Сітуацыя ў падкантрольных СССР краінах Цэнтральнай Еўропы ў канцы 1980-х гадоў была шмат у чым вельмі падобная да сучаснай беларускай. З выгляду моцныя рэпрэсіўныя апараты ціснулі на грамадства, якое прагнула незалежнасці ў замежнай палітыцы, дэмакратыі ва ўнутраных справах і свабоды ў эканоміцы.
Пераломным год 1989-ый. Усяго за некалькі месяцаў камуністычныя рэжымы ў Польшчы, Чэхаславаччыне, Усходняй Нямеччыне, Балгарыі і Вугоршчыне перасталі існаваць, бо былі знесеныя масавымі мірнымі народнымі рухамі.
Унутраныя фактары
Эканоміка еўрапейскіх краін камуністычнага блоку (СССР, Польшчы, Вугоршчыны, Чэхаславаччыны, Румыніі, Балгарыі, ГДР) у канцы 1980-х гадоў перажывала моцны крызіс: вырасла і стала відавочным тэхналагічнае адставанне ад капіталістычных краінаў, яшчэ больш узмацніўся хранічны для савецкай сістэмы дэфіцыт прамысловых тавараў, зніжалася якасць вырабаў, адчуваўся недахоп прадуктаў харчавання.
Акрамя таго, стала развальвацца сістэма камуністычнай цэнзуры ў прэсе і кнігадрукаванні, сталі ўзнікаць шматлікія непадкантрольныя зарэгістраваныя і нефармальныя грамадскія і палітычныя арганізацыі, якія ўсё больш рашуча ставілі пытанне рэформаў і дэмакратызацыі ўсіх бакоў жыцця.
Гэтае становішча выводзіла з раўнавагі ўвесь адміністратыўны і сілавы апарат камуністычных дыктатур – палітычныя функцыянеры часта не ведалі, што рабіць у новых умовах, а спецслужбы, войскі і міліцыя, шараговы склад якіх сам пакутаваў ад эканамічных праблемаў, паступова гублялі ўпэўненасць ва ўласных сілах.
Вонкавы фактар
СССР быў гатовы і здольны здушыць вайсковай сілай антыкамуністычныя рухі ва Усходняй Нямеччыне ў 1953 годзе, у Вугоршчыне ў 1956 годзе, у Чэхаславаччыне ў 1968 годзе. Тое ж самае магло адбыцца і ў Польшчы ў 1980-м, але польскі камуністычны сілавы апарат гэтым разам змог абысціся без савецкіх танкаў на вуліцах.
Аднак у 1989 годзе сітуацыя змянілася – сам СССР знаходзіўся ў глыбокім эканамічным і палітычным крызісе, грамадства рабілася ўсё больш антысавецкім, а рэформы генеральнага сакратара КПСС Міхаіла Гарбачова не давалі плёну. Акрамя таго, савецкае грамадства было маральна знясіленае 10-гадовай вайной у Афганістане, войскі адтуль скончылі выхад як раз у лютым 1989 году. Грамадзяне СССР не зразумелі б новыя маштабныя інтэрвенцыі.
Гэта давала надзею на тое, што жыхары Цэнтральнай Еўропы змогуць упершыню за амаль 50 год самі вырашыць лёс сваіх краінаў.
Польшча і Вугоршчына: эвалюцыйныя рэвалюцыі
Сітуацыя ў Польшчы адрознівалася тым, што там ужо шмат год барацьбу за дэмакратыю ўзначальваў нелегальны прафсаюз «Салідарнасць». Акрамя таго, сама каталіцкасць палякаў шмат у чым падрывала ідэалагічныя пазіцыі мясцовых камуністаў. Калі Папам Рымскім у 1978 годзе стаў Ян Павел ІІ, паляк Караль Юзэф Вайтыла, гэта стала яшчэ большым фактарам аб’яднання і натхнення.
Яшчэ ў 1988 годзе па Польшчы пракацілася хваля буйных страйкаў, якія паказалі, што ані сіла, ані абмежаваныя саступкі не могуць стабілізаваць камуністычны рэжым. Страйкі прымусілі камуністычнае кіраўніцтва пайсці на перамовы з незалежным прафсаюзам «Салідарнасць». У выніку перамоваў у лютым 1989 года «Салідарнасць» была афіцыйна зарэгістраваная, а летам 1989 года на першых адносна свабодных парламенцкіх выбарах прафсаюз атрымаў аглушальную перамогу, каб пазней сфармаваць першы за 40 год дыктатуры некамуністычны ўрад.
У Вугоршчыне сітуацыя адбывалася падобным жа чынам. Гэта быў вынік мірнага перамоўнага працэсу (па польскай мадэлі) паміж камуністычнымі ўрадамі і агульнанацыянальна прызнанымі народнымі лідарамі, якія абапіраліся на шматлікія грамадскія арганізацыі. У Польшчы і Вугоршчыне самі ўрады зразумелі, што народ не хоча іх цярпець, неабходныя рэформы і што камуністы не змогуць доўга сядзець на адных толькі штыках сілавікоў.
Нямеччына: цунамі зносіць сцяну
Праблема масавай эміграцыі ўсходніх немцаў у свабодную і больш заможную ФРГ была заўсёды праблемай для нямецкіх камуністаў. У выніку паўстаў Берлінскі мур, які стаў яскравым візуальным сімвалам камуністычнай дыктатуры і «жалезнай заслоны». Калі ў Вугоршчыне ў 1989 годзе пачалася дэмакратызацыя і адчынілася мяжа з Аўстрыяй, то тысячы грамадзянаў ГДР пацягнуліся ў суседнюю краіну, каб трапіць у ФРГ.
У розных гарадах самой ГДР праводзіліся масавыя штотыднёвыя мітынгі з патрабаваннямі дэмакратыі – пачаліся яны ў Лейпцыгу 4 верасня 1989 года з казання ў царкве Святога Мікалая. Як пратэстанцкія, гэтак і каталіцкія касцёлы, паводле міністра замежных справаў ГДР Маркуса Мэкеля, «былі адзінымі месцамі для вольнага абмену думкамі».
Масавыя арышты ўжо не маглі спыніць удзельнікаў – праз месяц на дэманстрацыю толькі ў Лейпцыгу сабраліся 70 000 чалавек, яшчэ праз месяц – 120 000. Камуністычнае кіраўніца жадала, але ўжо баялася выкарыстаць сілу. На гэтых мітынгах сталі фармавацца першыя незалежныя партыі.
Дазволены ўладамі мітынг 4 лістапада 1989 году ў Берліне сабраў каля мільёну ўдзельнікаў, а 9-10 лістапада фактычна перастаў існаваць Берлінскі мур – з ім псіхалагічна была зламаная і перастала існаваць старая ўлада.
Чэхаславаччына: рабі, як немцы
Тэрмін «аксамітная рэвалюцыя» паходзіць менавіта з Чэхаславаччыны, аднак натхніліся чэхі і славакі менавіта нямецкім прыкладам і адсутнасцю рэакцыі з боку СССР. Чэхі ўбачылі, як быў прарваны Берліны мур, і пачалі збірацца на масавыя мітынгі, да моладзі сталі далучацца працоўныя, потым пачаліся сутыкненні з паліцыяй, а 27 лістапада ў краіне адбыўся агульны страйк на 2 гадзіны.
Літаральна за наступны тыдзень улада камуністаў перастала існаваць – у канстытуцыі знік артыкул пра кіруючую ролю кампартыі, а 29 снежня новым прэзідэнтам Чэхаславаччыны быў абраны дысідэнт Вацлаў Гавел.
Балгарыя: рэвалюцыя зверху
Балгарыяй ажно ад 1954 года кіраваў Тодар Жыўкаў, які быў праціўнікам рэформаў і ў 1965 годзе нават здушыў спробу дзяржаўнага перавароту з боку пракітайскай групы ў балгарскай кампартыі.
Аднак апора на спецслужбы не дапамагла ў сітуацыі тэктанічных зменаў на еўрапейскай прасторы. На наступны дзень пасля падзеяў у Берліне, 10 лістапада 1989 года, балгарскія камуністы нечакана для ўсіх адхілілі Жыўкава ад улады, а праз месяц і выключылі з партыі.
Новы кіраўнік БКП узяў курс на дэмакратызацыю і рэформы, пачаліся масавыя дэманстрацыі, узніклі новыя палітычныя партыі. У 1990-м годзе БКП адмовілася ад манаполіі на ўладу, а потым і пераўтварылася ў сацыял-дэмакратычную партыю, у выглядзе якой і пайшла на першыя вольныя выбары.
Эпілог: як не варта рабіць
Рашуча і крывава выступіў супраць волі свайго народу толькі румынскі дыктатар Нікалае Чаўшэску, які скіраваў войскі супраць дэманстрантаў. Але 22 снежня армія адмовілася выконваць загады і зброяй здушыла супраціў спецслужбы Секурытатэ, якая лічылася адной з самых жорсткіх сярод камуністычных спецслужбаў у Еўропе.
Чаўшэску спрабаваў збегчы з краіны, але быў арыштаваны, асуджаны і разам з жонкай расстраляны.
Belsat.eu
