«Хоць у Люўры вісі, у Саюз мастакоў не возьмуць». Мастак і куратар Андрэй Дурэйка пра беларускі калабарацыянізм і ўкраінскія выставы
Андрэй Дурэйка ўжо 25 гадоў жыве ў Дусэльдорфе. Пакуль мы грунтоўна абмяркоўваем вымушаны выезд беларускай культуры за мяжу і прапаноўваем рэцэпты выжывання, мастак і куратар прадстаўляе свядомую, яшчэ і паспяховую, эміграцыю. Ён не толькі аўтар інсталяцыяў, інтэрвенцый і роспісаў – Андрэй як куратар удзельнічае ў буйных праектах, што паказваюць беларускае мастацтва за мяжой. «ZBOR. Рух беларускага мастацтва» ў Беластоку і Кіеве, «Кожны дзень» у Кіеве, «Open City. War Art» у Любліне. За апошнія паўтара года ён стаў куратарам альбо каардынатарам пяці ўкраінскіх праектаў. «Белсат» паразмаўляў з Андрэем пра стаўленне ў Беларусі да сучаснага мастацтва і арт-калабарацыю.
«Ёсць патрэба паказваць культуру, за якую людзі акурат і ваююць»
– Як куратар і каардынатар ты за год паўдзельнічаў у пяці выставах украінскага мастацтва. Чаму ўкраінскае мастацтва?
– Гэта доўгая гісторыя пра сяброўства, знаёмствы, тых, з кім я вучыўся. Адзін з піянераў беларускага відэаарту Максім Тымінько нарадзіўся ў Чарнігаве. У 2004 годзе паўстаў групавы праект беларускіх мастакоў з Дусэльдорфу «Рэвізія». Нямецкія журналісты пра яго тады напісалі: маўляў, беларускія мастакі прэзентуюць расейскі авангард. Гэтую працу набыў арт-фонд «Ізаляцыя» ў Данецку. А калі пасля пачатку вайны ў 2014 годзе ён пераехаў у Кіеў, аўтараў «Рэвізіі», мяне ў тым ліку, запрасілі прадставіць новую прастору. Калі нашыя мастакі зрабілі «ZBOR» – спробу аналізу беларускага мастацтва за 25 гадоў незалежнасці, пасля выставы ў Беластоку адразу прыйшоў запыт з Кіева, і там экспазіцыя была яшчэ буйнейшая. У 2021 годзе ў кіеўскім «Арсенале» адкрыўся праект «Кожны дзень» – напэўна, найвялікшая выстава беларускага сучаснага мастацтва за мяжою.
Калі пачалася гарачая вайна, у мяне не стаяла пытання, ці дапамагаць Украіне. Па першым часе сярод мастакоў у Нямеччыне важнейшымі падаваліся сацыяльныя практыкі, а потым да мяне звярнулася Алена Танчынец, каб зрабіць выставу забітага ўкраінскага фатографа Макса Левіна, – я не мог сказаць «не». Знайшлася цікавая пляцоўка ў Золінгене, гэта недалёка ад Дусэльдорфу, такі быў пачатак. Пазней украінцы адразу папрасілі дапамагчы арганізаваць другую выставу, паралельна былі іншыя праекты. Мы, напрыклад, зладзілі аўкцыён, для якога амаль 80 аўтараў Дусэльдорфу аддалі свае працы, грошы былі пералічаныя ў кіеўскі фонд для мастакоў. Я адчуваю, што ёсць патрэба паказваць культуру, за якую людзі акурат і ваююць. Яны ваююць за тое, каб быць украінцамі, каб быць годнымі, а гэтая годнасць – у якасці. Фатографка Вера Бланш, якая ўдзельнічала ў адным з маіх куратарскіх праектаў, сказала мне, што беларусам трэба альбо змагацца моўчкі, альбо вучыцца казаць па-ўкраінску, то бок рабіць украінскую справу гучнай, а праз яе, маўляў, мы зможам паказаць і сапраўдных беларусаў.
– А з беларусамі працуеш?
– Вядома, працую, больш за тое, я ніколі не думаў, што праз 25 гадоў у эміграцыі ў мяне адбудзецца такі рэнесанс беларускай мовы, ніколі не думаў, што буду рабіць суправаджэнне па выставах і музеях на беларускай мове. Бо калі пытаешся ва ўкраінцаў, на якой мове з імі размаўляць, адказ: «Канечне, на беларускай».
– Дзе можна пабачыць рэфлексіі беларускага мастацтва на актуальныя падзеі?
– Як там жартуюць – чамадан, вакзал, Парыж, Нью-Ёрк, Берлін, Варшава і ўсё астатняе, сёння геаграфію беларускага мастацтва трэба мерыць нагамі. Я не паспяваю назіраць за ўсім нават праз сацсеткі – за месяц можа адбывацца семдзесят і больш падзеяў з удзелам беларусаў. Такога ў еўрапейскай прасторы не было ніколі. Мне здаецца, мы ствараем новую супольнасць. Не ведаю, ці хопіць на гэта энергіі і сілаў, але ўпэўнены, уплыў будзе. Тыя, хто з’ехаў раней, і праз дзесяцігоддзі застаюцца ў мастацтве, прычым яскрава. А чым больш людзі будуць вучыцца, тым большы будзе шанец інтэгравацца, і тым больш беларускае мастацтва будзе прадстаўленае за мяжой. Я ў гэты драматычны час бачу вялікія магчымасці.
«Ні ў кім яшчэ эміграцыя мастака не забіла»
– Ты прадстаўляеш не палітычную, а свядомую эміграцыю – праз тое, чаго нельга знайсці ў Беларусі. Ці атрымаў ты ў выніку з эміграцыі профіты?
– Вядома. Мне здаецца, гэта і да сёння актуальна – адукацыя. За мяжою знаходзіш тое, чаго ў Беларусі няма дакладна. Калісьці мяне запрасілі на размову ў КДБ, дзе сказалі: ну што ж вы паехалі. Я кажу: «Спытайце, чаму я паехаў», – а я паехаў вучыцца сучаснаму мастацтву. У Беларусі няма школаў, якія б адпавядалі крытэрыям сучаснага мастацтва, – ні ў сэнсе новых тэхналогій, ні ў сэнсе новых ідэяў, ні ў сэнсе дотыку да арыгіналаў. Для маёй генерацыі было важна пазбавіцца комплексу рэпрадукцыі. Мы шмат чаго ведалі, але ўсё роўна трэба было ехаць у Варшаву ці ў Маскву. Гэта было неабходна дзеля таго, каб працягваць прафесійную, ды нават проста інтэлектуальную дзейнасць. Ні ў кім яшчэ эміграцыя мастака не забіла.
– А ў сэнсе магчымасцяў?
– Залежыць ад таго, што ты хочаш. Мастаку-жывапісцу спецыяльныя магчымасці не патрэбныя, гэта старая тэхніка, ну, майстэрня, грошы – гэта адно. А як з’язджаў Максім Тымінько, калі даведаўся пра Вышэйшую мастацкую медыяшколу ў Кёльне, дзе працаваў легендарны Збігнеў Рыбчынскі, – гэта была мадэрновая на той час школа, такіх тэхнічных магчымасцяў у студэнта ў Беларусі няма. Разумення і практык, якія ў гэтай галіне назапашваліся ў Еўропе з 1960-х гадоў, – таксама.
– Якое стаўленне ў Беларусі да мадэрновага, «іншага» мастацтва?
– Галоўная трагедыя беларускага мастацтва 20-га стагоддзя – у прамым сэнсе знішчэнне УНОВІСу і Віцебскай школы. Гэта адбывалася паступова: спачатку была як бы рэфармацыя вучэльні, мастакі, якія больш разумелі, як Шагал, сышлі самі, а скончылася тым, што былая рэктарка Вера Ермалаева была сасланая ў ГУЛАГ і адтуль не вярнулася. У вучэльню прыйшлі акадэмічныя людзі, якія яшчэ «цара-бацюшку» ляпілі, а гэта ў мадэрновай школе немагчыма ўявіць. Тады паўстала падвойнасць, шызафрэнія беларускай скульптуры. Там вучыўся той самы Глебаў, імя якога носіць мастацкі каледж у Менску. А што ён зрабіў – партрэт Скарыны з дрэва і трэцягатункавай якасці скульптуры партызанаў. Імя Леанарда да Вінчы для каледжу і тое было б лепшае, чым фігура, якая нічога не ўяўляе ні для нацыянальнага, ні для міжнароднага кантэксту. Быў у нас намінальна Музей сучаснага мастацтва – і дзе ён? Пасля рэформы стаў Цэнтрам сучаснага мастацтва. Зрэшты, гэта больш адпавядае сутнасці, але для краіны, якая лічыць, што ўжо склалася, гэта трагедыя. Толькі ў посткаланіяльнай альбо каланізаванай дзяржаве такое можа быць – у калоніях так рабілі, каб іх прынізіць, каб яны не мелі роўнага статусу з метраполіяй, маўляў, вы, абарыгены, займайцеся сваімі выцінанкамі. Затое, калі нехта замест вышыванак зробіць выжыванкі, як Руфіна Базлова, адно гэта можа вывесці культуру на іншы ўзровень.
«Можа, іх варта не калабарацыяністамі, а фашыстамі называць?»
– Беларусь усё-ткі, хоць і з агаворкамі, незалежная дзяржава. Значыць, мы кажам пра выпрацаваную звычку?
– Гэта не звычка, а прынцып людзей, якія сядзяць у Акадэміі мастацтваў альбо Саюзе мастакоў. Гэта арганізацыі яшчэ савецкага часу, кланавыя структуры, якія дзейнічаюць паводле прынцыпу ідэалагічнага кантролю і абмежавання. У адным Дусэльдорфе з трыццаць аб’яднанняў мастакоў, а ў нас усё выбудоўваецца пірамідальна – ёсць Саюз мастакоў, і ты хоць у Люўры вісі, у Саюз не возьмуць, бо ў цябе няма рэспубліканскай выставы. А значыць, ты не атрымаеш майстэрні альбо атрымаеш у пяць разоў даражэй. Хто з беларускіх мастакоў больш вядомы за Пушкіна і Цэслера? Пушкін яшчэ не памёр, а яго ўжо выключылі з Саюзу, а ў Цэслера адабралі майстэрню. І нехта будзе казаць, што дзяржава вінаватая – не, хлопцы, хлусня, гэта, можа, і так, але вы фармальна да сённяшняга дня незалежны саюз, і адказнасць на вас.
– Бывае, сустракаю крыўду за быццам бы залучэнне ўсяго, што на тэрыторыі Беларусі, да калабарацыі. Як у гэтым сэнсе працуе мастацкая тусоўка ў краіне?
– Калі пачалася вайна, пра Беларусь казалі як пра суагрэсара, потым зайшла гаворка пра акупацыю, а выглядае гэта, на мой погляд, як класічная калабарацыя. Гэта тры розныя станы і, адпаведна, пазіцыі. Да тых, каго залучаюць у калабарацыяністы, пытанне: яны самі робяць калабарацыю ці не. Я ведаю мастакоў, нават вучыўся з імі, якія працуюць на войска, малююць карціны, кажуць, у наступным годзе ім прыйдзе замова на 25 новых твораў. Некаторыя публікуюць здымкі загінулых «нашых» расейскіх салдатаў, якія «не дабілі хахлоў і не патапілі іх дзяцей у рэках». Можа, іх варта не калабарацыяністамі, а фашыстамі называць? А калі мастакі адчуваюць сябе ў акупаванай краіне, яны займаюцца альбо партызанскім рухам, альбо ўвогуле нічога не робяць, каб выжыць. Шмат таленавітых людзей, незалежна ад поглядаў, адчуваюць, што гэта не нармальна, што няма свабоднага выказвання, што паўсталі спісы мастакоў, якіх нельга паказваць. Хто гэтыя спісы складаў, падпісваў – да іх пытанне, чаму яны так трактуюць сваіх людзей, гэта не за мяжой іх так нехта трактуе, гэта паўстае на сваёй тэрыторыі.
– Наколькі магутнае нашае мастацкае падполле?
– Шмат некалабарацыянісцкага мастацтва ў Беларусі не закрытае, яно вядомае – проста можа не наўпрост выказваць палітычны стэйтмэнт, таму здаецца нейтральным. У Беларусі даўно так: калі пашукаць якое сюррэалістычнае мастацтва, здаецца, раз-два, і няма, а прыгледзішся – знойдзеш у чыстым выглядзе. Канечне, у час вайны вольнаму мастацтву цяжка. Якія выставы ладзіў Пікаса ў Парыжы ў час акупацыі альбо, скажам, калабарацыі, – а ніякія, гэта быў не найлепшы перыяд Пікаса, драма на яго паўплывала. У той жа час Матыс быццам жыў у сваім свеце, я заўсёды здзіўляўся – ягоныя жонка і дачка трапілі ў канцлагер, а ён далей малюе карціны, «Капэла пацерак» была, напэўна, адказам на вайну. Такія прыклады ў Беларусі, напэўна, таксама ёсць, іншая рэч, мы мусім пра іх неяк даведвацца.
Ірэна Кацяловіч belsat.eu
