Як правільна падвышаць нараджальнасць у Беларусі і ці працуюць польскія выплаты «800+»?
Аляксандр Лукашэнка даўно марыць, каб насельніцтва Беларусі вырасла ў разы, але ад ягоных дзеянняў насельніцтва толькі памяншаецца праз зніжэнне нараджальнасці і эміграцыю. Ды рэч не толькі ў Лукашэнку: амаль па ўсім свеце спадае нараджальнасць – нават у заможных краінах, якія прапануюць шчодрыя выплаты за дзяцей. «Белсат» завяршае разбор у трох частках: першая тут, другая тут. Цяпер пытаем, што ж рабіць.
Нараджальнасць падае сумарна па свеце і амаль у кожнай асобна ўзятай краіне. На тое ёсць аб’ектыўныя прычыны: людзі ўжо не так хутка паміраюць, як сотню-другую гадоў таму, а цяпер яшчэ і пачынаюць планаваць сем’і ды інакш ацэньваць каштоўнасці. Ды калі не нараджаць дастаткова дзяцей, не будзе каму плаціць падаткі і ўнёскі ў пенсійныя фонды, а цэлыя нацыі папросту знікнуць. Гэта не падабаецца кіраўнікам дзяржаваў, таму з нізкаю нараджальнасцю змагаюцца рознымі сродкамі, ад прапаганды да пабудовы інфраструктуры і грашовых выплатаў.
У Беларусі ўжо даюць адпачынкі на цяжарнасць і роды, часткова аплочаныя адпачынкі для догляду дзяцей да 3 гадоў, падтрымліваюць шматдзетных і агітуюць пладзіцца. Але каб краіна добра развівалася, трэба не толькі нараджаць новых людзей, але і добра ставіцца да тых, хто ўжо ёсць, кажа «Белсату» гендарная даследніца Ірына Сідорская.
«Трэба стварыць такія ўмовы ў краіне, каб людзі хацелі заставацца, каб яны бачылі святло ў канцы тунэлю, каб маглі на штосьці разлічваць, каб верылі, што ў гэтай краіне яны змогуць рэалізаваць сябе, што тут ёсць умовы нараджаць і выхоўваць дзяцей», – разважае экспертка.
У Беларусі, упэўненая Ірына, пра гэта няма гаворкі: людзі не ўпэўненыя не толькі ў будучыні, а нават у сённяшнім дні. Калі не спыняць рэпрэсіяў і не аднаўляць вяршэнства права, то і з нараджальнасцю ўсё будзе кепска. Калі ж Беларусь станецца дэмакратычнаю, працягвае яна, трэба ствараць такія ўмовы, каб людзі, якія хацелі мець дзяцей, маглі рэалізаваць свае планы.
Паводле сацыялагічных апытанняў, заўважае даследніца, цяпер абсалютная большасць маладых беларусаў і беларусак хочуць мець дзяцей – мала тых, хто свядома адмаўляецца ад бацькоўства. Значыць, трэба дапамагаць ім. І рэч не ў адных грошах або жыллёвай плошчы. Для сучасных маладых жанчын галоўнае не грошы як такія, а час і магчымасці.
Сідорская пералічвае праблемы, якія вымагаюць развязання.
«Штраф за мацярынства». Жанчына, якая не нараджае, мае больш стабільнае сацыяльнае становішча. Цяпер дзяржава абмяжоўваецца тым, што суразмоўца а апісвае выразам «вось табе трохгадовы дэкрэтны адпачынак – і ўсё, мы стварылі табе ўмовы». Дзяржаве было б варта даць жанчынам сацыяльныя гарантыі, ствараць бізнес-інкубатары і сістэмы перападрыхтоўкі маладых матуль, паказаць жанчынам, што ім не давядзецца змагацца за выжыванне, калі будуць цяжкасці са здароўем дзіцяці або разжэнства.
Тры гады – задоўгі дэкрэтны адпачынак, калі жанчына хоча будаваць кар’еру. Бо калі нарадзіць трох дзяцей, дык перапынак у кар’еры будзе дзесяць гадоў – веды і кампетэнцыі састарэюць за гэты час, давядзецца пачынаць з нуля. Няма псіхалагічных ці педагагічных абгрунтаванняў для такога доўгага дэкрэтнага адпачынку. Лепш бы дзяржава дапамагала ашчаджаць час, каб не ўсе 24 гадзіны на дзень у жанчыны ішлі на дзяцей і сям’ю.
Інфраструктура не прыязная для сем’яў з малымі дзецьмі. Як прыклад Сідорская прыводзіць нягнуткую сістэму ясляў і дзіцячых садкоў, у якіх дзіця нельга пакінуць увечары ці ў выходныя. Да таго ж, у дзяржаўныя садкі трэба запісвацца за некалькі гадоў, і дзяржава не кампенсуе паслуг прыватных нянек. Можна было б таксама дапамагаць уцягваць бабуль і дзядуляў у догляд дзяцей. Іншы прыклад – грамадскі транспарт, які нават у Менску нязручны для бацькоў з вазком або з некалькімі дзецьмі.
Трэба працаваць з грамадскаю думкаю. Сідорская прыводзіць прыклад з тым жа транспартам: едзе сям’я з дзецьмі ў перапоўненым аўтобусе, а на іх некаторыя глядзяць, маўляў, «панараджалі дзяцей, а цяпер перашкаджаюць ехаць на працу». І распаўсюджанае бачанне, што догляд дзяцей – гэта абавязак жанчыны, ейная «другая змена» пасля працы. І працадаўцы пытаюць, колькі маеш дзяцей, бо калі маеш, дык трэба даглядаць, ісці з працы раней, сядзець на бальнічным…
Трэба ўцягваць мужчынаў у догляд дзяцей. У Беларусі дэкрэтны адпачынак могуць узяць і мужчына, і жанчына, але статыстыка кажа, што толькі 1 % мужчынаў ідзе ў дэкрэт. І гэта найчасцей у выключных сітуацыях, калі жанчына хварэе або калі зарабляе значна больш за мужчыну. А працадаўцы па-ранейшаму ствараюць бар’еры для тых, хто хоча пайсці ў дэкрэт. Некаторыя краіны, напрыклад, прапануюць большыя грашовыя выплаты, калі дэкрэтны адпачынак падзялілі маці і бацька.
Медычная сістэма не надта добра ставіцца да жанчын. Шмат хто згадвае роды як траўматычную сітуацыю, нагадвае даследніца.
Да падобных высноваў нядаўна прыйшоў і Цэнтр новых ідэяў: варта скараціць дэкрэт і «субсідаваць час», паляпшаць інфраструктуру і ўцягваць мужчынаў у догляд дзяцей. А таксама – спрыяць іміграцыі.
Як зразумець, што працуе і не працуе?
Мала якая развітая краіна апусцілася ніжэй за 2,1 і вярнулася да больш як 2,1 нараджэння на жанчыну. Нават Польшча з выплатамі «800+», амаль поўнаю забаронай абортаў і агітацыяй кшталту білбордаў «Дзе тыя дзеці?» хіба стабілізавала нараджальнасць, але значнага росту не дамаглася.
Можна ўявіць сабе польскага падаткаплатніка, які пытае: раз нараджальнасць у Польшчы не расце, навошта плаціць тыя «800+»? Вунь Грузія ці Казахстан такога не плацяць, а нараджаюць там большая!
Ірына Сідорская на такое адказвае: можа, не было б гэтых захадаў падтрымання, дык нараджальнасць у Польшчы хутка б падала. Яна згадвае, як полькі адказвалі білбордам «Дзе тыя дзеці?» сустрэчнымі пытаннямі: а дзе дзіцячыя садкі, дзе добрая медычная сістэма?
Як тады спраўдзіць, што працуе, а што не працуе? І як зразумець, якія менавіта захады рабіць у будучай дэмакратычнай Беларусі, каб падвысіць нараджальнасць?
«Я думаю, трэба спытаць тых, хто цяпер стаў або плануе стацца бацькамі, – адказвае Сідорская. – Перш за ўсё, трэба спытаць людзей, якія ў іх планы і што ім перашкаджае».
Беларусь – з тых краінаў, дзе жанчыны актыўна працуюць: Белстат паведамляў амаль год таму, што працуюць 84,5 % жанчын і 83 % мужчынаў працаздольнага веку, прытым вышэйшую адукацыю маюць 40,6 % жанчын і 29 % мужчынаў, занятых у эканоміцы.
Значыць, трэба спытаць жанчын, як сумясціць іхныя ўяўленні аб правільным, прыгожым і шчаслівым жыцці з выхаваннем дзяцей, мяркуе экспертка. На ейную думку, адказы будуць такія: падтрыманне, сацыяльныя гарантыі, інфраструктура, уцягванне мужчынаў і роўнае падзяленне абавязкаў, стаўленне працадаўцаў. І дадае, што сацыяльныя апытанні пакажуць розныя праблемы ў сталіцы і ў вёсцы. А проста заклікі нараджаць не спрацуюць.
Суразмоўца просіць не забываць, што «на адной нараджальнасці далёка не паедзеш»: трэба найперш рабіць так, каб тыя, хто ўжо нарадзіўся, былі здаровыя і адукаваныя, маглі праявіць свой патэнцыял. А не проста казаць «давайце народзім новых людзей», забыўшы пра ўжо народжаных.
Алесь Наваборскі belsat.eu
