«Напэўна, хацелася жыць». Як каханне выратавала ліквідатара Чарнобыльскай аварыі
З Ігарам Брэхавым, які пацярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС 1986 года, мы дамаўляемся сустрэцца ў парку ў Паўночным Бутава. У гэтым раёне на ўскраіне Масквы, у панэльных шматпавярхоўках, жыве шмат сем’яў чарнобыльцаў – там ім давалі кватэры ў пачатку 1990-х. Пра Ігара я ўжо ведаю, што ён інвалід першай групы і быў у Чарнобылі ў дзень аварыі. Рыхтуюся да сустрэчы з пажылым хворым чалавекам, да сустрэчы з яго трагедыяй.
У парк мы прыходзім разам са старшынёй маскоўскай арганізацыі інвалідаў «Дзеці Чарнобыля» Яўгенам Місюрай і яго сынамі. Яўген – з відэакамерай, кажа – трэба запісаць вашу размову з Ігарам, занадта мала такіх людзей засталося. Калі ў 1989 годзе ў Кастрычніцкім раёне Масквы бацька Яўгена – Мікалай Мікалаевіч Місюра, ваенны лётчык, ліквідатар аварыі на АЭС – ствараў першую арганізацыю чарнобыльцаў, на сход прыйшло 318 чалавек. З іх цяпер засталося ў жывых 4 чалавекі.
Насустрач у парку нам ідзе вельмі высокі хударлявы мужчына з барадой і ў акулярах, ён апрануты ў яркую чырвоную куртку. Побач з ім – дзяўчынка з касічкі, якая раз-пораз спрабуе ўцячы ад бацькі. Выглядае ён так молада, што я на ўсялякі выпадак удакладняю ў Яўгена, ці сапраўды гэты мужчына быў у Чарнобылі трыццаць тры гады таму.
«Быў-быў, – супакойвае мяне Яўген. – Гэта прыклад, калі каханне ратуе і дае сілы жыць далей».
Соня – малодшая дачка Ігара Брэхава – прыйшла, каб «перакладаць» бацьку. Ён гаворыць павольна і не вельмі разборліва – так на ягоны арганізм паўплывала радыяцыя.
Ігар
«Выйшаў папаліць, а тут хлапок»
У красавіку 1986 гаду дзевятнадцацігадовы Ігар Брэхаў служыў у радах Савецкай арміі. Службу нёс у закрытым ваенным гарадку Чарнобыль-2 ва Украінскай ССР – за сем кіламетраў ад атамнай электрастанцыі. У той час там знаходзілася засакрэчаная частка, абслугоўвала якая радыёлакацыйную станцыю для выяўлення міжкантынентальных балістычных ракет патэнцыйнага праціўніка. Такіх вайсковых частак на тэрыторыі СССР было ўсяго тры – у Чарнобылі, Ленінградскай вобласці і на Далёкім Усходзе.
«Была цёплае надвор’е, – успамінае Ігар. – 26 красавіка быў на баявым дзяжурстве ў ноч. У той час яшчэ курыў, выйшаў папаліць, з боку Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі пачуўся гучны хлапок. На раніцу нам паведамілі, што здарылася аварыя і пажадана не выходзіць з казармы – зачыніць вокны».
«Пра тое, што гэта назаўжды, ніхто тады не задумваўся»
Аб тым, што тое, што здарылася ў Чарнобылі небяспечна, нешта расказвалі, кажа Ігар, але маладосць гэта прапусціла міма вушэй. Салдаты на беразе ракі Прыпяць грузілі ў мяшкі заражаны пясок, а потым яго з верталётаў лётчыкі скідвалі на рэактар, які выбухнуў. Ўдзельнічалі ў эвакуацыі ваеннага гарадка Чарнобыль-2. Плачу і панікі там не было, адзначае Ігар, не было кіношнага і паказнога.
«Пра тое, што гэта назаўжды, ніхто тады не задумваўся. Але, паколькі гэта ваенны гарадок, пераезд успрымаўся як належнае – гэта ж былі афіцэрскія сем’і, якім зняцца з месца і пераехаць у іншае месца – гэта нармальна», – разважае мужчына.
Гэта быў другі год службы Ігара ў войску. 10 траўня іх частку перавялі пад Кіеў, а затым у Серпухаў пад Масквой – туды салдаты прыехалі прама ў забруджанай радыяцыяй ваеннай форме.
У Ігара раптам пачаліся сур’ёзныя праблемы са здароўем.
«Былі насавыя крывацёкі, цямнелі ногі, – успамінае Ігар. – Павезлі ў шпіталь у Падольск, потым у шпіталь Бурдэнкі. Два з паловай месяцы я там ляжаў. А потым, ужо ў жніўні, мяне дэмабілізавалі па хваробе, не даслужыў да двух гадоў месяцы два. З’ехаў на радзіму ў Тамбоўскую вобласць».
«Пра што думаў? Пакончыць з сабой»
У бацькоўскай хаце ў вёсцы Умёт Ігар злёг – прапала гаворка, ён быў прыкаваны да ложка. Выходжвала яго маці. Праблемы са здароўем звязваў з Чарнобылем, але, што служыў менавіта там – не шкадаваў ніколі.
«А як шкадаваць, гэта кавалак жыцця, гэта тваё мінулае, як можна шкадаваць пра гэта», – кажа ён цяпер. І шырока усміхаецца.
«Я не мог самастойна падымацца, саджалі, кармілі, размаўляць не мог, – пералічвае ён. – Пра што думаў? Пакончыць з сабой. Не было сіл. Потым прыйшоў адзін, самы блізкі, і кажа: «Чаго ты, Ігар, ляжыш? Навошта? Уставай, трэніруйся». Прывязалі мне бінты гумовыя да ложка, стаў трэніравацца. Праз месяц я стаў падымацца, праз тры ўжо на турніку быў».
Лячыцца далей паехаў у Маскву. Там у Інстытуце хірургіі Ігару выдалілі селязёнку і зрабілі прашыванне венаў стрававода. Бацькам сказалі, што шанец на выжыванне мінімальны. Падчас аперацыі аказалася, што няма крыві для пералівання. Раптам – у аднаго лекара апынулася тая ж група з тымі ж антыцеламі. Яна легла побач, Ігару зрабілі прамое пераліванне крыві.
«Потым усё наладзілася, – падсумоўвае Ігар. – Напэўна, хацелася жыць».
– Сніцца Чарнобыль? – пытаюся Ігара.
– Не, ніколі не сніўся, – кажа ён. – Я магу сябе адмяжоўваць. Яно ж мінулае, а далей будзе будучыня, вось пра будучыню трэба думаць.
Наташа
«Адны здагадкі»
У шпіталі Бурдэнкі Ігара наведвала Наташа. Яны разам вучыліся ў маскоўскім ПТВ, жылі ў адным інтэрнаце. Наташа праводзіла Ігара ў войска.
«Мы былі сябрамі, – смяецца Ігар. – Каханне – гэта ўжо потым ».
Калі я прашу паказаць старыя фатаграфіі, Ігар кліча да сябе дадому – у панэльную шматпавярхоўку, дзе ў 90-х іхняя маладая сям’я атрымала кватэру. Дзверы адчыняе Наташа – усміхаецца і адразу ж прапануе паабедаць, а потым ужо расказваць.
У Наташына жыццё Чарнобыль увайшоў разам з Ігарам.
«Мы тады наогул нічога не разумелі, – кажа Наташа. – У той час-то хто што мог разумець? Інфармацыі ніякай, толькі здагадкі».
Паказаў на алфавіце «я не размаўляю»
Ігара яна чакала. Ён і прыйшоў – з трыма чырвонымі гваздзікамі.
«Дзверы адчыняю, размаўляю, – успамінае Наташа, – а ён маўчыць і усміхаецца. Потым дастае алфавіт і мне паказвае – «я не размаўляю». Пагулялі, разышліся, цяжка было вельмі, вядома, стрымлівацца, каб не плакаць. Чалавек такі бяскрыўдны».
Са старых фотаздымкаў глядзіць прыгожы малады чалавек. У цяльняшцы – гэта ўжо ў бацькоў у Тамбоўскай вобласці.
«Я цябе і такім памятаю», – смяецца Наташа, седзячы побач з мужам.
Калі Ігар ляжаў у Бурдэнкі, Наташа прыязджала туды.
«На лавачках там начавала. Газетку засцялю, пасплю і зноў да яго. А яшчэ праца, даводзілася змяняцца», – распавядае жанчына.
«Каханне – яно і ёсць каханне»
За час, што Ігар адлежваўся ў бацькоўскай хаце, Наташа згубілася. Ён, прыехаўшы зноў у Маскву, успомніў імя-імя па бацьку, год нараджэння і адшукаў яе праз даведку.
«Знайшоў, прыехаў, яна здзівілася, – кажа Ігар. – І з таго часу разам. 28 гадоў ужо ў гэтым годзе».
«З таго часу, як я адчыніла дзверы, мы і разам, – дадае Наташа. – Падумала – лёс, не магу я яму сказаць «да пабачэння».
– Што вам дапамагае жыць? – пытаюся Наташу.
– Каханне. Каханне – яно і ёсць каханне, – смяецца яна. І кажа, што яны з Ігарам перапляліся каранямі.
Ігар і Наташа
Наташа кажа, што, калі ў 1991 годзе яны ажаніліся, усе казалі, што справа гэта безнадзейная.
«Нам прадказвалі, што навошта ты за яго замуж выходзіш, ён не сёння-заўтра памрэ. Але мы казалі – не дачакаецеся. Мы амаль 28 гадоў разам, прайшлі агонь, ваду і медныя трубы. Гэта я ўжо цяпер разумею даслоўна гэты выраз», – адзначае яна.
У Ігара і Наташы дзве дачкі – Даша і Соня. Дашы ўжо 26, яна заязджае да бацькоў, калі я збіраюся сыходзіць, і адразу абдымае бацьку.
«Ой, да гэтага часу тата для яе – гэта нумар адзін», – каментуе Наташа.
Даша нарадзілася ў 1992 годзе, да апошняга моманту Ігар з Наташай баяліся за яе і ездзілі ў Інстытут генетыкі на УЗІ.
Дзесяцігадовая Соня кажа, што тата – герой.
«Я тату здзіўляюся, – распавядае дзяўчынка. – Як можна столькі пратрымацца і заўсёды быць на пазітыве. Тата і ціхі, і радасны, і спакойны, і мяккі вельмі. Ён вучыць жыць цяжкасцямі».
«Гэта яны мяне вучаць», – смяецца Ігар.
«Я з Ігарам як за каменнай сцяной»
Ігар дастае дыскі і паказвае здымкі 1994 году – тады да іх прыязджалі і расейскія, і замежныя журналісты. На экране кампутара – маладыя Ігар і Наташа, маленькая Даша. Яны сядзяць у той жа кватэры ў Бутава.
«Скажыце, ці спраўляецеся вы з той бядой, якая ўварвалася ў ваша жыццё ў 1986 годзе?» – пытаецца ў іх журналістка. – «У сэнсе хваробы пакуль спраўляемся, – адказвае 30-гадовая Наташа. – Жывыя-здаровыя пакуль. Я з Ігарам як за каменнай сцяной. Ён вельмі добры, і гэтым усё сказана. Калі яму дрэнна, я бяру на сябе частку дрэннага. А калі ў мяне выбух нерваў, ён бярэ гэта на сябе і кампенсуе».
Выжываць маладой сям’і ў 1990-я было складана, было немагчыма купіць лекі. На старых відэа Ігар скардзіцца на адсутнасць грошай.
«Я насілася па Маскве, шукала гэтыя таблеткі, няшчасны «Купраніл», – успамінае Наташа цяпер. – Людзі ішлі насустрач. Памятаю, загадчыца Першай аптэкі выйшла, кажа «Дзяўчынка, чым жа табе дапамагчы?», Патэлефанавала камусьці, на нейкія склады ў нейкі тупік я паехала, там з нейкіх схованак з сейфа выцягнулі таблеткі і нам далі – без роспісу. З людзьмі нам шанцавала. А потым у дзяржаве парадак пачаў наладжвацца, таблеткі сталі прывозіць».
«Дыхае, не дыхае, цёплы, не цёплы»
На іх долю выпала вельмі шмат. Некалькі гадоў таму стан Ігара пачаў імкліва пагаршацца – ён амаль страціў мову, не ўставаў з ложка, потым раптам перастаў пазнаваць блізкіх, раз-пораз траціў прытомнасць. Трапіў у кому.
«Я яго ледзь не страціла, – плача Наташа. – Страшна было спаць класціся. Год, напэўна, не спала. Ўскаквала і кранала – дыхае, не дыхае, цёплы, не цёплы. Госпадзе, слава Богу, нам пашанцавала, яму дапамаглі. Добрыя людзі нам сустракаліся на шляху, вельмі шмат нам дапамагалі».
А Ігар лічыць, што лёс яго зберагаў.
У чэрвені 2018 года Ігару ў Інстытуце Скліфасоўскага перасадзілі печань. Пасля гэтага яго стан палепшыўся – вярнулася памяць, ён стаў лепш размаўляць, стала атрымлівацца хадзіць.
Урокі Чарнобыля
Усведамленне таго, чым быў Чарнобыль, пераацэнка цяжару гэтай трагедыі прыйшлі праз шмат гадоў, распавядае Ігар.
«Чалавецтва часта не ўсведамляе таго, як яно ставіцца да прыроды, да сваёй бяспекі, – адзначае ён. – Трэба да бліжняга, да таго, што робіш, што ты будуеш, ставіцца з адказнасцю. Мне здаецца, што чалавецтва крыху не па тым шляху пайшло з тэхналагічным прагрэсам і з выкарыстаннем атама. Ці можа Чарнобыль паўтарыцца? Ды вельмі проста».
Цяжэй за ўсё для Ігара – праводзіць сяброў па чарнобыльскай арганізацыі. А яны ўжо многа гадоў сыходзяць адзін за адным. У Чарнобыльскай трагедыі ён не вінаваціць дзяржаву і ўладу.
«Тады такі час быў, – лічыць Ігар. – А цяпер чаго вінаваціць кагосьці, мінулае? Тых людзей ужо і ў жывых няма, каму прад’яўляць?»
Цяпер Ігар працуе ў будаўніцтве («Мой тата – дырэктар» – кажа яго дачка Соня), атрымлівае пенсію і не скардзіцца. Калі я пытаюся ў яго, ці ёсць нейкія праблемы, пра якія ён хоча расказаць, ён усміхаецца і кажа – «Ды не, усё добра».
Чарнобыльскае забыццё
Чарнобыль не памятаюць, лічыць яго жонка Наташа.
«Дзяржава ўжо закрыла гэтую старонку. А людзі ўжо практычна ўсе паўміралі, засталіся толькі зусім маладыя. Ігару тады было 19 гадоў, хлопцы. Старонку перагарнулі – чарнобыльцаў няма, арганізацый як такіх няма», – кажа яна.
Некалькі гадоў таму Наташа напісала верш, які на памяць чытае Соня. «Мая задача – не забыцца», – такімі словамі ён сканчаецца.
Яўген
«Сказаў, што ляціць ва Украіну»
Не забываць пра Чарнобыль і чарнобыльцаў дапамагаюць нешматлікія ўжо чарнобыльскія арганізацыі. Яўген Місюра, старшыня арганізацыі «Дзеці Чарнобыля», у якую ўваходзіць Ігар, кажа, што ў любой сям’і, дзе ёсць ліквідатар аварыі на Чарнобыльскай АЭС, Чарнобыль увайшоў трывала ў жыццё.
І здзіўляецца – як можна паехаць у Прыпяць на экскурсію? Чарнобыль і яго жыццё падзяліў на да і пасля.
«Мой бацька быў у Чарнобылі з першых дзён аварыі. Ён быў камандзірам экіпажа, які здзяйсняў аблёт на Чарнобыльскай атамнай станцыі, – распавядае Яўген. – Калі ён прынёс дадому тэхнічку, ніхто нават і не ведаў, навошта новая лётная форма, раптам на ёй нейкія трубкі, дазіметры. Ён сказаў, што мяркуецца камандзіроўка ва Украіну – для чаго і як, не было зразумела. І паляцеў, ні слова не сказаўшы. А потым у праграме «Час» Гарбачоў сказаў пра пажар на Чарнобыльскай станцыі і што туды прыцягнутыя спецыяльныя сілы. Стала зразумела, што ён паляцеў менавіта туды. Усе паказанні радыяцыі, якія ён здымаў, трансляваліся па тэлебачанні».
«У Чарнобылі было ўсё»
Вярнуўшыся, бацька Яўгена нічога не распавядаў – сказаў, што быў ва Украіне, здзяйсняў аблёт.
«Гэта тэма, пра якую няёмка распавядаць, – лічыць Яўген, – таму што ў Чарнобылі, як на любой вайне, было ўсё. І подзвіг, і не подзвіг, і баязлівасць, і слабасць, і дасягненні».
Загаварыў ягоны бацька, калі адна за адной сталі прыходзіць хваробы, а на службе сталі адпраўляць на пенсію ў маладым узросце. Сустракаючыся ў паліклініках, былыя калегі і тыя, хто таксама пабываў у ваколіцах Чарнобыля, абмяркоўвалі, што сімптомы ў іх аднолькавыя, а такім чынам – гэта наступства радыяцыі. А ў 1989 у Маскве была створана першая арганізацыя ліквідатараў аварыі на Чарнобыльскай АЭС, якую і ўзначаліў бацька Яўгена.
Крыўды няма, ёсць жаданне зрабіць як мага больш
Сам Яўген ўсяго праз год пасля трагедыі адправіўся праходзіць службу ў Савецкую армію – ва Украіну.
«Быў недалёка ад Чарнобыля. Таму ў мяне дзіця інвалід дзяцінства. Тэхніка, якую я абслугоўваў, прымала ўдзел у работах на Чарнобыльскай АЭС», – адзначае мужчына.
У ягонага сына амаль з самага нараджэння – дыябет. Цяпер Яўген дамагаецца таго, каб сувязь спадчынных і хранічных хвароб у дзяцей і ўнукаў ліквідатараў з Чарнобыльскай аварыяй медыкі прызнавалі па спрошчанай працэдуры.
Іншая ініцыятыва «Дзяцей Чарнобыля» – патранажная служба для ляжачых і цяжкахворых чарнобыльцаў. Гэтая ідэя нарадзілася з уласнага вопыту – Яўген даглядаў ляжачага бацьку, які памірае ад раку лёгкіх.
«Дык выходзіць радыяцыя», – кажа мужчына.
Крыўды на дзяржаву ў яго няма. Ён лічыць, што дапамогі дастаткова.
«Вось нам дасталася такое – мы з ім і спраўляемся. Крыўды няма, ёсць толькі жаданне зрабіць як мага больш для пакалення нашых дзяцей», – падкрэслівае Яўген.
Расейскі закон аб чарнобыльцах ён лічыць добрым, іншая справа – выкананне на месцах.
«Але каб гэта кантраляваць, і патрэбныя грамадскія арганізацыі», – мяркуе мужчына.
Пакуль мы гаворым з ім, падыходзяць Ігар з Соняй.
«Ішлі дзве дзяўчынкі, гадоў па 13, – распавядае Ігар. – Кажуць «А што гэта тут здымаюць?». Я адказваю: «Вы, можа, і не ведаеце, з-за ўзросту, але хутка гадавіна аварыі ў Чарнобылі. А яны адказваюць: «Як жа ня ведаем? У нас дзядуля – ліквідатар». Уяўляеш, жывы яшчэ!» «І дзякуй Богу», – уздыхае Яўген.
Чытайце таксама гісторыю ўкраінскага ліквідатара Чарнобыльскай аварыі
Маша Макарова/АА, belsat.eu
