У Беларусі набірае абароты чарговы рэпрэсіўны механізм для беларусаў, якія з'ехалі, – спецыяльнае вядзенне. Ён дазваляе судзіць людзей у іхную адсутнасць, а затым канфіскоўваць іхную маёмасць. «Белсат» тлумачыць, ці заўсёды спецвядзенне мае на ўвазе канфіскацыю нерухомасці і чаму гэта тычыцца нават тых, хто «па-за палітыкай».
Навошта ўвогуле прыдумляць спецвядзенне?
Адзін з асноўных прынцыпаў крымінальнага права, замацаваны ў артыкуле 14 Міжнароднага пакту аб грамадзянскіх і палітычных правах, абвяшчае: кожны мае права пры разглядзе любога прад'яўленага яму крымінальнага абвінавачання быць судзімым у сваёй прысутнасці і абараняць сябе асабіста або праз самастойна абранага абаронцу. Артыкул 293 Крымінальнага кодэксу Беларусі таксама кажа, што судовы разгляд крымінальных справаў у першай інстанцыі адбываецца пры абавязковым удзеле абвінавачанага.
Выключэнняў, калі абвінавачаны можа не ўдзельнічаць у працэсе, да апошняга часу ў беларускім заканадаўстве было няшмат: невялікая грамадская небяспека злачынства, абвінавачаны памёр ці быў не ў Беларусі і ўхіляецца ад яўкі.
Так што разглядаць справы без абвінавачанага можна было і раней, але выпадкі гэтыя былі вельмі рэдкія і часу займалі шмат.
Аднак у 2022 годзе ў заканадаўства Беларусі спешна ўвялі яшчэ адно выключэнне: калі справу разглядаюць у працэсе спецвядзення, абвінавачаны можа таксама не прысутнічаць.
У траўні 2022 года пра «спецыяльнае вядзенне» крымінальных справаў упершыню згадаў старшыня Следчага камітэту Дзмітрый Гара:
«Заклікі да санкцыяў, да зрыву спартовых падзеяў, ізаляцыі нашай краіны нясуць, акрамя іміджавай страты, яшчэ і фінансавую. І гэтыя страты выяўляюцца ў пэўных лічбах, немаленькіх. У гэтых людзей засталася тут нерухомасць, маёмасць. Чаму іх не забраць у даход дзяржавы, каб часткова пакрыць страту, нанесеную нашай краіне? Я лічу, гэта трэба рабіць абавязкова…», – перадавала словы Гары БелТА.
Ужо праз два месяцы ў Крымінальна-працэсуальны кодэкс унеслі паняцце «Спецыяльнае вядзенне». Яшчэ праз два месяцы, у канцы верасня 2022 года, Следчы камітэт завёў адмысловы тэлеграм-канал, дзе апублікаваў першыя імёны тых, супраць каго распачалі такое вядзенне.
Што такое спецвядзенне і ці любую справу могуць так разглядаць?
Фактычна спецвядзенне дазваляе заканчваць расследаванне і накіроўваць у суд справы, калі абвінавачаны не ў Беларусі і вяртацца не збіраецца.
Адкрыць спецвядзенне можна толькі пры некаторых катэгорыях злачынстваў – тэрарызму, ваенных злачынстваў, злачынстваў супраць дзяржавы і некаторых іншых. Пры гэтым абвінавачаны мусіць быць у іншай краіне і не жадаць вяртацца (інакш спецвядзенне спыняецца і справа разглядаецца ў звычайным рэжыме).
Але на практыцы ўсё інакш: пастановаю генпракурора, старшыні СК ці КДБ спецвядзенне можа выкарыстоўвацца і ў іншых выпадках, а адпраўляць запыт на экстрадыцыю ўвогуле не абавязкова. То бок у парадку спецвядзення разглядаць могуць любую справу.
Спецвядзенне – захада пераследу толькі для палітыкаў?
Першымі, каго асудзілі ў парадку спецвядзення (у студзені 2023 года), сталі пяць стваральнікаў тэлеграм-каналу «Чорная кніга Беларусі». Праз месяц закрытых разбораў суд прызначыў Яніне Сазановіч, Вользе Высоцкай, Дзмітрыю Навошу, Данілу Багдановічу і Валерыі Занямонскай па 12 гадоў пазбаўлення волі.
Ні тэрмінаў, ні штрафаў суд пры гэтым не шкадуе. Так, максімальны тэрмін пакарання прызначылі Вадзіму Пракоп'еву – 25 гадоў пазбаўлення волі, максімальны штраф атрымала Ганна Красуліна – 1,6 мільёна рублёў, максімальны кароткі тэрмін разгляду справы (два тыдні) быў супраць Аляксандры Герасемені.
Да 2025 года спецвядзенне паставілі на паток: пра большасць людзей са спісу мала што вядома. Судзіць у парадку спецыяльнага вядзення сталі прадстаўнікоў дыяспары і ўдзельнікаў пратэстаў за мяжою, блогераў, журналістаў, праваабаронцаў і нават самых звычайных людзей, якія патрапілі пад паняцце «судзеяння экстрэмісцкай дзейнасці».
Зрэшты, часам спецвядзенні адкрывалі нават пры артыкулах, вельмі далёкіх ад палітыкі. Напрыклад, супраць Віктара Бядрыцкага і Сяргея Рудэнкі разглядалі справу паводле артыкулу «махлярства», супраць Уладзіміра Захарава – за ўхіленне ад выплаты падаткаў. Усё гэта пацвярджае, што спецвядзенне ў тэорыі пагражае кожнаму беларусу, які жыве за мяжой і не вяртаецца дадому. Асабліва, калі ён супраць дзейнай улады.
У чым праблема спецвядзення?
Нават асноўныя прынцыпы права і мінімальныя патрабаванні ў Беларусі не пільнуюцца ў дачыненні палітычных абвінавачаных.
Напрыклад, усе справы ў парадку спецвядзення праходзяць на закрытым судовым паседжанні і папярэднічае ім поўная адсутнасць інфармацыі. Каб атрымаць інфармацыю пра справу, абвінавачаным прапануюць прыехаць асабіста ў Беларусь.
Таксама людзі не ведаюць сутнасці абвінавачання і доказаў, і нават пра адкрыццё супраць сябе справы ў парадку спецвядзення дазнаюцца з адзінай крыніцы – тэлеграм-каналу і сайту Следчага камітэту. У працэсе ўвогуле не прадугледжана ніякай сувязі паміж органам, што вядзе крымінальны працэс, і самім абвінавачаным.
Акрамя таго, абаронцы абвінавачаных не дапускаюцца да справаў, адвакатаў прызначаюць самі ўлады, але тыя не кантактуюць з абвінавачаным, нават іхнае імя і прозвішча часта застаюцца невядомымі.
У выніку пра вырак чалавек можа даведацца толькі з публікацыяў на сайце Вярхоўнага суда Беларусі. Паўплываць на яго фактычна немагчыма, пра апраўдальныя прысуды нічога не вядома.
Ці сапраўды спецвядзенне – гэта пра канфіскацыю жытла?
Спецвядзенне робіць вельмі простым і хуткім палітычны пераслед і пакаранне супернікаў улады, якія з'ехалі з краіны. Пацверджаннем ёсць не толькі цытаты прадстаўнікоў улады, але і колькасць крымінальных справаў, што расце з кожным годам. Напрыклад, за ўвесь 2023 год спецыяльнае вядзенне распачалі супраць 18 асобаў, за 2024 год – супраць 144, а за 20 дзён сёлетняга студзеня гэта закранула 21 асобу. І практычна ўсе справы, адкрытыя ў працэсе спецвядзення, – палітычна матываваныя.
Акрамя таго, спецвядзенне – першы крок да нядаўна ўзаконеных завочных судоў і магчымай канфіскацыі нерухомасці, у тым ліку «зарэгістраванай на іншых асобаў з мэтай яе ўтойвання». Напрыклад, так арыштавалі кватэру дачкі Паўла Латушкі, якая атрымала яе ад бабулі з дзядулем у 2011 годзе.
Аднак сам факт арышту нерухомасці яшчэ не значыць, што маёмасць канфіскуюць і прададуць з аўкцыёну – гэта толькі забеспячальная захада. Калі абвінавачанаму прызначылі штраф, які ён у названы тэрмін не выплачвае, за справу бяруцца судовыя выканаўцы, якія выстаўляюць маёмасць на гандляванні. Калі і гэтага не хапае – прадаюць нерухомасць.
Калі ў абвінавачанага толькі адно жытло, паводле закону яго прадаваць з аўкцыёну нельга. Але «часам не да законаў»: кватэру сям'і Цапкалаў улады канфіскавалі і прадалі, хоць, са словаў Веранікі Цапкалы, гэта было адзінае жытло ва ўласнасці сям'і.
Тэса Анэйда belsat.eu
