Belsat.eu прачытаў захапляльны дэтэктыў пра беларусаў з Падляшша, які прадаецца ў Польшчы дзясяткамі тысяч асобнікаў ды пагутарыў з аўтаркай Катажынаю Бондай.
Героі гэтай дэтэктыўнай гісторыі глядзяць «Белсат», ходзяць на фільмы рэжысёра Юрыя Каліны, слухаюць радыё «Рацыя» і размаўляюць па-беларуску. Падзеі рамана «Акулярнік» [так у Польшчы называюць Mercedes-Benz W210 – рэд.], які нядаўна выйшаў з-пад пяра «каралевы польскага дэтэктыву» Катажыны Бонды, разгортваюцца ў родных мясцінах аўтаркі – у польскім мястэчку Гайнаўка, дзе яна закончыла беларускі ліцэй. Пэўна, цяжка было б знайсці лепшы сродак, каб прыцягнуць увагу палякаў да жыцця беларускай меншасці, чым кніга, больш за 50 тыс. асобнікаў якой прадалі цягам першых чатырох тыдняў пасля выпуску.
Катажына Бонда – самая касавая аўтарка дэтэктываў у Польшчы. Яна ўвяла ў літаратуру постаць прафілёра – адмыслоўца, задача якога – скласці псіхалагічны партрэт злачынцы.
Раман «Акулярнік» – гэта другая частка тэтралогіі аб прыгодах прадстаўніцы гэтай прафесіі Сашы Залускай. У Гайнаўцы яна трапляе на традыцыйнае беларускае вяселле ды становіцца сведкаю драматычных падзеяў. Нявесту выкрадаюць не ў межах рытуалу, а па-сапраўднаму. І гэта чарговая жанчына, звязаная з мясцовым бізнесменам, якая знікае без следу. Тым часам у навакольных лясах усцяж знаходзяць чалавечыя парэшткі. У кожнай з гэтых цёмных гісторыяў з’яўляецца адзін і той жа аўтамабіль – Mercedes-Benz W210. Мястэчка ператвараецца ў сцэну крывавых парахункаў, прычына якіх таіцца ў недалёкай мінуўшчыне – пасляваенных пагромах беларускіх вёсак на Падляшшы.
Фота са старонкі Катажыны Бонды ў Facebook
«Акулярнік» не толькі паказвае штодзённае жыццё мясцовых беларусаў, але і распавядае пра іх гістарычныя траўмы. Сюжэт часткова грунтуецца на пасляваенных рэаліях, калі на Падляшшы адбыліся пагромы некалькіх беларускіх вёсак. Вядома, што тады загінула 79 чалавек, у тым ліку цяжарная на 7-ым месяцы бабуля аўтаркі.
Адказнасць за забойствы беларускага насельніцтва ляжыць на адным з «выклятых жаўнераў» [удзельнікаў антыкамуністычнага падполля, якія ваявалі супраць прасавецкіх уладаў Польшчы] Рамуальдзе Райсе «Бурым», віну якога пацвердзіла следства Інстытуту нацыянальнай памяці ў Польшчы.
Галоўным матывам расправы было падазрэнне, што беларусы супрацоўнічалі са службамі бяспекі сацыялістычнай Польшчы і мелі варожае стаўленне да польскага антыкамуністычнага падполля. Справа ўскладняецца тым, што «Буры» і ягоныя таварышы былі абвінавачаныя ў забойствах уладамі сацыялістычнай Польшчы. За гэта, але таксама і за тое, што яны змагаліся за незалежнасць Польшчы, падпольшчыкі атрымалі смяротныя прысуды.
Беларусы ж прыстасаваліся да камуністычнага рэжыму і да 1990-ых гадоў маўчалі пра смяротныя злачынствы, баючыся помсты мясцовых палякаў, і падманвалі сваіх родных. Такое маўчанне, паводле аўтаркі, ёсць злачынствам роўным забойству.
У размове з Belsat.eu Катажына Бонда распавядае, чаму «Акулярнік» не ёсць гісторыяй барацьбы дабра са злом, ці ёсць у Гайнаўцы беларускія нацыяналісты і што найбольш уразіла яе падчас паездкі ў Беларусь.
– Як успрынялі «Акулярніка» ў Гайнаўцы?
– Шмат хто бярэ пад увагу, што гэта літаратурны вымысел. А тыя, якія змагаюцца, каб тэму пагрому не замоўчвалі, удзячныя мне. Гайнаўка – гэта закрытая супольнасць, бо гэта малое мястэчка, дзе ўсяго каля 20 тыс. жыхароў. Тут усе ведаюць адно пра аднаго, зазіраюць у вокны суседзяў, але ніхто не гаворыць пра гэта, каб не рызыкаваць. Я маю на ўвазе тое, што адбылося ў 1946 годзе. Амаль 60 гадоў ніхто пра гэта нічога не сказаў, хоць усе ведалі.
– Але ў 1997 годзе адбылася паўторная эксгумацыя ахвяраў, значыць нехта ўрэшце распавёў.
– Патрэбнае было чацвёрае пакаленне (я – трэцяе), каб яны пачалі пра гэта гаварыць. Уявіце сабе, я хадзіла там у школу, у ліцэй, але ніколі пра гэта не чула. Польскія беларусы маюць такую тэндэнцыю, каб быць добрымі людзьмі, мілымі, паслухмянымі. Мяне гэта заўсёды злавала. Праз тое, што яны заўсёды супрацоўнічаюць з рознымі бакамі і пагаджаюцца на пэўныя канфармісцкія элементы, яны ніколі не мелі якога-небудзь моцнага хаўрусніка, бо раз – з тымі, раз – з гэтымі, а найлепш проста маўчаць, бо маўчанне ж – золата. Так?
Гэта справа не мае чорна-белага характару, калі нехта вельмі кепскі, нехта вельмі добры і перад намі паўстае барацьба дабра са злом. Гэта не «Зорныя войны». Гэта надзвычай складаная матэрыя з безліччу нюансаў. Маім заданнем не быў гістарычны аналіз, бо я не пісала дакументальнай працы. Я выкарыстала гэты элемент у стварэнні дэтэктыўнай інтрыгі. А гэта значыць, што я мусіла даследаваць пэўныя рэчы, але я не бяру на сябе адказнасці за гістарычныя ацэнкі.
Калі я адкапала гэтую гісторыю і пачала размаўляць з мамай, яна спасылалася на тое, што кепска памятае, што мела тады ўсяго некалькі гадоў. Пасля яна пачала нават баяцца за мяне, хоць яна – вельмі адважная жанчына і даволі эксцэнтрычная як на тамтэйшыя ўмовы. Яна казала: «Не рабі гэтага, гэта ж некаторым будзе соль на раны». Але калі яна прачытала кнігу, то пазваніла мне і сказала, што гэта найлепшы для яе падарунак.
[vc_single_image image=”4″ img_size=”large”]
– У 1946-м гэтыя беларусы не пабаяліся заняць цвёрдую пазіцыю. Яны не хацелі пакідаць Польшчу ў межах рэпатрыяцыі.
– Таму што зямля была найважнейшая. Тут мой дом, тут я нарадзіўся, адгэтуль паходзіў мой дзед і я тут застануся. І той бунт прывёў да таго, што яны [польскія камуністычныя ўлады – рэд.] не выправілі за «Бурым» узброенай пагоні.
Цяпер ужо вельмі цяжка меркаваць, што было праўдай, што ідэалогіяй, а што толькі суб’ектыўным элементам чыёйсьці памяці. Большасці асобаў, якія былі сведкамі або маглі нешта распавесці, ужо няма ў жывых. Рэшта спачатку спрабуе даведацца, якія вы маеце погляды, і ў залежнасці ад гэтага вам прадставяць розную праўду. Гэта проста абуральна, хоць можна выкарыстаць куды больш брыдкае слова! Калі прыходжу і кажу, што я – наследніца кабеты, якая таксама загінула, то тады размаўляюць інакш. Калі б я прадставілася некім іншым, яны б падалі мне іншую праўду. У сувязі з гэтым яны яны робяцца не вартымі даверу. Але факт застаецца фактам, пагром быў здзейснены, людзей забілі, некалькі вёсак знікла з мапы.
– Ці ў Гайнаўцы насамрэч можна спаткаць беларускіх нацыяналістаў, як гэта напісана ў адной з анатацыяў да кнігі, якую я знайшла ў інтэрнэце?
– Так, але, на маю думку, яны не надта небяспечныя, як большасць беларусаў. Мне б хацелася, каб замест размоваў пра «малую Беларусь», яны яе насамрэч стварылі. Але калі я размаўляю з людзьмі, якіх цяпер маю на ўвазе, дык бачу такія класічна беларускія рысы, як з твораў Крапівы ці Купалы, як яны ў гэтых лапцях ходзяць. Гэта прыкладна такія ж персанажы.
Найбольш мяне ашаламляе тое, што мясцовыя ультра-палякі – гэта з большага людзі, якія маюць беларускае паходжанне. У той жа час яны едуць у тыя [беларускія – рэд.] вёскі з нагоды гадавіны пагрому і ладзяць старэйшым жыхарам гэткую псіхалагічную мясарубку. Становяцца шэрагам з закладзенымі рукамі, у сваіх строях, з паголенымі галовамі ды глядзяць. Яны нібыта не робяць ім фізічнай шкоды, але для старэнькіх вяскоўцаў – гэта напамін пра тое, што калісьці адбылося.
[vc_single_image image=”6″ img_size=”large”]
– Чаму яны гэта робяць?
– Маладым патрэбны герой, каб быў нейкі аўтарытэт. У сябе ўдома яны аўтарытэту не маюць. Яны не ў стане прыняць пэўныя рэчы, напрыклад, тое, што іхныя бацькі насамрэч некалі былі камуністамі. Таму яны не прымаюць пэўных падзеяў, якія насамрэч адбыліся. З гэтага вынікае ўвесь іхны бунт.
Акрамя гэтага, беднасць, часам на ўзроўні жабрацтва. Беспрацоўе. Няма ніякіх перспектываў. Расце расчараванне. Большасць з іх не мае ніякай адукацыі. Ёсць яшчэ праблема комплексаў, бо яны не могуць даць рады ў вялікім горадзе. Усе гэтыя чыннікі вядуць да таго, што малады чалавек хоча мець прыклад для пераймання. У такім узросце ён мусіць мець нейкага куміра.
– Напрыклад, «Бурага».
– Не толькі, бо «Бурага» няма ў жывых, «Буры» – гэта аватар. Ёсць цэлая маса расчараваных 30- і 40-гадовых, часам 50-гадовых, якія сталіся аўтсайдарамі. Яны займаюць ніжэйшыя пасады, чымся тыя, на якія дазваляе іхная адукацыя і прафесійныя навыкі. Іх выкінулі з сістэмы, выкінула каста, бо ўладу з пакалення на пакаленне тут [на Падляшшы – рэд.] трымаюць адны і тыя ж асобы. І тыя расчараваныя жыццём вярбуюць сабе маладую гвардыю, якая нібыта кіруецца ўзнёслымі лозунгамі: Бог, гонар, Айчына. Яны кажуць маладым: ты мусіш быць заўжды гатовы, бо ў кожную хвілю можа выбухнуць вайна, а мы змагаемся за сапраўдную Польшчу, паглядзі – «выклятыя жаўнеры» аддалі свае жыцці, і ты таксама можаш паўтарыць іх подзвіг. І дзякуючы гэтаму, маладыя пачынаюць бачыць у жыцці сэнс. Я нават не ўяўляла, як шмат у Польшчы такіх людзей.
[vc_single_image image=”8″ img_size=”large”]
– І раптам яны даведваюцца з «Акулярніка», што іхныя героі, змагаючыся за незалежнасць, здзяйснялі злачынствы.
– Яны кажуць, што мы жывем у розных Польшчах, што гэта немагчыма, што такія рэчы не адбываюцца. Некаторыя ставяць пад сумненне дакументацыю, бо, паводле іх, такое проста не магло здарыцца. А калі даведваюцца, што існуюць доказы ў выглядзе матэрыялаў Інстытуту нацыянальнай памяці, выказваюць падазрэнні, што гэта фальшыўкі, што адбылася падмена фактаў.
Здараліся сітуацыі, калі я ездзіла па Польшчы з прэзентацыямі «Акулярніка», што на спатканні прыходзілі баявыя групы, напрыклад, з Нацыянальна-радыкальнага лагеру. У сваёй большасці яны не чыталі кнігі. Адзін з самых цікавых выпадкаў адбыўся ў Велькапольскім ваяводстве [на захадзе Польшчы – рэд.]. Калі я пабачыла шэраг тых асобаў, то адразу ўзгадала сцэну, якую апісваю ў кнізе [як маладыя прыязджаюць у вёску, дзе жывуць нашчадкі загінулых у пагроме – рэд.]. І насамрэч, гэта стварае надзвычай моцнае ўражанне. Прызнаюся, мне было страшна. Іх шмат, яны са складзенымі рукамі, агрэсія проста лунае ў паветры…
– Што Вы зрабілі?
– Пасля спаткання запрасіла іх на размову ў кавярню побач. І ўявіце: з цэлай групы засталася толькі адна асоба, правадыр. Рэшту не хвалюе размова, яны проста хочуць пабіцца. Але іхны лідар быў надзвычай кемлівы. У размове мы прыйшлі да высновы, што нашыя ідэалы вельмі падобныя, але мы падыходзім да справы зусім па-рознаму. Мы размаўлялі пра «Бурага» як пра постаць з коміксу, як пра таго, хто не мае для іх ніводнай негатыўнай рысы. Яны ўспрымаюць яго не як чалавека, а як героя. Калі трапляеш на кагосьці, хто пачынае думаць, то ад поўнай агрэсіі вы пераходзіце да шчырай размовы. Той маладзён ніколі не быў у Гайнаўцы і, можа быць, «Нацыянальная Гайнаўка», якая змагаецца за гонар «Бурага», заставалася б для яго да гэтай пары высокім ідэалам, а ён сам пераследаваў бы тых беларусаў, якія знаходзяцца па іншым баку.
[vc_single_image image=”10″ img_size=”large”]
– Ці глядзелі вы «Белсат», працуючы над кнігай?
– Так, я выкарыстоўвала праграмы, якія ёсць на сайце. Вельмі цікавы таксама гэты фільм Юрыя Каліны пра Дарафея Фіёніка [«Сейбіт» – рэд.].
– Што прывяло вас у Інстытут нацыянальнай памяці – праца над кнігаю ці сямейныя абставіны?
– Калі я ведаю, што мне трэба для сюжэту, я шукаю дакументальных крыніцаў. Гэтак у Інстытуце нацыянальнай памяці я знайшла пэўныя рэчы, якія прыводзілі мяне да ўсё большых і большых адкрыццяў. Потым я паехала ў гэтыя вёскі, дзе гутарыла з людзьмі. І гэта было жахліва. Нават тады я не думала ўсур’ёз, што шмат гэтых звестак увойдзе ў сюжэт, бо кніга была ўжо амаль напісаная. Мне давялося яе перапісаць.
– Як вы даведаліся, што гэта гісторыя мае дачыненне да вашай сям’і?
– Я ведала, што мая бабуля загінула ў часы вайны. Мне казалі, што яе застрэліў нямецкі танк. Калі я паехала па ўсіх тых вёсках (у кнізе гаворка толькі пра адну, а насамрэч іх было шэсць ці сем), то ў працэсе расследавання пачала складвацца мазаіка. Абсурдна было тое, што мяне падманвалі. І ўзнікае пытанне: чаму? Бо «Буры» забіў столькі людзей, разам з аддзелам чыніў зверствы, гэта адбывалася таму, што была вайна. Ён не адзін быў такі. Ёсць цэлы шэраг герояў, якія з аднаго боку зрабілі сапраўдны подзвіг, а з іншага чынілі настолькі нялюдскія рэчы. Я не хачу ацэньваць, ці ён быў больш героем, ці больш забойцам. Для мяне найважнейшае тое, што я мушу мець давер да сваёй сям’і.
Я размаўляла з мужчынам, бацьку якога забілі ў пагроме. Ён патрабаваў эксгумацыі павознікаў. Такіх людзей, якія маюць адвагу нешта рабіць, там няшмат. Але ён – вельмі заможны чалавек, які можа сабе гэта дазволіць. Ён распавёў мне сваю гісторыю, а пазней перадаў нататкі пра іншыя выпадкі, ён іх рабіў для фільму, які гэтак і не знялі. Тэлебачанне, якое мела яго рабіць, адмовілася з не вядомых мне прычынаў. У гэтых нататках я прачытала, што адна з забітых жанчын, гэтак жа як мая бабуля, мела 29 гадоў, была на 7-ым месяцы цяжарнасці. Усё пасавала…
Падчас пагрому чыніліся страшныя рэчы, але нашмат больш мяне ўразілі паказанні людзей. Калі ўзнік Інстытут нацыянальнай памяці, зноў пачалі апытваць сведкаў, і тое, што яны расказвалі, як спрабавалі ўхіліцца ад паказанняў… Як сведчылі жаўнеры, якія бралі ўдзел (што не падлягае сумневам)… Як нехта спрабуе выбеліцца, не гаворыць праўды і пярэчыць відавочнаму, адмаўляе, што ўчыніў зло…
[vc_single_image image=”12″ img_size=”large”]
– Вы лічыце сябе полькаю ці беларускаю?
– Не ведаю. Давайце пачнем з таго, што я не надта рэлігійная, у адрозненне ад маіх бацькоў (таты ўжо няма ў жывых). Для іх індыкатарам нацыянальнасці была зямля і вера. Калі ўспрымаць гэта такім чынам, то я паходжу з той зямлі і той веры. Але пакуль што я знаходжуся ў ступары, я мушу вызначыцца. Я дакладна маю такую ментальную схільнасць, нават калі браць пад увагу, якія тоўстыя кніжкі я пішу, якія гісторыі ў іх апавядаю. Гэта адназначна вельмі ўсходняя рыса. Я вельмі люблю ўсе гэтыя візантыйскія рэчы, у тым ліку сала з цыбуляю [усміхаецца]. Усе гэтыя элементы ўва мне прысутнічаюць. Я лічу, што я экзатычная. А якой я нацыянальнасці? Дайце мне яшчэ крыху часу.
– Чаму вы хадзілі ў беларускі ліцэй?
– Бо ён быў лепшы.
– Пасля яго прасцей было паступіць ва ўніверсітэт?
– Я паступіла на тры факультэты, але не таму, што скончыла беларускі ліцэй, а проста таму, што я вельмі здольная! У маім класе былі дзяўчаты, які абралі беларускі шлях, і гэта страшна. У школе, у адрозненне ад мяне, яны атрымалі чырвоныя дыпломы. Адна з іх скончыла міжнароднае права, другая – германістыку. Яны засталіся ў Гайнаўцы, адна стала настаўніцай, другая доўгі час не магла знайсці працы. Гэта змарнаваны талент. Бо той дакумент, які яна атрымала [беларускі дыплом аб вышэйшай адукацыі – рэд.] нямногага тут варты. Мая мама, дарэчы, вельмі хацела, каб я паехала атрымліваць вышэйшую адукацыю ў Беларусь, бо не трэба было здаваць экзаменаў. Але я вельмі люблю пераадольваць цяжкасці, таму ўвогуле не разглядала такога варыянту.
– Ці паспелі вы пабываць у Беларусі?
– Раз я была на летніку ў Горадні і раз у Менску у межах вучнёўскага абмену. У цэлым мне спадабалася. Найбольш мяне ўразіла тое, што ніхто не разумеў, калі я гаварыла па-беларуску. З імі па-расейску трэба было размаўляць. Гэта жахліва. Вялікае ўражанне зрабілі манументальныя камуністычныя будынкі, гэтыя пустыя плошчы. У мяне нават была ідэя арганізаваць турычтычны выезд, але неяк яна занікла.
– І цяпер ужо не збіраецеся?
– Я не выключаю. Калі я буду працаваць над кнігаю, пра якую казала [пра пагром на Падляшшы – рэд.], вельмі магчыма, што я туды паеду.
Інга Астраўцова, belsat.eu
Галоўнае фота – са старонкі Катажыны Бонды ў Facebook
