Пазногці ламаліся аб цвёрды грунт, скура на руках драпалася аб камяні, але болю амаль не адчувалася – усё ад адрэналінавай буры ў малых арганізмах. Галоўнае – набраць поўныя прыгаршчы пяску ды з усёй сілы шпурнуць у сваіх аднагодкаў, якія ў гэты момант паказвалі языкі. Пра беларускамоўнае дзяцінства – эсэ Віктара Шукеловіча.
Мы, вясковыя дзеці, кожнага лета сябравалі з гарадскімі, што прыязджалі да сваіх бабуляў на лета. З імі было цікава – новыя гульні, нябачаныя дагэтуль цацкі, страшылкі, пра якія мы раней не чулі і якія яны расказвалі заўсёды ў цёмнай хованцы, каб было больш жудасна. Мы вучылі іх рабіць свісцёлкі са струкоў акацыі ці гароху; растапляць на патэльні цукар, уліваць масу ў металёвыя лыжкі, утыркаць туды запалкі, а потым чакаць, пакуль маса застыне і зробіцца ледзянец.
Гарадскія дзеці былі да нас шмат у чым падобныя – такія ж забіякі, няўседлівыя жэўжыкі ды штукары. Але адначасова яны ад нас істотна адрозніваліся – і мы, і яны ўсведамлялі гэта. Мы, напрыклад, казалі не „красны”, а „чырвоны”, замест „веласіпеда” ў нас быў „ровар”, „аиста” мы не адрознівалі ад „бацяна”, а гарадскія „глаза” называлі толькі „вачыма”. Гэта не перашкаджала нікому да пэўнага моманту. Гарадскія маглі толькі часам запытаць, што такое „саган” (чугун па-нашаму), „агрэст”, „швэндацца” ці „зэдлік”? Нас жа смяшыла, калі гарадскія з неўразуменнем дзівіліся: „Ведь „плот” – это чтобы плавать, а вы так забор называете, а „ложка” – это чтобы кушать суп, а вы так говорите на кровать”.
Гарадскія мацюкаліся, як маракі ў партовай гавані. „Чаго вы лаецеся?”, – непакоіліся вясковыя дзяўчынкі. „Лают только собаки, а мы люди и поэтому ругаемся”, – казалі яны. Мы ж пасмейваліся ў кулак, бо дзе так было, каб сабакі бегалі па вуліцы ды лаяліся чалавечым голасам: „Затапчы цябе кульгавая качка, забадай камар і тоўстая жаба-а-а!”
„Трэба заўтра абагнаць бульбу ды заараць каля мяжы”, – дзяліўся дзядок сваймі працоўнымі планамі з таварышам каля вясковай крамы. Гарадскія, калі чулі нешта падобнае, моршчылі лоб, вушы ў іх ад гэтага прыціскаліся да галоваў, а ноздры пачыналі рухацца, як у няўрымслівага каня. „Эй, послушай, – звярталіся яны да некага з нас. – Почему дедушка будет „обгонять” картошку? Они что – наперегонки бегать будут? Так ведь у картошки нету ног… И почему дедушка собрался орать? И на кого?… Ведь просто так не кричат же!..” – „Плугам бульбу „абганяюць”, каб лебяда ды пырнік не раслі, і „аруць” таксама плугам, а не ротам”, – цярпліва тлумачылі дзеці родам з вёскі.
Крытычны пункт наступаў звычайна пад канец лета, калі гарадскія мелі вяртацца да сябе ў горад і складаць ранцы ў школу. Сварка звычайна пачыналася ад высвятлення, у каго чые цацкі – за лета мы шмат разоў пераменьваліся забаўкамі. „Аддавай майго дыназаўра…”, – лямантаваў нехта. – „А ты аддавай маё вядзерца з шуфлём…” – „У мяне няма ніякага вядзерца. Ты сам яго патраціў…” – „Не аддасі вядзерца – не аддам дыназаўра”.
І тут урэшце пачыналася такое, ад чаго ў нас віравала кроў.
„Рус-рус, беларус, на кані катаўся, рукі-ногі паламаў, без трусоў астаўся”, – крычалі гарадскія пра нас і нашую беларускасць, выяўленую ў звонкім „дзе” і густым „чаго”. Мы разгублена ўяўлялі сябе голымі на конях пасярод вёскі, дзе кабеціны, нашыя суседкі і мамы нашых сяброў, грэбліва паказвалі на нас пальцамі – і нам было надзвычай сорамна і крыўдна. „Рус-рус, беларус, на кані катаўся…”, – крычалі мы ў адказ. Няважна, што мы былі дзёрзкімі плагіятарамі, не меўшы ў загашніку ўласных абзывалак, няважна, што ад гарадскіх неслася: „Паўтарака нумар пяць, любіць дзевак цалаваць”… Гэтае „рус-рус, беларус…” здавалася нам самай страшнай абразай у сусвеце, нашмат горшай за ўсе ўзятыя разам мацюкі.
Раз’юшаныя, ламаючы пазногці, да болю раздзіраючы сабе скуру, мы выдзіралі з зямлі прыгаршчы пяску. Адна жменя за другой імкліва ляцела ў вочы і валасы нашых краўдзіцеляў. Яны паказвалі нам языкі, некаторыя адбягалі далей, больш смелыя гэтаксама рвалі рукамі дзірван, каб раздабыць пясок і шпурнуць у нас. Пляўкі ляцелі з абодвух бакоў, але ў валтузні яны не былі трапныя. Хутка „слінавая перастрэлка” заканчвалася – ад адрэналіну перасыхала ў горле і не было чым „бамбардаваць” праціўніка.
Гарадскія ўцякалі неяк самі або прыходзіла бабуля каторага з іх з вялізным кустом крапівы ў руках ды пачынала стрыкаць нас ёю па плячах. Мы ўсе разбягаліся ворагамі па дамах. Праўда, толькі да наступнага лета. Праз год мы сустракаліся ў вёсцы зноў – больш сталыя ды паразумнелы, каб зноў весела бавіцца да канца лета.
Прайшлі гады. „Свет цяпер стаў на галаву”, – неяк наракаў мне пад вясковай крамай адзін дзядуля, які даўно ўжо ад старасці нічога не абганяе і не арэ. Я толькі моўчкі ківаў галавою. Шмат маіх вясковых таварышаў павыязджала ў гарады і самі маюць дзяцей, што „чэшуць” толькі па-расейску. Тыя, хто застаўся, п’юць таннае віно і ўсё больш чамусьці „шпараць” моваю Пушкіна. Гарадскія майго дзяцінства таксама пасталелі – пааддавалі дзетак у беларускамоўныя садкі, а самі ездзяць у экспедыцыі па вёсках, запісваюць беларускія песні, старыя показкі і прымаўкі, як некалі там казалі.
„Хто абзываецца – сам на сябе!” – згадалася яшчэ адна дзіцячая крычалка. Трэба, пэўна, прызнаць, што вуснамі дзіцяці прамаўляе ісціна.
Віктар Шукеловіч для belsat.eu
