Улады Беларусі задумалі паставіць манумент «Беларусь адзіная» на Кастрычніцкай плошчы ў Менску – блізу Палацу Рэспублікі і бізнес-цэнтру «BK Capital Palace». А што, калі змяніць плошчу радыкальна, вярнуўшы ёй выгляд, які быў да Другой сусветнай вайны? Аўтар кніг пра зніклы Менск кажа: гэта магчыма і нават неабходна.
Сяргей Абламейка – журналіст радыё «Свабода», доктар гістарычных навук і аўтар кніг «Невядомы Менск. Гісторыя знікнення» (кніга 1 і кніга 2 у фармаце PDF).
Ён не ўпэўнены, што ёсць абмеры і здымкі ўсіх дамоў, якія раней стаялі на Кастрычніцкай плошчы, але дакладна можна аднавіць прынамсі частку, прылеглую да вуліцы Энгельса (колішняй Дамініканскай), і частку колішняй вуліцы Юраўскай (цяпер няіснай).
«Гэта б завязала ўсё з Верхнім горадам, гэта быў бы натуральны працяг Верхняга гораду, – уяўляе Абламейка. – Да адноўленай Святадухаўскай царквы, да базыльянскага кляштару – гэта ўсё натуральным чынам злучылася б».
На месцы цяперашняй плошчы некалі быў так званы Новы рынак, расказвае гісторык. Яшчэ ў XVII стагоддзі гэты рынак пачаў забудоўвацца мураванымі дамамі. Між цяперашнімі праспектам Незалежнасці і вуліцай Інтэрнацыянальнай ды паралельна ім ішла вуліца Юраўская. Перад цяперашнім Палацам культуры прафсаюзаў быў таксама вузкі завулак Луначарскага. У савецкі час Юраўскую назвалі Камуністычнай, а калі пасля Другой сусветнай вайны разбурылі ацалелую забудову Новага рынку, назву аддалі іншай вуліцы.
І некаторыя будынкі, якія там стаялі, вельмі каштоўныя, падкрэслівае Абламейка. Перадусім – барочны касцёл Св. Тамаша Аквінскага, збудаваны ў першай палове XVII стагоддзя, і кляштар дамініканцаў, а таксама палац Сапегаў за ім. Яны таксама перажылі вайну і былі знесеныя пазней. У кляштар падчас вайны трапіла савецкая авіябомба, але будынак касцёлу збольшага ацалеў і быў узарваны ўжо ў 1950-м – цяпер ад яго засталіся падмуркі і скляпы, схаваныя пад асфальтам. Раней ужо была даволі дэталізаваная прапанова аднавіць касцёл Св. Тамаша Аквінскага.
Абламейка згадвае незвычайную гісторыю з касцёлам: сто гадоў таму дзеячы Беларускай Народнай Рэспублікі пісалі, што касцёл будаваўся, калі ўжо была абвешчаная Берасцейская унія і ў ім нібыта існавалі два алтары. Адзін алтар, усходні, для службаў паводле грэцкага абраду, а другі – паводле лацінскага. Калі гэта праўда, дык з’ява ўнікальная.
«Але ж гэта дорага» і «што было, тое мінула»
Можна ўявіць шмат аргументаў супраць аднаўлення гістарычных будынкаў. Але Абламейка настойвае: «Памяць бясцэнная». Дзяржава нарабіла бяды – дзяржава павінна кампенсаваць. І калі аднаўляць тое, што было на Кастрычніцкай, народ робіцца толькі багацейшым.
Ён прыводзіць у прыклад Варшаву, якая моцна пацярпела ад Другой сусветнай вайны, як і Менск. Маўляў, шмат хто выступае супраць муляжоў на месцы разбураных будынкаў, але ж адноўленую частку старога гораду Варшавы ўключылі ў спіс сусветнай спадчыны UNESCO – менавіта як адноўленае, як набор муляжоў.
«З муляжамі выхаваюцца наступныя пакаленні, – кажа Абламейка. – А без муляжоў наступных пакаленняў можа і не быць, бо памяць – гэта тое, што трымае нас разам, прымушае лічыць сябе беларусамі».
Ён дадае, што цяпер беларусы ахвяруюць грошы Расейскай праваслаўнай царкве, а тая будуе храмы «пачварныя, у псеўдарускім стылі». Іх праекты капіююць «мураўёўскія» цэрквы, якія ў Расеі высмейвалі яшчэ ў XIX стагоддзі, калі іх будавалі. Абламейку здаецца, што не было б праблемай збіраць замест гэтага грошы на аднаўленне зруйнаванага. Ён згадвае, як у савецкія часы школьнікаў зрабілі чальцамі Таварыства аховы помнікаў, збіралі нейкія капейкі – а ў выніку ў Менску аднавілі Траецкае прадмесце.
Архітэктура, кажа Абламейка, – гэта матэрыяльнае выяўленне цывілізацыйнай прыналежнасці гораду і яго насельнікаў. Беларускія гарады бясспрэчна былі еўрапейскімі, з тымі ж архітэктурнымі стылямі і прынцыпамі арганізацыі прасторы, што і ў Еўропе.
Цяпер гэта бывае цяжка пабачыць з зямлі, аднак Абламейка прапаноўвае паглядзець з самалёта ці спадарожніка хоць бы на Наваградак: рэнесансавая планіроўка з часткова квадратным рынкавым пляцам і веерам вуліцаў ад яго, а побач – замкавая гара. Так жа выглядаў Менск да Другой сусветнай вайны і падчас яе.
«Што нам даражэй абыдзецца? – пытае Абламейка. – Бяспамяцтва і страта сваёй ідэнтычнасці, растварэнне ў масе расейскага народу – ці застацца беларусамі і жыць паўнавартасным нацыянальным жыццём, развіваць сваю гісторыю і культуру?»
Цяпер, лічыць ён, беларуская культура «дыхае на адно лёгкае», а каб пачаць дыхаць на поўныя грудзі, трэба аднаўляць знішчанае не толькі ў Менску, але і ў Горадні, Берасці, Віцебску, Магілёве, Наваградку і іншых гарадах.
Калі аднаўляць частку забудовы, варта захаваць Палац прафсаюзаў, упэўнены Абламейка. А Палац Рэспублікі і «BK Capital Palace» варта дэмантаваць незалежна ад таго, што рабіць з плошчай. Ён тлумачыць, што Палац Рэспублікі знявечыў ансамбль цэнтральнага праспекту Менску ў стылі сталінскага ампіру і ўскладніў аднаўленне забудовы, што была да Другой сусветнай вайны. Хоць сталінская забудова ў ідэалагічным сэнсе была «праявай заняволення», кажа гісторык, яе хаця б праектавалі прафесійныя архітэктары – і яна выглядае даволі прыгожа і прапарцыйна, як італьянскія «palazzo». А побач з гэтым паставілі спаруду, якая нагадвае месапатамскую бажніцу.
Алесь Наваборскі belsat.eu
