады яна не хавала, што марыць працягнуць барацьбу, што хоча ва Украіну.
Украіна і Беларусь
– Марыя не бывала ва Украіне, але вельмі любіла нашую краіну, чаму?
– Яна казала, што Украіна – яе другі дом. Менавіта тут яна зрабілася шчаслівай. Любіла Кіеў, Харкаў, а асабліва – Славянск. Захаплялася ўкраінскай культурай, фальклорам, мовай. Вывучыла яе, размаўляла і пісала. І хацела быць пахаванай менавіта тут.
Яна верыла: пасля перамогі Украіны пачнецца партызанскі рух у Беларусі – і яна хацела быць яго часткаю. Яна змагалася з несправядлівасцю. Пасля Бучы, Ірпіня ў ёй палала жаданне абараняць больш слабых. Яна не магла дараваць расейскія злачынствы.
– Як Марыя апынулася ў ЗСУ?
– Ёй было цяжка жыць у эміграцыі – яна адчувала сябе чужой. У гэтым мы вельмі сышліся. Яшчэ да кантракту яна распавядала мне пра медэвак. У Машы была медычная падрыхтоўка: яна скончыла некалькі курсаў у ветэрынарнай акадэміі ў Беларусі. Таму, падпісаўшы кантракт, спачатку працавала медыкам на эвакуацыі.
Але ёй гэтага было мала – яна хацела быць у самым эпіцэнтры. Купляла рыштунак, увесь час трэнавалася, была адчайнай і вельмі моцнай духам. Пасля зрабілася стралком-санітарам, а пазней – снайперкай.
Стасункі

– Якія былі вашыя стасункі?
– Мы ніколі не перапісваліся на расейскай: я заўсёды пісала на ўкраінскай, а яна – на беларускай. Спачатку было крыху складана – мы перапытвалі значэнне словаў. Але ўжо праз паўгода размаўлялі на дзвюх мовах у побыце. Я закахалася ў беларускую гэтак жа моцна, як і ў Машу. Гэта было нешта дамашняе, вельмі блізкае.
Затым мы навучылі адна адну пісаць на нашых мовах. Заўсёды рабілі падарункі – яна хавала мне ў кішэні «Кіндэр». Любілі гатаваць, гуляць, вучыліся адна ў адной, шмат гаварылі пра гісторыю, медыцыну, глядзелі старое беларускае і ўкраінскае кіно. Яна клапацілася пра мяне. Казала, што я спраўлюся, калі яе не стане. А яна без мяне – не. Мы марылі пра будучыню. Хацелі ажаніцца.
– Як вайна паўплывала на вас абедзвюх?
– Вайна мяняе людзей. І не варта апускаць рукі, заўважаючы гэтыя змены. Людзі, якіх змяніла вайна, не хворыя, яны проста хочуць, каб іх зразумелі. Гэта заўсёды вялікая праца, але яна таго вартая. Было складана, але мы стараліся. Гаварылі кожны дзень, балбаталі да раніцы. Яна чытала мне казкі на беларускай, французскай, украінскай.
Але калі яна падпісала кантракт, я зразумела: перамены непазбежныя. І пачала вывучаць ваенную псіхалогію, каб лепш разумець Машу. Хацела быць побач, нягледзячы на любыя змены. У адзін момант яна сказала, што адчувае, быццам бы толькі я яе па-сапраўднаму разумею. Гэта замілавала мяне, бо на кожнай нашай сустрэчы мы быццам знаёміліся зноўку. Вайна ўплывае на людзей.
Раненне

Марыя некалькі разоў атрымлівала раненні, адно з іх 19 жніўня 2023 года. Тады ў ейнай руцэ разарвалася сігнальная ракета. Яна напісала сваёй дзяўчыне: «Толькі не хвалюйся, я лёгкая 300». Але насамрэч усё было значна горш.
– Як ты даведалася пра раненне Марыі?
– Я была ў кнігарні ў Львове, калі атрымала ейнае паведамленне, і ў мяне сышла зямля з-пад ног. Купіла квіткі і прыехала ў шпіталь. Выдала сябе за ейную сястру, каб мяне пусцілі ў палату, бо юрыдычна я – ніхто. Маша сурʼёзна параніла пальцы і спаліла нерв. Ёй было вельмі балюча, яна атрымала апёкі трэцяй ступені. Былі неабходныя рэгулярныя перавязкі і кропельніцы. За некалькі дзён я навучылася ставіць кропельніцы з фізрастворам, мяняць бутэлькі з антыбіётыкамі, правяраць катэтар.
Медсёстры пачалі заходзіць у палату ўсё радзей, бо бачылі, як мы з Марыяй авалодалі ўсімі крокамі да яе вылячэння. Я адчувала: гэта і маё раненне таксама. Пасля ачуньвання яна захацела вярнуцца ў войска. У ёй палала новае, крыху перайначанае жаданне – цяпер да гэтага дадалася яшчэ і помста.
Гібель
– Ты размаўляла з Марыяй перад апошнім выхадам на пазіцыі, як яна была настроена ў той дзень?
– Кожны раз перад выхадам на дзяжурства яна тэлефанавала мне – гэта была як быццам маленькая медытацыя. Мы развітваліся на двое содняў, і я чакала ейнага паведамлення больш за ўсё на свеце. У гэтыя дні я быццам затрымлівала дыханне і выдыхала толькі тады, калі бачыла: «Мы выйшлі, у нас усё добра, кладуся спаць».
У той дзень мы развіталіся, як заўсёды, са словамі: «Я кахаю цябе». – «І я цябе». Яна сказала, што з ёй нічога не здарыцца, бо ёй заўсёды шанцуе. Хоць я і адчувала трывогу – яна была поўная адвагі.

– Табе вядома, пры якіх абставінах загінула Марыя?
– Яна загінула 17 студзеня гэтага года, на наступны дзень пасля свайго 24-годдзя, у Данецкай вобласці, выконваючы баявое заданне. Гэта мелася быць апошняя змена перад вывядзеннем на аднаўленне. Маша загінула падчас варожага штурму іхнай пазіцыі – адбылося траплянне з СПГ (гэтую інфармацыю мне перадаў ейны пабрацім). Выбух, абломкі. Усё адбылося раптоўна і вельмі хутка.
– Як ты даведалася пра гэта?
– Ейны пабрацім патэлефанаваў і сказаў: «Яна загінула імгненна». Я не магла плакаць – проста выйшла на вуліцу і хадзіла, пакуль не здолела больш. Проста паліла. Мы павінны былі б сустрэцца, як заўсёды: абдымкі, жарты, каханне. Але гэтага ўжо ніколі не адбудзецца.
Развітанне
– Чаму Марыю пахавалі не ў родным Гомлі ў Беларусі, а ў Кіеве?
– Яна ніколі не хацела быць пахаванай у Гомлі – для яе гэты горад быў звязаны са складаным перыядам жыцця, і яна яго не любіла. Да гібелі Марыя страціла пабраціма з пазыўным «Менск». Гэта быў адзін з нямногіх момантаў, калі яна плакала. Яна не магла быць на яго пахаванні – мусіла выходзіць на змену. На наступны дзень атрымала раненне.
Ужо тады сказала: «Хачу быць пахаванай каля "Менска"». Гэта была ейная апошняя воля, пра якую ведалі я і ейны камандзір. Так і адбылося – яна пахаваная ў сталіцы, побач з пабрацімам «Менскам».
– Ці былі ейныя сваякі на пахаванні?
– Не, з бацькамі Маша даўно не мела зносінаў – яны былі звязаныя з беларускімі ўладамі і ніколі яе не падтрымлівалі. На пахаванне яны таксама не прыехалі, бо гэта магло стварыць ім праблемы ў Беларусі, удома. У апошні шлях яе правялі пабрацімы, кіяўляне і ўсе, хто ведаў. У мяне была магчымасць убачыць яе ў моргу. Мы павінны былі б зноў абняцца, смяяцца, кахаць. Я бачыла толькі цела. Яна ўжо не глядзела на мяне.
Пасля страты
– Ты казала, што хочаш, каб людзі ведалі, якой насамрэч была Марыя. Хочаш нешта дадаць да сказанага?
– Ейны светапогляд фармаваўся яшчэ ў беларускай школе. Яна вучылася ў класе з паглыбленым вывучэннем беларускай мовы і геаграфіі. Любіла спорт, спрабавала рознае: скалалажанне, амерыканскі футбол, бег. Чатыры гады займалася фехтаваннем. У ёй заўсёды прысутнічаў лёгкі дух суперніцтва – гэта рабіла яе лепшай у войску. Часам скардзілася мне, што ўмее менш, чым іншыя, але з радасцю вучылася новаму.
Яна змагалася з несправядлівасцю і жорсткасцю. Бачыла гэты свет зусім іншым і ахвяравала сабою, каб яго змяніць. Гэта была ейная галоўная мара і мэта, таму яе нішто не магло спыніць.
– Ці казала Марыя пра страх смерці?
– Яна не баялася смерці. Жартавала: «Калі загіну ў свой дзень нараджэння – добрая дата». Баялася палону і траўмаў мозгу, але не смерці. Была гатовая.
– Аня, як ты цяпер жывеш пасля ўсяго?
– Я хачу зрабіцца лекарам – Маша заўсёды мяне падтрымлівала. Пісала канспекты, калі было цяжка. Цяпер сацыялізацыя даецца вельмі складана, але я павінна працягваць жыць, вучыцца і змагацца за дваіх.
***
Марыя Зайцава загінула, абараняючы краіну, у якой не нарадзілася, але якую называла домам. Ейная любоў, ейная барацьба і ейная смерць – яшчэ адзін напамін пра тое, чаму свабода і годнасць не маюць межаў. І чаму каханне не мае ні полу, ні бюракратычных дазволаў.