2023 год быў важным для рэлігійных арганізацыяў. З аднаго боку, узніклі разнастайныя рэлігійныя ўстановы і інстытуты, якіх не было раней, – як у Беларусі, гэтак і ў дыяспары. З другога боку, не спыняўся, а можа, нават і ўзмацніўся ціск з боку ўладаў на вернікаў і святароў. Больш за тое, рыхтуюцца змены ў закон аб рэлігіі на 2024 год, якія могуць істотна абцяжарыць жыццё вернікаў.

Здымак мае ілюстрацыйны характар. Асвячэнне страваў на велікодны стол у касцёле Святога Францішка ў Новай Баравой. Менск, Беларусь. 4 красавіка 2021 года.

Фота: Белсат

Стварэнне новых структураў

Сёлета ў эміграцыі, у Вільні, паўстаў новы беларускі праваслаўны прыход, незалежны ад Маскоўскага патрыярхату. Яго заснавалі протаіерэй Георгій Рой і іерэй Аляксандр Кухта, якія былі вымушаныя пакінуць Беларусь з прычыны пераследу. Святары выехалі ў Літву, дзе разам з літоўскімі праваслаўнымі святарамі, якія таксама пакінулі РПЦ, далучыліся да Канстантынопальскага патрыярхату. Варта адзначыць, што гэта не першыя святары з Беларусі ў Сусветным патрыярхаце.

Новую структуру заснавалі і для беларускіх грэка-каталікоў. Папа Рымскі Францішак утварыў Апостальскую адміністратуру для каталікоў візантыйскага абраду ў Беларусі і адначасова прызначыў архімандрыта Сяргея Гаека яе ардынарыем. Афіцыйна яна пачала дзеяць 15 ліпеня. Сваім рашэннем Ватыкан падвысіў статус беларускіх грэка-каталікоў і даў магчымасць высвячэння для іх уласнага біскупа, якога няма з 1986 года. Праўда, гэтаму супрацьстаіць мітрапаліт Менскі і Заслаўскі Веньямін, які ўзначальвае Беларускі экзархат РПЦ.

З’явіліся свае афіцыйныя душпастыры і ў беларускіх каталікоў у Польшчы. Першым з іх стаўся ксёндз Пётр Врубэль, які апякуецца беларусамі на тэрыторыі Гданьскай архідыяцэзіі. Таксама душпастыры для беларусаў былі прызначаныя ў Познані і Беластоку. Апроч таго, імшы па-беларуску праходзяць у Варшаве, Кракаве, Вроцлаве, Любліне і Лодзі.

У самой Беларусі тым часам узнікаюць раней невядомыя рэлігійныя арганізацыі, напрыклад, «Расейская праваслаўная царква – Царская Імперыя». Паводле медыяў, яе паслядоўнікі жывуць у Гарадоцкім раёне, а таксама недзе паміж Скідзелем і Мастамі. Сталых прыхаджанаў там каля дзесяці. Большасць з іх раней цікавілася эзатэрыкай, належала да каляправаслаўных культаў ды «грамадзянаў СССР» – руху, што не прызнае распаду Савецкага Саюзу і дзяржаваў, якія ўзніклі замест яго. Свайму лідару яны клянуцца «служыць да апошняй кроплі крыві», не прызнаюць дзейную ўладу прэзідэнта, называючы яго антыхрыстам.

Адабраныя і разбураныя святыні

У Менску ўжо больш як год стаіць зачыненым адзін з галоўных сімвалаў беларускай сталіцы – Чырвоны касцёл. Фармальная нагода закрыцця – вельмі падазроны пажар 26 верасня 2022 года, што амаль нічога не пашкодзіў. І хоць рамонтныя працы ў касцёле не ідуць, у святыню дагэтуль не пускаюць ані святароў, ані вернікаў. Працы ў касцёле ўлады плануюць пачаць толькі ў наступным, 2024 годзе. А калі скончаць і пусцяць туды вернікаў – невядома. Існуе версія, што ўлады такім чынам чакаюць 8 ліпеня, калі споўніцца 75 гадоў пробашчу Чырвонага касцёлу Уладзіславу Завальнюку і яго, паводле касцельнага права, змогуць адправіць на пенсію.

Таксама сёлета ў Менску была знішчаная пратэстанцкая царква «Новае жыццё». Яе будынак канфіскавалі яшчэ ў лютым 2021 года пасля таго, як вернікі апублікавалі відэазварот супраць гвалту ў дачыненні пратэстоўцаў. Доўгі час чальцы царквы маліліся на паркоўцы ля будынку, але ўлетку 2022-га ім гэта рабіць забаранілі. А 20 чэрвеня 2023 года будынак царквы быў знесены бульдозерамі. 17 кастрычніка Менскі гарадскі суд вынес рашэнне аб ліквідацыі царквы «Новае жыццё».

Затрыманні святароў і пастараў

Вернікі і святары беларускіх канфесіяў працягвалі сутыкацца з пераследам у 2023 годзе. Прычым рэпрэсавалі іх незалежна ад канфесійнай прыналежнасці. Гэтак, з затрыманнямі, збіццём, арыштамі або штрафамі за нязгоду з палітыкай уладаў або вайной ва Украіне сутыкаліся праваслаўныя (Дзіянісій Карасцялёў, Андрэй Ноздрын), пратэстанцкія (Ілля Будай, Іван Вялічка, Вячаслаў Ганчарэнка, Аляксандр Герасімовіч, Аляксандр Зарэцкі, Дзяніс Камягін, Барыс Лапшын, Андрэй і Вера Мамойкі, Аляксандр Плотнікаў, Вадзім Сафонаў, Васіль Трубчык, Сяргей Удальёў, Аляксандр Цырыкаў, Аляксандр Яшнікаў), рымска- і грэка-каталіцкія (Антоні Адамовіч, Вячаслаў Адамовіч, Валерый Доўгуль, Юрый Жэгарын, Андрэй Кулік, Мікалай Ліпскі, Вячаслаў Пялінак, Юрый Рашатко, Аляксандр Шаўцоў, Яўген Учкуроніс) духоўныя асобы.

Шмат святароў з прычыны рэпрэсіяў былі вымушаныя пакінуць Беларусь. Некаторыя з іх пасля заняліся духоўнай апекай беларускай дыяспары за мяжой.

Некаторыя святары пасля цкавання з боку прадстаўнікоў і памагатых рэжыму страчвалі свае пасады. З гэтым, напрыклад, сутыкнуліся былы сакратар Гарадзенскай праваслаўнай епархіі Анатоль Ненартовіч і былы пробашч архікатэдральнага касцёлу ў Менску Антоні Клімантовіч.

Агулам з 2020 года з пераследам у Беларусі сутыкнуліся 70 святароў. Ацаніць маштаб рэпрэсіяў у дачыненні простых вернікаў наўрад ці магчыма.

Крымінальная справа

16 лістапада ў Валожыне быў затрыманы пробашч рымска-каталіцкай парафіі Святога Юзафа ксёндз Генрых Акалатовіч, які сутыкаўся з рэпрэсіямі яшчэ за савецкіх часоў. У чым вінавацяць святара, невядома, але, паводле непацверджаных звестак, гаворка можа ісці пра крымінальнае абвінавачанне нібыта ў здрадзе дзяржаве.

У такім выпадку 63-гадоваму святару, які перанёс інфаркт і якому нядаўна зрабілі аперацыю на страўніку ў сувязі з анкалагічнай хваробай, пагражае ад 7 да 15 гадоў пазбаўлення волі.

Таксама з 1 снежня 2020 года за кратамі разам з жонкай і сынам застаецца праваслаўны святар Сяргей Рэзановіч. Сям’ю абвінавацілі ў рыхтаванні да акту тэрарызму. Святару прысудзілі 16 гадоў калоніі, ягонай жонцы – 15, а сыну – 19.

Скандальныя рыцары

Але часам беларускія святары, наадварот, дапамагалі рэжыму абыходзіць санкцыі. Сёлета працягнуўся скандал, што ўзнік перад самым новым годам. Як высветліла «Хрысціянская візія», у пачатку лістапада 2022 года ў менскім архікатэдральным касцёле быў пасвечаны ў рыцары папскага Ордэну Святога Рыгора Вялікага «гаманец Лукашэнкі» Аляксандр Зайцаў, які з 2021 года застаецца пад санкцыямі Еўразвязу.

Рабочы рух у сваім расследаванні сцвярджае, што наданне рыцарскага тытулу Зайцаву пралабіяваў ксёндз Ігар Лашук. Ён у верасні 2021 года таксама заснаваў кампанію ТАА «АЛІС МА», на якую перапісалі частку маёмасці кампаніі Зайцава «Брэміна груп», у тым ліку аэрадром «Ворша» ў паселішчы Балбасава. Гэта дапамагло вывесці аэрадром з-пад еўрапейскіх санкцыяў. Сам ксёндз не здолеў выразна патлумачыць, як зрабіўся ўладальнікам кампаніі, звязанай з «Брэміна груп».

Адзначым, што ў красавіку 2022 года святара прызналі вінаватым у распаўсюдзе «экстрэмісцкіх матэрыялаў» і пакаралі штрафам памерам 960 рублёў.

Вернікі-«экстрэмісты»

2023 год прынёс беларускім вернікам, якія публічна выступаюць з крытыкай рэжыму, хвалю абвінавачанняў у экстрэмізме. Пачалося ўсё яшчэ летась, напярэдадні Новага году, калі экстрэмісцкім прызналі сайт грэка-каталіцкай газеты «Царква». У жніўні «экстрэмісцкімі» сталіся сайт і сацсеткі царквы «Новае жыццё». А ў кастрычніку статус экстрэмісцкага атрымаў і тэлеграм-канал Беларускага праваслаўнага прыходу ў Вільні.

За сустрэчай вернікаў пратэстанцкай царквы «Новае жыццё» назірае міліцыя. Менск, Беларусь. 21 лютага 2021 года.

Фота: Белсат

Таксама сёлета экстрэмісцкімі прызналі рэсурсы праваабарончай ініцыятывы «Хрысціянская візія» і каталіцкі тэлеграм-канал «Rerum Novarum».

Новы законапраект пра рэлігію

Але найбольшыя рэпрэсіі беларускія рэлігійныя арганізацыі, відаць, чакаюць у наступным, 2024 годзе, калі маюць запрацаваць змены ў закон аб рэлігіі і рэлігійных арганізацыях. Новы закон уводзіць мноства абмежаванняў, якіх не было раней. Таксама ён істотна пашырае магчымасці для ліквідацыі рэлігійных арганізацыяў, а афіцыйныя фармулёўкі дазваляюць вельмі шырокае трактаванне падставаў для гэтага. У прыватнасці, рэлігійныя арганізацыі можна будзе закрыць за неадпаведнасць іх дзейнасці «асноўным кірункам унутранай і вонкавай палітыкі Рэспублікі Беларусь, яе канстытуцыйнага ладу і грамадзянскай згоды», «дыскрэдытацыю дзяржаўнай улады» або прыніжэнне нацыянальнага гонару і годнасці. Пры гэтым дзейнасць незарэгістраваных рэлігійных арганізацыяў забараняецца і караецца тэрмінам да двух гадоў зняволення.

Кіраваць рэлігійнай арганізацыяй зможа толькі грамадзянін Беларусі, які не мае дачынення «да тэрарыстычнай, экстрэмісцкай дзейнасці» і пастаянна жыве ў краіне. А значыць, гэтага права будуць пазбаўленыя тыя рэлігійныя лідары, каго рэпрэсавалі ці вымусілі эміграваць.

Ускладняюцца і ўмовы для стварэння новых рэлігійных супольнасцяў. Гэтак, ад спісу заснавальнікаў будуць патрабаваць таксама згадак іхнага месца працы або навучання і кантактных тэлефонаў, на што могуць пагадзіцца не ўсе.

Абавязковай умовай для стварэння рэспубліканскага рэлігійнага абʼяднання будзе наяўнасць у яго складзе не менш як 15 рэлігійных суполак ува ўсіх вобласцях і Менску. Раней было дастаткова 10 суполак у большасці вобласцяў.

Вернікі сабраліся на малітву каля будынку пратэстанцкай царквы «Новае жыццё», з якога іх выселілі. Менск, Беларусь. 21 лютага 2021 года.

Фота: Белсат

Больш за тое, прыняцце новай версіі закону патрабуе перарэгістрацыі ўсіх рэлігійных арганізацыяў цягам года. Нават галоўны чыноўнік у пытаннях рэлігіі кажа, што працэдуру пройдуць не ўсе.

Самацэнзура – самы зручны ціск

Каардынатарка «Хрысціянскай візіі» Наталля Васілевіч адзначыла ў каментары «Белсату», што ўся рэлігійная сфера Беларусі цяпер пад вялікім ціскам пастаянных рэпрэсіяў. Але рэжым спрабуе ціснуць на святароў і пастараў «цішком», каб інфармацыя не трапляла ў медыі. Паводле эксперткі, самы зручны для рэжыму від ціску заключаецца ў тым, каб рэлігійныя арганізацыі займаліся самацэнзурай, самыя адмаўляліся ад некаторых відаў дзейнасці праз бюракратычныя цяжкасці і пры гэтым «не стваралася нейкай брутальнай карцінкі і журналістам не было пра што пісаць».

Прыняцце новага закону, на думку Наталлі Васілевіч, скіраванае на тое, каб гэты ціск з хаатычнага зрабіць сістэматычным. Экспертка чакае, што ў 2024 годзе ўсе рэлігійныя арганізацыі будуць вымушана займацца перарэгістрацыяй і перадусім думаць не пра тое, якую дзейнасць ім ажыццяўляць або як развівацца, а як «проста выжыць».

«Для гэтага трэба шмат папрацаваць метадычна. І знайсці людзей, якія будуць гатовыя свае імёны падаваць у органы», – падкрэсліла Васілевіч.

Апроч гэтага, суразмоўца чакае ўзмацнення рэпрэсіяў, у тым ліку ў выніку дадатковага правярання падчас перарэгістрацыі. Але рэпрэсіі будуць «не вострымі, а хранічнымі». Васілевіч прадказвае, што чыноўнікі на месцах створаць адмысловыя камісіі, якія ўсіх заснавальнікаў і лідараў «будуць па спісах правяраць».

Тыя ж арганізацыі, якія не пройдуць перарэгістрацыі, будуць вымушаныя думаць, што рабіць далей, каб не застацца па-за законам. Магчыма, яны будуць задумвацца над узбуйненнем. Таксама экспертка не выключае, што можа пашырыцца рэлігійная актыўнасць, у тым ліку супольныя малітвы і набажэнствы, у інтэрнэце ў закрытых чатах, «пакуль гэты чат не знойдуць». Бо «запеленгаваць людзей, калі яны фізічна збіраюцца», усё-такі прасцей, кажа Васілевіч.

Агулам, на ейную думку, шмат будзе залежаць ад палітычнай сітуацыі ў Беларусі і ў цэлым у рэгіёне.

Макар Мыш belsat.eu