Толькі ў 2025 годзе ў Беларусі плануюць знесці пустыя дамы агульнаю плошчаю з два Туравы. Улады запэўніваюць: гэта запланаваная частка Года добраўпарадкавання. Але ж сапраўдны парадак – калі ў вёсцы ёсць людзі, дзеці, школа, царква, дарога і доктар. А не чорная зямля, якая засталася на месцы закопанага жыцця. Высветлілі, ці сапраўды такі падыход дадае краіне парадку і карысці.
Вёска ў Беларусі памірае ціха, але з дынамітам. Як такое магчыма? То тут, то там у беларускіх вёсках знікаюць дамы, якія яшчэ нядаўна былі чыімсьці жыццём. Паводле звестак Дзяржаўнага камітэту маёмасці, у Беларусі цяпер каля 25 тысяч апусцелых хатаў, і штогод з’яўляюцца новыя. Толькі ў 2024-м у рэестр дадалі яшчэ 15 393 такія хаты – і гэта на 28 % больш, чым у папярэднім годзе.
Частку з іх паспяваюць прадаць – часта за сімвалічную адну базавую велічыню, цяпер гэта 42 рублі. 798 дамоў у 2024 годзе набылі менавіта па такой цане. Але большасць так і не знаходзіць гаспадара: або пакупнікі не гатовыя ўкласціся ў рамонт, або інфраструктура вакол нагадвае ледзь не пасляваенны ландшафт. Калі дамоў ніхто не купляе, іх абвяшчаюць аварыйнымі і рыхтуюць пад знос. Дзеля гэтага ў 2021 годзе нават быў прыняты ўказ прэзідэнта № 116 «Аб адчужэнні жылых дамоў у сельскай мясцовасці і ўдасканаленні работы з апусцелымі дамамі».
Менавіта так і ўзнікае «гаспадарчы парадак»: старыя дамы зносяць, узрываюць, закапваюць, а вызваленую зямлю перадаюць пад сельскагаспадарчыя патрэбы. У 2025 годзе плануюць зруйнаваць 5500 дамоў, што разам займаюць прыкладна 1180 гектараў – гэта плошча прыкладна двух Тураваў. За 2024 год, паводле дзяржаўных крыніцаў, у гаспадарчы абарот вярнулі 1170 гектараў.
Шмат дамоў пустуе і, адпаведна, зносіцца на Гомельшчыне – у планах рэгіёну на гэты год стаіць ліквідацыя 871 дому. Летась знеслі каля 700 хатаў. Усё гэта падаецца як частка Года добраўпарадкавання. Ідэя ў тым, каб знішчыць тое, што нікому не трэба, і стварыць «парадак»: маўляў, не стаяць жа трухлявым хатам.
Чаму? Там вёска вымірае вельмі хуткімі тэмпамі. Дэмаграфічныя паказнікі гэта пацвярджаюць: на поўдні Беларусі ў некаторых сельсаветах памерлых утрая больш, чым народжаных. У Міхалкаўскім сельсавеце Мазырскага раёну, да прыкладу, за 2023 год нарадзілася пяць дзяцей, а памерла 14 чалавек. І гэта побач з Мазыром – прамысловым горадам. А што ўжо казаць пра вёскі далей ад райцэнтраў?
Прадаць нельга зруйнаваць
Сама працэдура зносу дамоў, дарэчы, нятанная. Гэтак, у Рэчыцкім раёне на знос 10 дамоў выдаткавалі 20 тысяч рублёў: 13 тысяч – на дэмантаж, сем – на добраўпарадкаванне тэрыторыі. Значыць, на знос 871 дому толькі ў Гомельскай вобласці можа спатрэбіцца каля 1,7 мільёна рублёў.
Ці вырашаецца гэтым праблема вымірання сяла? Не. Бо вёска знікае не ад дрэнных хатаў, а ад таго, што ў ёй няма жыцця: ні працы, ні школы, ні перспектывы. Гэта тое, пра што не кажуць на афіцыйных аўкцыёнах, дзе хату можна купіць танней за мяшок бульбы.
Купі дом за капейкі – атрымай галаўны боль
Праз сайт Дзяржкаммаёмасці можна адшукаць амаль любую вёску на мапе Беларусі – і хату ў ёй. Там ужо ёсць гатовы рэестр пустых дамоў, ужо наладжаныя аўкцыёны, нават цэны чыста сімвалічныя: 42 рублі – адна базавая. Цэны сапраўды казачныя, але пакупнікоў нешта не відаць.
Станам на сакавік 2025 года з амаль 25 тысячаў апусцелых аб’ектаў у Беларусі на продаж прапаноўваюць толькі каля 450, з якіх 350 – за адну базавую. Усё астатняе – або ў стане «непрыдатнае», або чакае свайго зносу. Для параўнання: за мінулы год прадалі 1369 дамоў, з якіх амаль 60 % – за мінімальную цану. Так, афіцыйна продажы выраслі на 40 %, але калі ў краіне дзясяткі тысяч апусцелых хатаў, а купляюць усяго крыху больш за тысячу – гэта хутчэй лішні доказ таго, што большасці гэтыя дамы не патрэбныя.
Бо купляць хату за базавую – гэта не пра лёгкае жыццё на лоне прыроды. Гэта пра тое, каб атрымаць дах, які працякае; сцены, якія трэба перакласці; дровы, якіх няма; калодзеж, які даўно закінулі; дарогу, якую ўвесну змывае. Да гэтага яшчэ трэба дадаць адсутнасць інтэрнэту, школы, садка, фельчара, транспарту і магчымасцяў. Таму часта танная хата – гэта клопат, які яшчэ і стаіць далёка ад цывілізацыі.
Некаторыя мясцовыя жыхары шчыра здзіўляюцца:
«Каму патрэбная хата ў вёсцы, дзе ўжо пяць гадоў няма крамы? – пытае гомелец Антось, у якога бабуля дагэтуль застаецца жыць у вёсцы Лоеўскага раёну. – Тыя дамы ў вёсцы і хатамі ўжо не назавеш – шкілеты з бярвення, што ледзьве стаяць. Унутры ўсё развалілася. Газу няма, дарогі няма. З прыкметаў цывілізацыі – хіба што крыж ля дарогі. Вёска пустая, засталася толькі нашая бабуля ды яшчэ пяць жывых дамоў. Іх адтуль ужо не выцягнеш у горад, бо там іх зямля і карані. Дажываюць. Ездзім кожны тыдзень – возім лекі ды прадукты».
Калі дом не прадаўся, на яго ўжо чакае бульдозер
Калі ж хаты ніхто не купляе, пачынаецца працэс яе ліквідацыі. Працэдура звычайная: акт, рашэнне, тэндар – і ўсё, дом знікае. Потым – перадача зямлі пад сельскагаспадарчыя патрэбы.
,,«Яны тут добраўпарадкоўваюць, а мы – развітваемся. Бо калі знос – гэта адзінае, што робіцца ў вёсцы, то называй ты гэты год хоць Годам жыцця – не дапаможа, – гаворыць з сумам жыхарка Цярэніцкага сельсавету. – Мы ўжо ведаем, чым ён скончыцца».
«У нас у вёсцы ўжо чатыры хаты знеслі, – кажа спадар Аляксандр з-пад Хойнікаў. – На мінулым тыдні трактары прыганялі з райцэнтру. Усё разбурылі, зямлю зарылі. І ўсё – маўкліва, без шуму. Як і людзі з’язджаюць ці паміраюць – ціха. На полі і не відаць, што тут яшчэ год таму стаяла хата».
Як у Беларусі знікаюць школы
У вёсцы без дзяцей – няма школы. У вёсцы без школы – не будзе дзяцей. Замкнёнае кола, з якога ўлада знайшла толькі адно выйсце: ліквідаваць школу.
У канцы 2024 года ў вёсцы Дубраўка Ельскага раёна мясцовыя жыхары пачулі выбух. Вузенькае школьнае збудаванне, якое не ўдалося прадаць нават за базавую, было проста ўзарванае. Фотаздымкаў з месца не паказалі – у МНС адмовіліся ад «эстэтыкі знішчэння». Але вядома, што толькі на расчышчэнне завалаў пасля выбуху з бюджэту выдаткавалі 24 тысячы рублёў – амаль 7 тысяч долараў.
Іншая гісторыя – ужо не пра выбух, а пра абсурд. У вёсцы Кляпіна Кармянскага раёну выстаўлены на гандляванні за 84 рублі будынак школы. Той самай, дзе яшчэ ў 2010 годзе ўрачыста ставілі мемарыяльную табліцу КДБ, дзе з фатаграфіямі і прэс-рэлізамі ездзілі так званыя шэфы ў пагонах: дарылі тэлевізары, партфелі, прынтары. Падзеі асвятлялі дзяржаўныя медыі, гучалі словы «шэфства», «памяць», «традыцыя». У 2021 годзе ў школе было 39 вучняў, а цяпер – аўкцыён з правам зносу.
«Мы хадзілі туды з маімі трыма дзецьмі. Іх ужо няма – з’ехалі ў Польшчу, – кажа спадарыня Алена. – А цяпер няма нават школы. Яна была адной з апошніх прычынаў для маладых сямей заставацца тут жыць. Цяпер мы проста кропка на мапе, якой хутка не стане».
Увогуле, толькі ў Гомельскай вобласці выстаўлена на продаж 15 школаў, а яшчэ 16 – на аўкцыён з правам зносу. Усё гэта – не кансервацыя, не перапрафіляванне, не чаканне лепшых часоў, а руйнаванне.
Зямля вызвалілася – ураджайнасць не паднялася
Тысячы знесеных дамоў – гэта не толькі пустэча, гэта яшчэ і гектары зямлі. За 2024 год у гаспадарчы абарот вярнулі 1170 гектараў, у 2025-м плануюць яшчэ 1180. Зямлі ўсё больш. Калі ўжо столькі вызваляецца, дык мусіць назірацца рост ураджайнасці, экспарту, рэнтабельнасці. Але гэтага зусім няма. Прычыну можа патлумачыць амаль любы спецыяліст сельскай гаспадаркі, які ўсё жыццё аддаў сваёй справе.
«Тут не трэба быць навукоўцам, каб зразумець, – кажа былая намесніца кіраўніцы адной з гаспадарак у вобласці, а цяпер пенсіянерка Вера. – Так, некаторыя паказнікі ў сельскай гаспадарцы сапраўды растуць, але не за кошт эфектыўнасці, а за кошт пашырэння плошчаў пасеваў. А вось калі параўноўваць з рэнтабельнасцю 1990-х, калі мы актыўна працавалі, дык у нас зараз амаль катастрофа. Памятаю як цяпер: у той час рэнтабельнасць сельгаспрадпрыемстваў дасягала 42 %, цяпер жа паказнік фермерскіх гаспадарак – каля 21 %, а калгасаў і буйных гаспадарак – 4,7 %. А калі яшчэ і без дзяржпадтрымкі, то ўвогуле менш за 1%».
Са словаў суразмоўцы, гэта значыць, што мінімум 30% сельскагаспадарчых прадпрыемстваў у краіне сёння стабільна стратныя, яшчэ столькі ж балансуюць на нулі. І гэта пры тым, што за апошнія 30 гадоў у сельскую гаспадарку ўкінулі дзясяткі мільярдаў долараў. Свінарнікі, малочнатаварныя комплексы, трактары, добраўпарадкаванне – а на выхадзе ўраджайнасць, якая не змянілася з 1995 года.
Некалі Лукашэнка заяўляў, што ўраджайнасць збожжавых павінна дасягнуць 45 цэнтнераў з гектара. І яна дасягнула – але не ў Беларусі, а ў суседняй Літве, дзе кліматычныя ўмовы горшыя. У нас жа ўсё засталося на ўзроўні 35 цэнтнераў, і гэты ўзровень, калі прааналізаваць інфармацыю з адкрытых крыніцаў, не мяняецца дзесяцігоддзямі.
Паводле Белстату, рэальны рост адбываецца толькі за кошт таго, што проста засяваецца больш зямлі, а не таму, што на гектар прыпадае больш прадукцыі. Прыбытак з гектара ў калгасе – каля 40 долараў, у фермераў – 350. Але менавіта калгасная мадэль лічыцца стратэгічнай. І вось такія гаспадаркі – са стратамі, з нізкай эфектыўнасцю – атрымліваюць у карыстанне пасля зносу вёсак новыя гектары.
З кожным знесеным домам у дзяржавы робіцца болей зямлі, але менш людзей. Усё часцей гэта не вёска, а сельскагаспадарчая зона без жывой душы. Там ёсць трактары, але няма жыхароў. Ёсць рапс і кукуруза, але няма крамы.
«Напэўна, тут галоўнае пытанне не ў тым, ці ёсць эфект ад зносу дамоў. А ў тым, ці ёсць сэнс у працэсе, які ў літаральным сэнсе ёсць паліроўкай зруйнаванага жыцця – пустэчы, што засталася замест дамоў. Сёння зносяць вёску, заўтра аддаюць яе зямлю калгасу, паслязаўтра гавораць на тэлебачанні, што «пасяўная прайшла паспяхова». А праз год у тым жа раёне ўзарвуць школу, бо ў ёй няма каму вучыцца. Ці варта здзіўляцца, што ахвочых купіць хату нават за базавую велічыню ў вёсцы больш не засталося?» – падсумоўвае нашая суразмоўца.
Надзея Вольная / belsat.eu
