Расказваем, што такое «Мемориал» і «Центр громадянських свобод»
Нобэлеўскай прэміяй міру ў 2022 годзе ўганаравалі аднаго чалавека і дзве ўстановы: зняволенага кіраўніка беларускай праваабарончай арганізацыі «Вясна» Алеся Бяляцкага, расейскую праваабарончую арганізацыя «Мемарыял» і ўкраінскі «Центр громадянських свобод».
Нават калі імя Алеся Бяляцкага да сённяшняга дня чулі не ўсе беларусы, то што такое «Вясна», на жаль, ведаюць многія. Праваабарончы цэнтр 26 гадоў падтрымліваў палітычных зняволеных і змагаўся з палітычнымі рэпрэсіямі, а за апошнія два з паловай гады праз рэпрэсіі прайшлі дзясяткі тысяч беларусаў.
Кіраўнік Народнага антыкрызіснага ўпраўлення і прадстаўнік Аб’яднанага пераходнага кабінету Павел Латушка ў эфіры «Белсату» казаў: уганараванне Бяляцкага Нобэлеўскай прэміяй важна і таму, што Бяляцкі ўсё жыццё змагаецца за правы беларусаў, і таму, што дзякуючы гэтаму пра Беларусь і беларускіх зняволеных прыгадае ўвесь свет.
,,«Зразумела, што гэта моцны сігнал дыктатару Лукашэнку, таксама гэта сігнал і Пуціну, калі мы паглядзім шырэй на тое, хто атрымаў гэтую ўзнагароду», – заўважыў Латушка.
«Дзве праваабарончыя арганізацыі, расейская і ўкраінская, і беларускі праваабаронца, які кіруе самай вядомай, самай заслужанай праваабарончай арганізацыяй, – пералічвае ён. – Так што гэта перадусім сігнал дыктатарам, што свет не забывае пра Беларусь, пра палітзняволеных, не забывае пра тую частку расейскага грамадства, якая змагаецца з сістэмай у Расеі. І гэта таксама сігнал для ўкраінскага народу».
Латушка згадаў, што ў яго ад раніцы разрываліся тэлефоны, адначасова чатыры замежныя агенцтвы і тэлеканалы прасілі пракаментаваць уганараванне Бяляцкага Нобэлеўскай прэміяй. Таму прэмія, кажа ён, гэта і інструмент уплыву: сітуацыю ў Беларусі адсунула на другі план жахлівая вайна ва Украіне, а беларускія ўлады карыстаюцца гэтым, каб узмацніць рэпрэсіі.
Некаторых украінцаў абурыла, што прэмію далі адразу ўкраінскай і расейскай арганізацыі, а таксама беларусу. Напрыклад, дарадца кіраўніка Офісу прэзідэнта Украіны Міхайла Падаляк заявіў у Twitter, што прэмію разам атрымалі «прадстаўнікі дзвюх краінаў, што напалі на трэцюю».
,,«Ні расейскія, ні беларускія арганізацыі не змаглі арганізаваць супраціў гэтай вайне», – напісаў Падаляк.
Латушка згадаў гэты твіт і сказаў, што разумее такія выказванні: украінцам сапраўды вельмі баліць, яны маюць права казаць пра гэта. Але ёсць беларусы, якія церпяць у тым ліку за тое, што падтрымліваюць Украіну, і ёсць беларускія добраахвотнікі, якія ваююць на баку Украіны. Пра гэта, кажа Латушка, варта даносіць інфармацыю. А Нобэлеўская прэмія дае, кажа ён, сігнал грамадствам: «Матывуйцеся, трэба рабіць яшчэ больш, трэба дапамагаць, каб вызваляць палітзняволеных».
«Мемориал» утварыўся ў СССР у 1987 годзе на базе гісторыка-асветніцкай секцыі клубу «Демократическая перестройка»: палітыка галоснасці ў канцы 80-х дала магчымасць абмяркоўваць савецкія рэпрэсіі. Першым старшынёй арганізацыі стаў савецкі фізік, дысідэнт і праваабаронца Андрэй Сахараў. Даволі хутка «Мемориал» стаў сеткай незалежных арганізацыяў спачатку ў гарадах СССР, а потым і розных краінаў свету, перарос у рух «Международный Мемориал».
Адной з першых ідэяў «Мемориала» стаў збор сродкаў на помнік рэпрэсаваным – у 1990-м такі сапраўды паставілі насупраць будынку КДБ у Маскве. Ад 1988 года «Мемориал» ладзіў мітынгі памяці ахвяраў савецкага тэрору.
«Мемориал» неўзабаве вырашыў займацца праваабарончай дзейнасцю, бо, як згадваюць актывісты, «стала зразумела, што нас у роўнай ступені цікавяць масавыя і грубыя парушэнні правоў чалавека ў мінулым і сучаснасці», а сучасныя парушэнні правоў яны разглядалі «ў непарыўнай сувязі з мінулым». У 1993 годзе быў афіцыйна зарэгістраваны праваабарончы цэнтр «Мемориал».
«Международный Мемориал» стаў выдаваць газеты і кнігі, дакументаваў войны ў Чачэніі, дапамагаў расейцам бараніць свае правы праз міжнародныя механізмы, прыдумаў новыя акцыі ў памяць аб рэпрэсаваных (як то «Последний адрес» і «Возвращение имён»), выяўляў месцы пахаванняў ахвяраў тэрору ў савецкі час і судзіўся за іх рэабілітацыю, а таксама кансультаваў ахвяраў палітычных рэпрэсіяў.
З прыходам Уладзіміра Пуціна да ўлады ў Расеі «Мемориал» сутыкнуўся з перашкодамі ў дзейнасці, штрафамі, арыштамі сваіх чальцоў, прызнаннем «замежнымі агентамі». Супрацоўніца «Мемориала» ў Грозным Наталля Эстэмірава была забітая пасля канфлікту з кіраўніцтвам Чачэніі, а забойства не было расследавана належным чынам. У снежні 2021 года ў Расеі ліквідавалі юрыдычныя асобы «Международного Мемориала» і праваабарончага цэнтру «Мемориал».
Што такое «Центр громадянських свобод»
«Центр громадянських свобод» заснавалі ў 2007 годзе як транснацыянальны рэсурсны цэнтр падтрымкі праваабарончых арганізацыяў дзевяці постсавецкіх краінаў. Цэнтр ладзіў моладзевыя праваабарончыя школы і міжнародныя канферэнцыі, заснаваў «Кааліцыю супраць нянавісці», «Кааліцыю абароны фундаментальных свабодаў у Еўразіі» і іншыя, удзельнічаў у назіранні за парушэннямі правоў чалавека ў Беларусі ў 2010 годзе і ў працы ініцыятывы «Євромайдан SOS» у 2013-м, заснаваў групу грамадскага назірання за праваахоўнікамі і сілавікамі OZON, ладзіў праваабарончыя клубы ў розных рэгіёнах Украіны, заснаваў некалькі прэміяў.
З 2014 года і да пачатку нападу Расеі на Украіну «Центр громадянських свобод» удзельнічаў у мабільных маніторынгавых місіях у Крыме і Данбасе, перадаваў у Міжнародны крымінальны суд сведчанні пра злачынствы рэжыму Віктара Януковіча, дакументаваў злачынствы ў самаабвешчаных «ДНР» і «ЛНР», вёў кампаніі за вызваленне вязняў-украінцаў у Расеі. У 2020 годзе Цэнтр ініцыяваў міжнародную акцыю салідарнасці з Беларуссю #BelarusWatch. Ад 2021 года Цэнтр каардынуе працу міжнароднай Платформы грамадзянскай салідарнасці («Civic Solidarity Platform»). Ад 2022 года Цэнтр далучыўся да грамадзянскай ініцыятывы «Трыбунал для Пуціна».
Алесь Наваборскі belsat.eu
