«Карціна свету Такаева разнастайней, чым у Лукашэнкі». Куды ідзе Казахстан пасля пратэстаў
Мінулы 2022 год для постсавецкай прасторы пачаўся з масавых пратэстаў у Казахстане, падчас якіх другі прэзідэнт здолеў канчаткова адхіліць ад улады першага. Але куды цяпер, праз год, рухаецца Астана, якая яшчэ нядаўна была Нурсултанам? І чаму яна адмовілася падтрымаць Расею ў яе вайне супраць Украіны?
У гутарцы з «Белсатам» Роза Турарбекава, кандыдатка гістарычных навук, дацэнтка, стажорка-даследчыца Універсітэта Юстуса-Лібіха ў Нямеччыне, назвала 2022 год вельмі сур’ёзным для Казахстана. Яна нагадала, што студзеньскія пратэсты ўпершыню за постсавецкую гісторыю краіны ахапілі ўсе яе часткі. Але «часовая ўнутрыпалітычная стабілізацыя ўсё ж адбылася». А дзякуючы таму, што ўдалося пазбегнуць грамадзянскай вайны і вырашыць пытанне ваеннага ўмяшання АДКБ, другі прэзідэнт Касым-Жамарт Такаеў нават атрымаў пэўны мандат даверу ад грамадства.
«Калі б яны [АДКБ. – Рэд. Belsat.eu] засталіся на нявызначаны тэрмін, невядома, чым бы гэта скончылася. Гэта быў дрэнны знак. Добра, што Такаеву ўдалося ў кароткі вельмі тэрмін пераканаць іх, што яны не патрэбныя, і нейкім чынам стабілізаваць унутраную сітуацыю. Прайсці па тонкім лёдзе», – лічыць эксперт.
Таксама па Казахстану ўдарыла мабілізацыя ў Расеі, паколькі менавіта сюды ад яе збеглі каля 500 тысяч чалавек. Зараз Казахстан жыве ў чаканні другой хвалі мабілізацыі, адзначыла экспертка.
Што датычыць палітыкі, то за мінулы год у краіне сярод іншага была зменена Канстытуцыя, якая абмежавала прэзідэнцкія тэрміны і вярнула Канстытуцыйны суд. Праўда, Турарбекова лічыць такія змены «касметычнымі». Ды і сам Такаеў на прэзідэнцкіх выбарах у лістападзе 2022 года атрымаў перамогу з «ярмошынскімі» 81,31%.
««Не варта ў дадзеным выпадку чакаць большага. Але маецца палітычная і сацыяльная замова на лібералізацыю. Чаканні ў дачыненні да другога прэзідэнта», – адзначыла экспертка, якая па-ранейшаму лічыць Казахстан аўтарытарнай сістэмай.
Ліквідацыя двоеўладдзя
Галоўным вынікам 2022 года для Казахстана Турарбекава лічыць пазбаўленне ўсіх пасад Нурсултана Назарбаева, супраць якога і былі накіраваныя студзеньскія пратэсты, і ліквідацыю ў выніку гэтага двоеўладдзя, калі «пры жывым другім прэзідэнце першы прэзідэнт працягваў заставацца на чале сілавых структур». Ужо ў гэтым студзені Назарбаеў афіцыйна пазбавіўся статусу елбасы – «Лідара Нацыі».
Акрамя таго, «цяпер адсоўваецца на задні план і адхіляецца ад улады назарбаеўскі сямейны клан і тыя, хто да іх залічыўся», уключна з прадстаўнікамі сілавых ведамстваў, якія праявілі «дзіўную пазіцыю падчас масавых беспарадкаў, сабатаж».
««На вуліцах Алма-Аты не было відаць паліцэйскіх, горад быў аддадзены на разбурэнне. Незразумела, хто захапіў зброю і страляў», – адзначыла гісторык.
І калі сам Такаеў атрымаў мандат даверу «прынамсі ў бюракратычным апараце і сярод часткі казахскага грамадства«, то дзіўныя паводзіны сілавікоў, а таксама смерць 238 чалавек у студзені 2022 года, у тым ліку ад катаванняў, «паставіла перад казахстанскім грамадствам пытанне даверу да ўлады і сілавых структураў», сказала Турарбекава. Сярод тых, да каго ёсць пытанні, былы кіраўнік спецслужбаў Карым Масімаў, якога цяпер судзяць пад грыфам «сакрэтна» за дзяржздраду.
«Цяпер ідуць складаныя судовыя працэсы, бачна, якія былі здзейсненыя злачынныя памылкі з боку сілавых структур. Уся недасканаласць савецкай судовай сістэмы выкрываецца ў самых брыдкіх формах. Але я спадзяюся, што цяпер ідзе яе трансфармацыя», – заявіла гісторык.
Аднак клану Назарбаева дагэтуль належыць вялікая доля актываў у Казахстане – ад нафты да чыгунак. Упіраецца іх пераразмеркаванне і вяртанне вывезеных за мяжу капіталаў, у тым ліку ў пытанне наяўнасці ў краіне прыватных армій.
««Сям’я вялікая – шмат людзей: шмат зяцёў, дзядзькаў, пляменнікаў, пляменніц, дачок, у якіх мог быць не адзін муж. І ў кожнага быў свой кавалак. Цяпер у кожнага трэба забраць гэта ўсё», – падкрэсліла Турарбекава.
Ды і сам Назарбаеў як першы прэзідэнт працягвае заставацца чалавекам-сімвалам у Казахстане, «праўда, пацьмянелым». Як мяркуе суразмоўца, яго імя застанецца ў гісторыі, падручніках і нават назвах вуліцах.
«Такаеў не зробіць так, каб зусім знішчыць яго і памяць пра яго. Па-першае, ён абавязаны Назарбаеву сваім узлётам. Па-другое, калі вы сёння будзеце судзіць першага прэзідэнта, то чакайце, што вас заўтра таксама будуць судзіць. Ён выдатна разумее, што гэта быў бы падрыў сучаснай казахскай дзяржаўнасці», – склала экспэрт.
Дыскрэдытацыя апазіцыі
19 студзеня, у гадавіну заканчэння пратэстаў, Такаеў распусціў парламент (мажыліс), абраны яшчэ да таго, як ён здолеў пазбавіцца ад надгляду Назарбаева. І хоць роля парламента ў Казахстане, нават нягледзячы на некаторае пашырэнне яго паўнамоцтваў у абноўленай Канстытуцыі, застаецца невысокай, Такаеву ў асобе дэпутатаў патрэбна дадатковая легітымацыя сваіх дзеянняў «бо «пакуль толькі яго аднаго недастаткова», заявіла Турарбекава.
««Краіна досыць вялікая, шмат розных суполак, і яму патрэбная пэўная апора», – адзначыла гісторык.
Сам роспуск парламента і правядзенне новых выбараў былі запланаваны яшчэ раней – у сувязі з абнаўленнем Канстытуцыі і не з’яўляецца вынікам канфлікту або палітычнага крызісу. Але на гэтым фоне, мяркуе Турарбекава, улады краіны імкнуцца паменшыць уплыў апазіцыйных партый, прадстаўнікі якіх прысутнічалі ў распушчаным мажылісе. Менавіта «з пэўнай інструкцыяй» ад кіраўніцтва краіны яна звязала скандал у партыі «Ак Жол», якая жорстка крытыкавала ў мажылісе дзеянні ўрада, а напярэдадні новых выбараў адзін з яе лідараў раптам выступіў у падтрымку расейскай вайны ва Украіне.
«Неспрактыкаваным грамадзянам незразумела, з чым гэта звязана. Але гэта пачатак палітычнага сезону. Ідзе самадыскрэдытацыя апазіцыйнай партыі. Тут настолькі ўсё шытае белымі ніткамі, што ўсё зразумела», – заявіла экспертка.
Паміж Сцылай і Харыбдай
Той факт, што Казахстан не падтрымаў агрэсію Расеі супраць Украіны і пагадзіўся выконваць заходнія санкцыі супраць Масквы і Менску, дапамог Такаеву захаваць спрыяльны міжнародны імідж краіны і пазбегнуць абмежаванняў ужо супраць Астаны, адзначыла Турарбекава. У выніку ў Казахстане раслі гандаль, інвестыцыі, сюды рэлакаваліся шматлікія кампаніі з Расеі і тут адкрывалі свае офісы заходнія фірмы. Праўда, экспертка не выключае, што гаворка ў гэтым выпадку можа ісці і аб абыходзе санкцый. Тым не менш, ВУП Казахстан за 2022 год вырас на 3,1% пры падзенні, напрыклад, беларускай эканомікі на 4,7%.
Аднак лавіраванне паміж Расеяй і Захадам не проста даецца Казахстану. У прыватнасці, краіна ўвесь час адчувае ціск з боку РФ «з любой нагоды, пачынаючы ад транспартыроўкі нафты і сканчаючы юртай непарушнасці ў Бучы». Пры гэтым, на думку гісторыка, у знешняй палітыцы Астаны ляжыць не ідэалагічная, а выключна прагматычная пазіцыя:
«Возможно, это не так плохо для государства, которое находится в Центральной Азии, а не в Центральной Европе».
Пры гэтым эксперт падкрэсліла, што « прагматызм прагматызму розніца».
«Лукашэнка таксама лічыць сябе прагматыкам, але як далёка ён зайшоў у сваім прагматызме, мы бачым: цынізм, рускі свет, савецкае мысленне, узмацненне дыктатуры, імкненне да пабудовы таталітарнага грамадства дзеля захавання сваёй улады. У Такаева карціна свету трохі разнастайней. І можа быць ледзь-ледзь больш ліберальная. Яго прагматызм заключаецца ў тым, што Казахстан павінен захоўваць сапраўдную шматвектарную знешнюю палітыку – не намінальную, як абвяшчаў Лукашэнка», – адзначыла гісторык.
Па яе словах, у сітуацыі, калі суседзямі Казахстана з’яўляюцца не Еўрапейскі Саюз, а Расея, Кітай і мусульманскі свет, «трэба быць вельмі дыпляматычным». Даводзіцца выключаць празмерна ідэалагічныя развагі і кіравацца прагматычнымі меркаваннямі: гандаль, business as usual, падтрыманне збалансаваных адносін паміж Расеяй, Кітаем і ЗША.
У гэтых умовах для Казахстана на першае месца выходзіць узмацненне супрацоўніцтва з суседзямі па Цэнтральнай Азіі і, перш за ўсё, з Узбекістанам. Турарбекава адзначыла, што нягледзячы на велізарную тэрыторыю, у Казахстане пражывае ўсяго 20 млн чалавек, якіх недастаткова, каб трымацца на роўным выдаленні ад вялікіх гульцоў.
«Вагі аднаго Узбекістана таксама б не хапіла, але разам яны складаюць ужо 50 млн. Ва Узбекістане выдатна пастаўленыя спецслужбы, узбекская армія прызнана самай моцнай у рэгіёне. Таму такі тандэм Казахстана і Узбекістана ў цэлым апраўданы», – падкрэсліла эксперт.
Праўда, у ахвяру такім адносінам прынесены ў тым ліку роднасны казахам народ каракалпакаў, прадстаўнікі якіх летам 2022 года ўдзельнічалі ў масавых пратэстах ва Узбекістане. Частка каракалпакскіх актывістаў, якіх затрымалі ў Казахстане, Астана затым перадала Ташкенту.
«Менавіта на такім узроўні ўсталёўваецца давер. То бок, гэта азначае, што сілавыя структуры знайшлі агульную мову», – заключыла Турарбекава.
Але для грамадзянскай супольнасці дзвюх краін, па яе словах, гэта не з’яўляецца добрай навіной.
Макар Мыш / Авер belsat.eu
