29 гадоў таму, 26 красавіка 1996 года, была заснаваная найстарэйшая, самая буйная і вядомая праваабарончая арганізацыя Беларусі – праваабарончы цэнтр «Вясна». З нагоды дня народзінаў гутарым з юрыстам «Вясны» Паўлам Сапелкам – пра тое, як нават у выгнанні праваабаронцы дапамагаюць беларусам, і што вядома пра вясноўцаў за кратамі.
«Думалі, праца працягнецца адзін-два гады»
Самая вядомая праваабарончая арганізацыя Беларусі пачыналася як ініцыятыва «Вясна 1996» і была створаная для дапамогі ўдзельнікам масавых мірных акцыяў, пацярпелым ад дзеянняў уладаў.
26 красавіка 1996 года падчас Чарнобыльскага шляху ў Менску ўпершыню адбыліся сутычкі дэманстрантаў з міліцыяй, якіх не было ў Беларусі з 1988 года. Пасля пачаліся затрыманні, суды, рэпрэсіі. Каб дапамагчы ахвярам, і была створаная «Вясна». Яе старшыня, лаўрэат Нобэлеўскай прэміі міру Алесь Бяляцкі распавядаў, што тады здавалася, нібы ініцыятыва праіснуе нядоўга:
,,«Тады мы думалі, што гэтая праца працягнецца адзін-два гады – і памыліліся. Сітуацыя пагаршалася: як у заканадаўчай сферы (калі проста перапісваліся законы, якія датычылі грамадзянскіх правоў), так і ў агульнай – увесь час ішлі масавыя рэпрэсіі, затрыманні, збіццё людзей. У 1997 годзе ў нас з’явіліся сапраўдныя палітзняволеныя».
На працягу 29 гадоў не было ніводнага моманту, калі б магла прыйсці думка, што праца праваабаронцаў у Беларусі ўжо не патрэбная.
Спачатку «Вясна» мела афіцыйную рэгістрацыю: з 1997 года як Менская гарадская арганізацыя, з 1999-га – як рэспубліканскае праваабарончае грамадскае аб’яднанне. Аднак ужо ў кастрычніку 2003 года яно былі зліквідаванае рашэннем Вярхоўнага Суда Рэспублікі Беларусь.
У 2011 годзе старшыня «Вясны» Алесь Бяляцкі быў асуджаны да 4,5 гадоў пазбаўлення волі за нібыта ўтойванне даходаў у асабліва буйным памеры (ч. 2 арт. 243 КК РБ). Праваабаронца быў вызвалены ў 2014 годзе і чарговы раз затрыманы 14 ліпеня 2021 года і асуджаны на 10 гадоў пазбаўлення волі.
Таксама былі затрыманыя і засуджаныя на вялізныя тэрміны вясноўцы Валянцін Стэфановіч, Уладзімер Лабковіч, Марфа Рабкова, Андрэй Чапюк.
7 кастрычніка 2022 года Алесь Бяляцкі быў уганараваны Нобэлеўскай прэміяй міру.
30 снежня 2021 года ўлады Беларусі прызналі сацсеткі «Вясны» «экстрэмісцкімі матэрыяламі», а ў жніўні 2023 года арганізацыя была абвешчаная «экстрэмісцкім фармаваннем». Праваабарончы цэнтр быў вымушаны эвакуявацца і працягваць дзейнасць з-за мяжы.
«Захоўваем сувязь з Беларуссю»
Юрыст «Вясны» Павел Сапелка ў размове з «Белсатам» кажа, што ў дзень народзінаў арганізацыі вельмі важна нагадаць пра яе ўклад у абарону правоў чалавека ў Беларусі і ў цэлым на міжнароднай арэне.
,,«Мы ўжо амаль тры дзесяцігоддзі застаемся голасам справядлівасці, сімвалам салідарнасці ва ўмовах жорсткіх рэпрэсіяў і сістэмных парушэнняў правоў чалавека ў Беларусі. Нягледзячы на тое, што мы былі вымушаныя выехаць з Беларусі і ажыццяўляць сваю дзейнасць з-за мяжы, мы, тым не менш, захоўваем сувязь з Беларуссю і беларусамі і пастаянна застаемся ў кантэксце беларускіх праблемаў і ў цэлым вельмі добра ўяўляем сітуацыю з правамі чалавека. Мы вядзем маніторынг і робім ацэнкі сітуацыі, актыўна працуем над тым, каб парушэнні правоў чалавека ў Беларусі не заставаліся без увагі і без пакарання», – распавядае праваабаронца.
На сённяшні дзень «Вясна» супрацоўнічае з шэрагам міжнародных арганізацыяў, сярод якіх – ААН, АБСЕ, Рада Еўропы, іншыя міжнародныя структуры.
Супольна з партнёрамі «Вясна» перадала ў Міжнародны крымінальны суд матэрыялы, якія сведчаць аб злачынствах супраць чалавечнасці, здзейсненыя ўладамі Беларусі ў 2020 годзе і пасля яго.
«Мы лічым, што гэта вельмі важны ўнёсак у глабальную справу спынення беспакаранасці за катаванні, жорсткае абыходжанне, пераслед іншадумцаў», – падкрэслівае Павел Сапелка.
Сёння ў Беларусі больш за тысячу чалавек застаюцца ў няволі з палітычных матываў. «Вясна» разам з іншымі беларускімі і міжнароднымі праваабарончымі арганізацыямі вядзе кампанію дзеля іх вызвалення, дамагаецца міжнароднага прызнання іх вязнямі сумлення, піша звароты да міжнародных арганізацыяў, урадаў, структураў ААН, каб змяніць сітуацыю і вызваліць усіх палітзняволеных.
Рэпрэсіяў не стала менш, пра іх складаней даведацца
Нягледзячы на рэпрэсіі, якія ажыццяўляюць улады і ў дачыненні «Вясны», і ў цэлым адносна грамадзянскай супольнасці, арганізацыя працягвае дакументаваць парушэнні правоў чалавека, публікаваць агляды, даклады, аналітычныя матэрыялы. Гэтыя звесткі выкарыстоўваюцца міжнароднымі арганізацыямі пры падрыхтоўцы рознага роду дакладаў, рэзалюцыяў, іншых дакументаў, кажа Сапелка.
«У гэтай складанай міжнароднай абстаноўцы, калі цяпер у рэгіёне і свеце ўзнікаюць усё новыя крызісы, калі змяняецца палітыка вядучых сусветных дзяржаваў, мы бачым сваёй задачай пакінуць Беларусь і беларускія праблемы на міжнародным парадку дня. Гэтаму спрыяе нашая вядомасць і ўплыў як адной са старэйшых і самых буйных праваабарончых арганізацыяў Беларусі і нашая бездакорная рэпутацыя», – падкрэслівае юрыст.
З атрыманнем інфармацыі з Беларусі апошнім часам усё складаней, таму можа нават скласціся ўражанне, што рэпрэсіяў становіцца менш, аднак гэта толькі ілюзія, зазначае Павел Сапелка:
,,«Нам хацелася б, каб рэпрэсіяў у Беларусі стала менш, але, на жаль, тое, што змяняецца статыстыка ў бок змяншэння іх колькасці, – гэта вынік высілкаў уладаў, што хаваюць сляды сваёй рэпрэсіўнай дзейнасці. Улады не спыняюць рэпрэсіяў – гэтаму мы па-ранейшаму атрымліваем рэгулярныя сведчанні, але тыя механізмы і інструменты, якія раней дазвалялі нам кампенсаваць недахоп афіцыйнай інфармацыі, цяпер улады зрабілі недасяжнымі для грамадскасці. Таму нейкія статыстычныя паказнікі могуць зніжацца».
Дапамога беларусам у Беларусі
Юрыст падкрэслівае, што ў выніку дзеянняў уладаў людзі ў Беларусі ўсё больш запужаныя, і таму не звяртаюцца ў праваабарончыя арганізацыі, медыі, бо практычна ўсе яны прызнаныя «экстрэмісцкімі фармаваннямі», а кантакты з імі без належных правілаў бяспекі могуць скончыцца дадатковымі рэпрэсіямі.
Тым не менш, нават у такіх умовах «Вясна» працягвае працу і аказвае беларусам унутры Беларусі юрыдычную і іншую падтрымку. Акрамя таго, арганізацыя рэгулярна публікуе розныя гайды, парады, падтрымлівае палітвязняў, у тым ліку – былых.
«Мы забяспечваем падтрымку нават ва ўмовах, калі ўнутры краіны змяншаецца магчымасць атрымання юрыдычнай дапамогі. Мы можам з выкананнем усіх правілаў бяспекі, онлайн, на адлегласці аказваць рэальную юрыдычную дапамогу. І вельмі часта ўмяшанне нашых юрыстаў прыводзіць да пазітыўных вынікаў. Іншыя віды дапамогі не публічныя, але кожны, хто мае патрэбу ў сувязі з крымінальным ці адміністратыўным пераследам з палітычных матываў, можа звярнуцца ў «Вясну» і атрымаць не толькі юрыдычную, але і іншыя віды падтрымкі», – кажа праваабаронца.
«Нашыя калегі за кратамі падзяляюць лёс усіх іншых палітвязняў»
За кратамі застаюцца чацвёра вясноўцаў: Алесь Бяляцкі (асуджаны на 10 гадоў зняволення), Валянцін Стэфановіч (асуджаны на 9 гадоў), Марфа Рабкова (прысуд – 14 гадоў і 9 месяцаў калоніі), Уладзь Лабцэвіч (асуджаны на 7 гадоў).
Валанцёр «Вясны» Андрэй Чапюк, які быў затрыманы 2 кастрычніка 2020 года і засуджаны на 5 гадоў і 9 месяцаў зняволення, выйшаў на волю 18 красавіка 2025 года.
,,«Нашыя чацвёра калегаў за кратамі падзяляюць лёс усіх іншых палітвязняў. Да іх гэтак жа ўжываюцца адвольныя дадатковыя рэпрэсіі. У іх гэтак жа, як у іншых палітвязняў, засталіся сем’і, дзеці. Мы з нецярплівасцю чакаем іх на волі», – кажа Павел Сапелка.
Праваабаронца падкрэслівае, што за кратамі ў Беларусі застаюцца журналісты, блогеры, прафсаюзныя актывісты.
«Нашая задача ў тым, каб усе палітвязні былі безумоўна вызваленыя. Дзеля гэтага ўсе тыя, хто маюць уплыў на беларускія ўлады, павінны прадпрымаць максімальна магчымыя высілкі», – кажа наш суразмоўца.
«Вясне» патрэбная дапамога
Павел Сапелка выказвае ўдзячнасць усім, хто падтрымлівае «Вясну»:
«У першую чаргу гэта неабыякавыя беларусы, тыя, хто ў іншых краінах падтрымліваюць нашую працу. Гэта нашыя калегі, у тым ліку ў розных міжнародных праваабарончых кааліцыях. Гэта Федэрацыя за правы чалавека, Сусветная арганізацыя супраць катаванняў, Платформа грамадзянскай салідарнасці, Еўрапейская платформа за дэмакратычныя выбары. Мы аб’ядноўваем з імі высілкі, і гэта дапамагае нам дасягаць мэтаў у нашай працы».
У свой дзень народзінаў «Вясна» просіць аб дапамозе. Падтрымаць арганізацыю можна праз спасылку.
Ганна Ганчар belsat.eu
