Праблему з цкаваннем у беларускіх школах сістэма адукацыі спрабуе вырашыць ужо не першы год. Сканчаецца нават адмысловая пяцігадовая праграма, прызнаная выкараніць яе, але навіны пра выпадкі булінга працягваюць з'яўляцца ў навінавых стужках. Чаму так адбываецца і ці ёсць рашэнне? Разбіраемся з беларусамі і экспертамі.
28 студзеня ў Докшыцах скончыла жыццё самагубствам 15-гадовая школьніца, вучаніца 9-га класа. Знаёмыя з сітуацыяй кажуць, што вучылася яна добра. Маюцца звесткі: перадсмяротнай запісцы дзяўчынка напісала, што прыняла такое рашэнне праз здзекі ў школе. Пакуль іншыя абставіны гэтай трагедыі невядомыя, але гісторыя гэтая далёка не адзіная.
Таксама днямі стала вядома пра інцыдэнт у гомельскай школе, які ледзь не скончыўся трагедыяй. У адказ на здзекі з боку аднакласнікаў 14-гадовы хлопец прынёс на заняткі нож, каб (меркавана. – Заўвага рэдактара «Белсату») адпомсціць крыўдзіцелю.
Усё пачалося са знаёмства ў сацсетках. Хлопец пазнаёміўся з дзяўчынай, завязалася ліставанне і сімпатыя, якая, як думаў хлопец, перарасла ў рамантычную сувязь. На самай справе ніякай дзяўчыны не было. Пад фэйкавым нікам у сацсетках быў аднакласнік таго самага школьніка. Пад выглядам дзяўчыны ён выманіў у яго інтымныя здымкі. І так атрымалася, што хлопец іх даслаў.
На наступны дзень фота зʼявіліся ў класным чаце, і хлопца пачалі цкаваць. Сітуацыя для школьніка стала настолькі невыноснай, што ён адважыўся на забойства крыўдзіцеляў. У адзін з дзён, як паведамляе першакрыніца, у школу ён узяў з сабой нож. Ад няшчаснага выпадку выратавала толькі тое, што пра ўсё даведаўся настаўнік, які і забраў у хлопца нож.
Справу паспрабавалі замяць, але калі школьнік прыйшоў да псіхолага, той паведаміў пра здарэнне ў міліцыю, бо абавязаны зрабіць гэта паводле закона. У выніку супраць падлетка распачалі крымінальную справу за замах на забойства па ч. 1 арт. 139 КК РБ (пакаранне прадугледжвае ад шасці да 15 гадоў пазбаўлення волі). Крыху пазней праваахоўнікі прыйшлі да высновы, што матыву для забойства ў школьніка ўсё ж не было. Крымінальны пераслед спынілі.
У сухім астатку – школьнік з псіхалагічнай траўмай, якога паставілі на ўлік у Камісію па справах няпоўнагадовых. Работнікі школы – ад дырэктара да класнага кіраўніка – з дысцыплінарнымі спагнаннямі за тое, што «недастаткова добра маніторылі сацыяльныя старонкі вучняў».
Падлеткі, якія прыдумалі і ажыццяўлялі цкаванне, пакарання не панеслі. На заканадаўчым узроўні адказнасці за булінг у Беларусі не прадугледжана, а адказнасць за распаўсюд парнаграфіі, пад якую падпадае ў тым ліку перасылка інтымных фота, надыходзіць толькі з 16 гадоў.
Падобныя гісторыі, дзе ў выніку цкавання падлетак вырашаецца на адчайны ўчынак, у тым ліку на забойства або суіцыд, далёка не адзіная ў Беларусі. Яны здараюцца ў розных галінах, школах і семʼях з самым розным дастаткам і сацыяльным статусам...
«Пакуль што ў беларускіх школах не закрытыя нават базавыя праблемы»
«У Беларусі за час вучобы я памяняла чатыры школы, і ў кожнай з іх сутыкнулася з цкаваннем», – дзеліцца сваёй гісторыяй булінга з «Белсатам» беларуска, якая пажадала не называць уласнага імя. Пра сваю псіхалагічную траўму яна не забылася нават праз гады пасля заканчэння школы.
З нулявога класа супраць яе спачатку абʼядналіся дзяўчынкі – не запрашалі на дні нараджэння, не бралі з сабой гуляць. Потым пачаўся булінг з боку выкладчыкаў.
«За тое, што не спала ў абед і размаўляла з іншымі дзецьмі, настаўніца са словамі «Закрый рот» схапіла за валасы і ўдарыла галавой аб металічны ложак», – успамінае дзяўчына.
У чацвёртым класе наша суразмоўніца звярнулася да класнай кіраўніцы і распавяла, што дарослы мужчына, які падпільнаваў яе каля школы, спрабаваў адвесці да гаражоў, каб праверыць, «як растуць яе грудзі». Але настаўніца ёй не паверыла.
«Сказала: «Што ты прыдумляеш, не ўздумай нідзе гэтага казаць». Гэтую сітуацыю я таксама лічу булінгам», – кажа суразмоўніца.
У сярэдняй школе цкаванне з боку аднагодкаў узмацнілася. З-за немалога целаскладу і пакручастых валасоў дзяўчыну называлі «пудзелем» і «мясакамбінатам». Амаль ідэнтычная гісторыя адбылася ў менскай школе, куды сямʼя дзяўчыны пераехала, калі яна вучылася ў 9-м класе.
«Там былі дзяўчынкі, якія ўвесь час абражали – зноў «пудзелем», зноў тлустай. Нават калі на перапынку я адна сыходзіла да вакна, прыходзілі і булілі. Аднойчы мы класам сыходзілі па лесвіцы пасля ўрокаў. І мяне зноў пачалі цкаваць. Я не вытрымала, схапіла крыўдзіцельніцу за каўнер і стукнула галавой аб сцяну са словамі: яшчэ раз, і я разабʼю табе я...ала. З тых часоў мяне абыходзілі бокам», – кажа дзяўчына.
Паводле суразмоўніцы, булінг у школах – гэта сурʼёзная праблема беларускай сістэмы адукацыі, бо ўнутры гэтай сістэмы дзецям не прышчапляюць сацыяльныя навыкі, не вучаць сябраваць. На першым месцы – адзнакі і вучоба.
,,«На жаль, у нашай сістэме адукацыі на сілу эфектыўна рэагаваць толькі сілай». У школах у нас не закрытыя нават базавыя праблемы. У нас у школе быў аднакласнік, які ўвесь час хадзіў з сінякамі, і ніхто нават не размаўляў з яго бацькамі. Таму што ў нашым грамадстве гэта норма. Дыктатура – што ў грамадстве, што ў семʼях», – падсумоўвае суразмоўніца.
У Беларусі кожнае другое дзіця з 8-га па 11-ы клас сутыкаецца з цкаваннем у школе
Булінг – гэта мэтанакіраваныя і сістэматычныя агрэсіўныя паводзіны ў адносінах да чалавека. Булінг можа быць розным. У форме кпінаў, пагроз, распаўсюджвання чутак, фізічнага і эмацыйнага гвалту, ізаляцыі і байкоту.
У нейкі момант праблема з булінгам у беларускіх школах стала настолькі сурʼёзнай, што пра яе сталі казаць нават прапагандысты.
,,«Паводле даследавання, у Беларусі кожнае другое дзіця з 8-га па 11-ы клас сутыкаецца з цкаваннем з боку аднагодкаў», – распавядалі на СТВ яшчэ ў 2023 годзе.
Аб якім канкрэтным даследаванні ідзе гаворка, у тым эфіры не згадалі. Але гісторый пра булінг з тых часоў стала вядома нямала.
З апошняга – у снежні 2024 года ў сацсетках зʼявілася відэа, дзе трое сямікласнікаў менскай гімназіі здзекуюцца над шасцікласнікам – утрымліваюць сілай, садзяцца на яго, закідваюць снегам. У сацсетцы відэа трапіла з чата сямікласнікаў, у якім 120 вучняў гімназіі.
Спачатку Telegram-канал МУС паведаміў, што на дзяцей паўплываў расейскі серыял «Слова пацана». А ўжо ўвечары тэлеканал «Беларусь 1» распавёў, што ніякай сувязі з гэтым серыялам няма.
Як высветлілася, яшчэ ў 2018 годзе «ЮНІСЕФ» у Беларусі правёў даследаванне на тэму гвалту ў школе. Тады высветлілася, што кожнае другое дзіця падвяргаецца псіхалагічнаму гвалту з боку аднагодкаў. У 2020 годзе ў беларускіх школах быў нават запушчаны пяцігадовы праект: «Булінг? Не ў маёй школе». Гэта адаптацыя харвацкай мадэлі праекта «Бяспечнага і падтрымліваючага асяроддзя ў школах». Харвацкая мадэль добра зарэкамендавала сябе ў краінах Еўропы. У школах, дзе яна была ужыта, колькасць фактаў булінга скарацілася ў два разы. Аднак, як мы бачым, у Беларусі праблема з цкаваннем у школах не развязаная дагэтуль. Чаму? І што можна з гэтым зрабіць? Пра гэта мы паразмаўлялі з клінічным псіхолагам Азаліяй Аліевай.
«Беларусы – нацыя з нізкім узроўнем эмацыйнага інтэлекту»
,,«Наша грамадства прапагандуе культуру гвалту і вырашэння праблемаў гвалтоўным спосабам. Дзеці таксама вучацца камунікаваць праз прыніжэнне, а не праз узаемапавагу, – каментуе Азалія Аліева, – але трэба адзначыць, што гэта не толькі беларуская праблема. Булінг быў заўсёды і ўсюды, дзе ёсць людзі». Але ўсё ж, паводле эксперткі, у беларусаў да яго ёсць вялікая схільнасць.
Паводле звестак арганізацыі Global Emotions Report, беларусы прызнаныя самай неэмацыйнай нацыяй у свеце. На сусветнай мапе эмоцый Беларусь выглядае як белая пляма. Гаворка ідзе пра нізкі ўзровень разумення сябе і кіравання ўласнымі эмоцыямі.
На думку эксперткі, гэта значыць, што, на жаль, многія беларусы сапраўды самасцвярджаюцца за кошт іншых.
«Да прыкладу, той жа булінг у выглядзе дзедаўшчыны існуе і нават заахвочваецца ў беларускім войску. Прынцып той жа, што і ў выпадку з булінгам у школах – абыгрыванне сваіх праблем на чужых метадамі гвалту», – кажа экспертка.
Настаўнікі ў школах, паводле Азаліі Аліевай, занадта перагружаныя працай. Бясконцыя нарады, паперы, справаздачы... Плюс – у іх няма навыкаў кіравання канфліктнымі сітуацыямі. Іх не даюць ні ва ўніверсітэце, ні на курсах падвышэння кваліфікацыі. Настаўнікі часам не ў стане справіцца нават са сваімі эмоцыямі.
«Развіццё эмацыйнага інтэлекту – задача з зорачкай, – каментуе псіхолаг. – Школа павінна ствараць атмасферу талерантнасці і ўзаемапавагі. Каб кожнае дзіця разумела, што булінг – гэта не окай. У нас жа ў школах у дзяцей няма атмасферы бяспекі, няма ўпэўненасці, што іх абароняць».
Дзецям трэба развіваць навыкі камунікацыі, кіравання канфліктнымі сітуацыямі. Для гэтага ў школе існуе стаўка псіхолага. Аднак разлічваць толькі на школу нельга. Бацькам таксама трэба навучаць дзяцей навыкам паводзін у канфліктных сітуацыях. І абавязкова тлумачыць, што яны не адны, ім абавязкова дапамогуць.
«Раю бацькам не баяцца школьнай сістэмы, а ісці і ўступацца за сваё дзіця. Калі бачыце, што ён пачынае пазбягаць школы, змяняецца настрой, зʼявілася трывожнасць, нічога не цікавіць, губляецца кантакт з аднагодкамі – гэта трывожны знак. Ідзіце разбірацца, – кажа псіхолаг. – Дарэчы, у мяне ў практыцы ёсць досвед працы з беларускімі сілавікамі. Да псіхатэрапіі яны былі перакананыя, што калі не абразіць, не зняважыць – ніхто не паслухае. У людзей нават не было сцэнароў негвалтоўных зносін! Але пасля працы нават яны змянілі свой падыход да кіравання людзьмі. Так, спачатку было шмат супраціву, абясцэньвання, але калі яны ўбачылі, як гэта працуе, паступова змянілі свае паводзіны», – прыводзіць прыклад псіхолаг.
Даследаванні паказваюць, што прычынай булінга не становіцца праява пацярпелымі нейкіх пэўных якасцяў. Тое, што чалавек зменіць свае паводзіны, і тады яго не будуць цкаваць, – падман. Падставай для цкавання можа стаць што заўгодна.
Калі вы апынуліся ў крызіснай сітуацыі, звярніцеся ў цэнтры экстранай псіхалагічнай дапамогі па наступных нумарах:
Рэспубліканская «Дзіцячая тэлефонная лінія»: 8801−100−1611 (кругласутачна);
Тэлефон даверу РНПЦ псіхічнага здароўя: +375 17 272−21−67 (панядзелак − пятніца − з 9.00 да 15.00);
Берасцейская вобласць: +375 162 51 10 13 (штодня);
Віцебская вобласць: +375 212 61 60 60 (штодня);
Гомельская вобласць: +375 232 31 51 61 (штодня);
Гарадзенская вобласць: +375 152 39 83 31 або +375 152 39 83 28 (штодня);
Менск, для дарослых: +375 17 352 44 44 або +375 17 304 43 70 (штодня), для дзяцей і падлеткаў: +375 17 263 03 03 (кругласутачна);
Менская вобласць: +375 17 270 24 01 або +375 29 899 04 01 (штодня);
Магілёўская вобласць: +375 222 71-11-61 (штодня).
Таксама ў Беларусі працуе цэнтр псіхалагічнай дапамогі для дзяцей, якія сутыкнуліся з булінгам, дзе можна атрымаць бясплатную кансультацыю, звярнуўшыся праз тэлефон ці праз паведамленне псіхолагу. Падрабязнасці па спасылцы.
Надзея Вольная / МВ belsat.eu
