Ігар Банцэр: Застацца тут і спрабаваць рабіць нешта заўважнае – вось гэта для мяне значыць жыць
Пра вальнадумства і тутэйшасць «у крыві», пра шчаслівую маладосць у «Маладым фронце» і сённяшнюю «апалітычнасць», пра дзеда, які «быў соллю гэтай зямлі», і бацьку, міліцыянта-бітламана, пра эміграцыю як занадта простае выйсце, а таксама пра чатыры канцэпцыі ружовых аднарожак распавёў «Белсату» выбітны гарадзенец, перформер і музыка Ігар Банцэр.
Ігар Банцэр – вядомы гарадзенскі перформер, актывіст і панк-музыка. Уначы 5 верасня ён станцаваў у стрынгах перад міліцэйскім аўтамабілем. За вулічны перформанс Ленінскі суд Горадні прысудзіў яму 1,5 года «хіміі». Падчас судовага працэсу гарадзенец трымаў 16-дзённае сухое галадаванне. Ігара вызвалілі 19 сакавіка, да апеляцыі, якая адбудзецца ў абласным судзе 20 траўня.
«У мяне ёсць чатыры канцэпцыі ружовых аднарожак»
– Вось толькі давай адразу на «ты». Бачыш тут яшчэ аднаго Банцэра, каб «выкаць»? Не, я такі адзін, – адразу на пачатку размовы папярэдзіў Ігар.
Мы сустрэліся пасля здымак кліпу, які гарадзенец хоча зрабіць да апеляцыі ў судзе. Але гэта не адзінае, што ён хоча яшчэ зрабіць:
– У мяне ёсць чатыры канцэпцыі ружовых аднарожак, але я не паспеў яшчэ іх намаляваць. Абавязкова зраблю.
– У цябе цацачны аднарог стаіць на працоўным стале, у сваіх лістах з-за кратаў ты таксама іх маляваў. Чаму менавіта аднарогі?
– А гэта ў мяне ад дачкі. Мы разам тусаваліся, яна імі захаплялася. Калі мяне арыштавалі, яна мне даслала ліст з налепкаю, дзе быў аднарожак. Гэта ж вельмі файная тэма, проста напавал! Я пачаў іх маляваць, каб дадаць колераў у гэтае жыццё. Асабліва, думаю, падабалася міліцыянтам, калі яны адкрывалі лісты для праверкі, а там – аднарожкі і вясёлкі, – задаволена пасміхаецца Ігар.
«Нам усім хацелася, каб у Беларусі было файна»
Ён папівае гарбату са свайго вялікага кубка і час ад часу паглядае на свой акуратны манікюр.
– Ты вельмі эксцэнтрычная і яркая асоба ў Горадні. Адкуль ты такі ўзяўся?
– Напэўна, калі я быў маленькі, мяне акунулі ў чан з асаблівым зеллем, як у фільме «Астэрыкс і Абэлікс». Але папраўдзе, гэта ўсё гены. Калі вы пазнаёміцеся з маймі бацькамі, то зразумееце, чаму я такі.
Мая маці з Наваградку, яна заўсёды была актыўная, спявала, брала ўдзел у самадзейнасці. Яна распавядала проста жахлівыя гісторыі, як на пятым ці шостым месяцы цяжарнасці хадзіла ў лазню, ела шмат салямі, то бок цалкам бязглузда сябе паводзіла, як і я. Ці мой бацька: ён быў бітламанам у свой час, насіў доўгія валасы і штаны-клёш, што тады было пэўным выклікам (бацька Ігара, спадар Раман, быў падпалкоўнікам міліцыі – займаўся будаўніцтвам у МУС, маці спадарыня Тамара працавала выхавальніцай у дзіцячым садку. – Заўв. аўт.).
Можна пайсці яшчэ далей. Маці распавядала, што мой дзед прайшоў вайну, быў з раскулачаных, за што яго цкавалі. Хоць ён меў не палац, а звычайнаю хату-каменку, свой кавалачак зямлі на 27 гектараў. Мы заўсёды былі тутэйшыя, жылі тут спрадвеку, маем польскія карані.
Мой дзед быў соллю гэтай зямлі, але пацярпеў як палітычна нядобранадзейны элемент. Я пра гэта з гонарам гавару. Вальнадумства ў мяне ў крыві. Яно засталося ў нас з братам і, спадзяюся, застанецца ў маіх дзецях.
– Ты сябе пазіцыянуеш як апалітычны чалавек. Разам з тым, у 1990-ыя ты быў у «Маладым фронце», працаваў у газеце «Пагоня». То бок вельмі актыўна займаўся палітыкаю на хвалі Адраджэння.
– Я верыў тады, што прыйшлі змены і мы можам самі будаваць сваю краіну.
Я быў малады, у чымсьці наіўны. Калі былі першыя выбары ў 1994 годзе, пасля рэферэндуму 1996-га, мне было якраз 14–16 гадоў, таму ўсё гэта суправаджалася юнацкімі рамантычнымі марамі. Тады была рэальная дэмакратызацыя. Гарадзенскі «Малады фронт» наагул быў легендарнаю структураю, пра якую трэба напісаць асобную кнігу. Адбывалася шмат падзеяў, акцыяў, былі вельмі класныя часы. Нам усім хацелася, каб у Беларусі было файна.
Пасля 1996 года сітуацыя пачала перахіляцца ў іншы бок і з кожным годам толькі пагаршалася. Тады сфармаваліся мае погляды. У нас была даволі плюралістычная ліберальная пазіцыя ў гарадзенскім «Маладым фронце», але паступова выкрышталізавалася, што калі гэта «МФ», то гэта азначае нацыянал-дэмакратычныя погляды правага спектру. У мяне ж левыя погляды, але як тады, так і цяпер не было левага спектру ў беларускай палітыцы. У пэўны момант мне прыйшлося рабіць выбар, і я вырашыў адысці ад палітычных справаў.
У пачатку 2000-х перайшоў у нізавы актывізм, пачаў займацца музыкаю, лайфстайлавымі рэчамі, футбольчыкам. Арганізоўваў «дзвіж» у горадзе, у мяне было шмат імпэту. У кожнага была свая маладосць, і я шчаслівы, што мне давялося жыць у тыя часы.
Да 2003 года ў нас існавала канфедэрацыя дзейных суполак «Разам». Якія мы рабілі «дзвіжы»! Напрыклад, калі адбываліся судовыя справы супраць незалежнай газеты «Пагоня», мы праводзілі моцныя хэпэнінгі. Самы яркі, пэўна, як шэсцем неслі вялікую чорную труну для свабоды словы да абласнога суда, дзе разглядалася апеляцыя ў справе «Пагоні».
Для мяне было важна выказваць свае погляды, няхай і левыя, але ў кантэксце таго, што мы таксама за дэмакратыю, агульныя каштоўнасці. Мы не хацелі замыкацца ў сваім гета. Але з часам усё развалілася. Хтосьці пасталеў, хтосьці заняўся іншым, хтосьці перайшоў у іншы лагер, кажучы пра тое, што зробіць больш карыснага, калі будзе працаваць на баку дзяржавы.
Я ж за вулічную палітыку, мне гэта больш падабаецца. Палітыку трэба рабіць на фабрыках, заводах і на вуліцах, а не ў кабінетах.
Без вялікіх грамадскіх выступаў зменаў не адбываецца. Я прыхільнік стрыт-арту. Мы размалёўвалі ўвесь горад, распаўсюджвалі ўлёткі, выдавалі газеткі, вывешвалі банеры. Праводзілі шмат цікавых акцыяў. Мы былі з левым парадкам дня, то бок гэта антыфашызм і антырасізм. Да 9 траўня заўсёды рабілі вялікія акцыі. Нашая актыўнасць была заўважнаю не толькі ў Горадні, але стварала хвалю па ўсёй Беларусі. Важна атрымліваць асалоду ад кожнага моманту. А калі на гэта яшчэ і нехта звярнуў увагу, значыць, эфекту ты дасягнуў.
Але гэта ўсё адбывалася да таго часу, пакуль дазваляла дзяржава. Калі можна было рабіць нешта ў палітычнай плоскасці, то гэта рабілася.
Мне падабаецца займацца нізавым актывізмам, працаваць «у полі», з людзьмі, каб патроху змяняць ментальнасць.
Гэта не аднадзённы працэс, ён ідзе вельмі доўга і цяжка, асабліва ў нашай краіне. Файна, што хтосьці гатовы гэта рабіць, і ўдвая файна, што гэты хтосьці – гэта я.
Бачу Беларусь часткай Еўропы, а не змрочным сярэднявечным царствам, дыктатураю Сярэдняй Азіі ці Лацінскай Амерыкі, і гатовы на гэта працаваць. Штосьці робіш сёння, а эфект атрымаеш заўтра, праз год, пяць, дзесяць. Але я раблю тое, што лічу важным, збіраю па цаглінцы, і кайф у тым, што ў нармальным грамадстве гэта так і працуе, што кожны рухаецца ў сваім кірунку, стварае дадатковую вартасць, і грамадства ў выніку патроху змяняецца.
«Справядлівасці няма, але гэта не азначае, што за яе не варта змагацца»
– Чаму ты захапіўся менавіта стрыт-панкам і левымі ідэямі?
– У пачатку і сярэдзіне 90-х была проста татальная свабода. І было вельмі проста: у пошуках сябе ты мог трансфармаваць свае погляды як заўгодна. Цяпер такое немагчыма, таму вельмі цяжкая сітуацыя з сучаснаю моладдзю. Тады ж не было ніякай самацэнзуры. Мне падабаўся Платон, Сакрат, іхныя гуманістычная ідэалістычная філасофія. Я шмат іх чытаў, можа нават, і зашмат. Погляды ў мяне заўсёды былі леваліберальныя. Але з часам лібералізм адваліўся, як прыбудова капіталістычнай сістэмы, якая апустошвае чалавека, бо прымушае яго быць бяздумнаю машынай. Ад ліберальных поглядаў я пазбавіўся ў пачатку 2000-х. Для мяне левыя погляды адказвалі на выклікі часу, яны найбольш актуальныя ўва ўсе часы. Сацыяльная справядлівасць – мой ідэал, які немажліва пабудаваць у гэтай краіне. Справядлівасці няма, але гэта не азначае, што за яе не варта змагацца.
– Паводле сваіх поглядаў ты антырасіст і антыфашыст. Як табе барацьба з «нацызмам», якую праводзяць улады?
– У нас цяпер чыстая оруэлшчына. Рэчаіснасць паказвае адно, прапаганда – другое, а ў галаве ты мусіш гэтую двухдумнасць спалучыць. Пасля ўсіх катаванняў, таго гвалту і бязмежжа, якое рабілі сілавікі падчас жнівеньскіх падзеяў, дзяржава павінна даць нейкі адказ, таму прапаганда зараз мусіць «перавесці стрэлкі», маўляў, гэта не мы фашысты, гэта вы экстрэмісты. Іншая рэч, што ўзровень выканання абсалютна кандовы.
– Гвалт сілавікоў пасля выбараў стаў трыгерам, каб ты вярнуўся да палітыкі?
– Я не займаюся палітыкай. Я заўсёды выходзіў на вуліцу, у той ці іншай ступені выказваў свае погляды, але гэта не пераходзіла ў палітычную плоскасць. Але пасля жнівеньскіх падзеяў усе выйшлі на вуліцы. Уся Горадня выходзіла, уся краіна выйшла, ясна, што і я выйшаў. Адзінае, што нешта атрымлівалася больш яскравым, вылучалася. Калі, напрыклад, падчас мітынгу ў Горадні на плошчы мы стаялі ўсе ў чорным, рабілі так званы чорны блок, гэта выклікала цікаўнасць, прыцягвала ўвагу, у тым ліку і адпаведных органаў, за што нас некалькі разоў садзілі на содні.
– У адной песні твайго стрыт-панк-гурта «Mister X» ёсць такія словы: «Некуда торопиться, ещё рано умирать. И пока горят огни неонов, мы будем здесь гулять». Наагул тэма вуліцы, быць гаспадаром вуліцы – вельмі яркая ў творчасці гурта. Наколькі цяпер гэта ўсё па-іншаму гучыць?
– Песня, пра якую ты кажаш, напісаная яшчэ ў 2007 годзе, паводле прынцыпу «што бачу, тое пішу». Але цяпер яна сапраўды набыла пэўную актуальнасць і большы сэнс, чым мела. У нас цяпер вельмі палітызавана зараджаная сітуацыя, якая агаляе ўсе погляды.
«Нам трэба жыць, дзеяць і ствараць тут і цяпер»
– Улады Беларусі ўвесь час змагаюцца з любымі праявамі творчых эксперыментаў. Узяць, напрыклад, цябе ці мастака Алеся Пушкіна, які цяпер за кратамі і праходзіць абвінавачваным у крымінальнай справе. Сістэма сама, так бы мовіць, робіць біяграфію тым, у кім бачыць небяспеку. Чаму так адбываецца?
– Я лічу Алеся Пушкіна першым перформерам у Беларусі. Ягоная тачка з гноем і віламі – гэта ўжо класіка.
Тое, што дзяржава вельмі алергічна на гэта рэагуе, паказвае нясталасць самой сістэмы, калі дзяржава бачыць небяспеку ў любым вальнадумстве, якое адразу трэба прыдушыць. Гэта заканамерная практыка для дзяржавы, якая хоча трымаць грамадства пад кантролем.
Я быў ужо ў андэграўндзе, мяне няма куды выштурхоўваць. А вось Алесь Пушкін, каб сябе зрэалізаваць, мусіў ісці на нейкі кампраміс – працаваць на дзяржаўнай працы, у «Белрэстаўрацыі». Але няхай гэта ўсё пазней ацэньваюць гісторыкі. Нам жа трэба жыць, дзеяць, ствараць тут і цяпер. Хоць гэта і вельмі складана ў нашых умовах. А цяпер дык за любы пост у «Фэйсбуку» цябе могуць назваць экстрэмістам.
– На адным з тваіх судоў мне запомнілася твая фраза: «Я не маю пяцідзесяці гадоў, каб чакаць, што грамадства саспее. Я раблю свае перформансы тут і цяпер». Ты не стаміўся ад гэтай пастаяннай барацьбы, усё жыццё даводзіць, што ты не гарадскі вар’ят?
– У пытанні і ёсць адказ. Калі ўсё жыццё змагаюся, значыць, мне гэта ў кайф. Калі б было іначай, значыць, нешта б ужо змяніў. Варыянтаў жа шмат: з’ехаць, змяніць сферу дзейнасці, «выпіліцца» з жыцця.
– Наконт «выпіліцца». Давай пра тваё сухое 16-дзённае галадаванне ў турме, калі ты быў гатовы ісці да канца. Яно ж у цябе не першае.
– Так, у 2012 годзе падчас чарговага арышту я суха галадаваў 10 дзён. Я перыядычна практыкаваў галадаванні за кратамі ўвесь час. Таму мой арганізм быў у прынцыпе падрыхтаваны да новага сухога галадавання. Плюс да гэтага 13 гадоў не ўжываю алкаголю, займаўся спортам, прытрымліваюся вегетарыянства.
– У цябе асаблівыя стасункі са смерцю. У 1997 годзе ты сур’ёзна захварэў, і цябе практычна ўратаваў ад смерці твой родны брат Раман, які стаў донарам хрыбетнага мозгу. Пасля аперацыі ты не захацеў узнаўляцца на вучобе ў Варшаўскім універсітэце, а маме сказаў: «Мама, я хачу проста жыць».
– Так, гэта быў пэўны водападзел, вельмі істотная падзея ў маім жыцці. У той момант, калі планы былі акрэсленыя і зразумелыя, я вучыўся ў Варшаўскім універсітэце, на факультэце міжнародных дачыненняў. І тут у адзін дзень ты ледзь не паміраеш. Пасля гэтага я зразумеў, што планаваць нешта доўгатэрміновае не мае сэнсу. У жыцця можа быць на цябе свой план. Таму трэба жыць тут і цяпер. Трэба, канечне, быць аптымістам, але ты ніколі не ведаеш, што будзе заўтра. І ці будзе яно наагул.
– Якія былі наступствы для здароўя пасля апошняга галадавання?
– Я вельмі цяжка выходзіў пасля яго. Выявілася, што ў мяне гепатыт С. Узніклі праблемы з крывёю. Даводзіцца хадзіць на платныя кансультацыі, бо да дактароў паводле талонаў немагчыма прабіцца. У турме ў мяне моцна сапсаваўся зрок. Я неаднаразова пісаў заявы, але мяне так і не звадзілі да афтальмолага. З’явіліся праблемы з зубамі, суставамі ды іншымі ўнутранымі органамі. Турма не курорт. У нашай «сацыяльна арыентаванай» дзяржаве я, атрымаўшы шэраг хваробаў, седзячы ў турме, не магу запісацца да доктара, пачаць лячыцца, бо ніяк не магу атрымаць вынікі аналізаў. Не хочацца застацца інвалідам.
– І з гэтым усім ці варта было ісці на сухое галадаванне?
– Адназначна гэта было таго варта. Але сам факт, што да гэтага дайшло, што я мусіў на гэта пайсці, што ўсе легальныя шляхі абараніць свае правы не працуюць у гэтай дзяржаве, – гэта ненармальная сітуацыя.
Я не лічу свой перформанс крымінальным злачынствам. Я нікога не біў, нічога не падпальваў, а мяне месяц, другі, трэці, пяты трымалі за кратамі.
Для мяне важна тое, што я на волі. А тое, што будуць негатыўныя наступствы для здароўя, я не сумняваўся. Я вельмі спакойна гляджу на тое, што будзе далей, і стараюся карыстацца кожным днём.
«Калі б было занадта камфортна, то не так цікава было б жыць»
– Ты здымаеш кліп?
– Я шмат што раблю. Здымаю кліп, спрабую рабіць іншыя праекты. Але ў мяне вельмі мала часу да суда, а людзі цяпер вельмі заціснутыя, атмасфера неспрыяльная да нейкай актыўнасці.
Перформанс не зробіш: гэта адразу артыкул. Хэпэнінг не зробіш: адразу артыкул. Нават флэш-моб не замуціш, бо будзе несанкцыянаванае масавае мерапрыемства. Сфера творчай свабоды вельмі звузілася. З кім ні размаўляў, усе творчыя людзі ідуць у сеціва, робяць усё віртуальна. Мне гэта абсалютна не падабаецца. Але такая палітычная сітуацыя цяпер.
– Дзе канчаецца твая свабода?
– Свабода ёсць ці яе няма. Гэта не метафізічны стан ці філасофскі панятак, а вельмі канкрэтная рэч. У цябе ёсць Канстытуцыя, дзе прапісаныя твае правы, ты выходзіш на вуліцу і ведаеш, што ў цябе гэтыя правы ёсць і яны ахоўваюцца. І не важна, хаджу я з манікюрам ці без.
Але калі, як сёння ў Беларусі, фармальна на паперцы ў цябе ўсё ёсць, а фактычна няма нічога, то якая гэта свабода? Я таксама несвабодны чалавек. Я жыву ў гэтай краіне, прычэплены да «хіміі», не магу нікуды выехаць. Я абсалютна несвабодны чалавек у гэтай краіне, як і кожны з нас.
Свабода – гэта вартасць, якая для мяне найвышэйшая. Мне хацелася б сваім прыкладам, хоць мінімальна, сферу свабоды пашырыць, каб гэта стала для кагосьці сігналам, што яшчэ не ўсё згублена, можна не прыгінацца да зямлі, а ствараць. Нават у турме можна захоўваць унутраную свабоду і быць больш свабодным, чым на волі.
Я ў турме адчуваў сябе больш свабодным, чым цяпер у Беларусі, бо я не магу рабіць шмат з таго, што люблю.
– У цябе польскія карані. Кім ты сябе адчуваеш у Беларусі?
– Я называю сябе касмапалітам. Мы размаўляем на беларускай мове, у нас бел-чырвона-белы сцяг, з які мы сябе асэнсоўваем, але з гэтага не вынікае, што мы маем больш правоў, чым чалавек, які размаўляе па-расейску ці на трасянцы ды асэнсоўвае сябе з чырвона-зялёным сцягам. Не варта разважаць такімі катэгорыямі.
Межы дзяржаваў для мяне – гэта толькі лініі на мапе. Усе межы ў галаве. Пытанні нацыі, этнічнай прыналежнасці… Ну камон. Цікавых, творчых, адкрытых людзей можна сустрэць паўсюль, незалежна ад нацыянальнасці.
– Добра. Калі табе не важныя межы, чаму ты застаешся ў Беларусі? У Еўропе, у той жа Польшчы, ты адчуваў бы сябе больш камфортна.
– Я хачу быць сабой. У мяне і так з гэтым праблемы. І куды б я ні паехаў, я паўсюль застануся Банцэрам і прывязу свае праблемы з сабою. Ну, зменіцца крыху атмасфера, але навошта мне гэта?
Я хачу тут, у Беларусі, дадаваць вартасці. Дзе нарадзіўся, там і згадзіўся.
Касмапалітызм не азначае, што трэба пераехаць на іншы канец свету і адтуль казаць, што душой і сэрцам я з Беларуссю. Так, пакуль дзяржава мяне абмяжоўвае, але сам сябе я абмяжоўваць не збіраюся. Мне тут камфортна. Я сябе адчуваю інтэгральнаю часткай усяго гэтага. Тут ёсць і свой прафіт: калі б было занадта камфортна, то не так цікава было б жыць.
Пераехаць у якую-небудзь еўрапейскую сталіцу, рабіць праекты, тусавацца ў артыстычным асяроддзі – занадта проста для мяне, як пальцамі пстрыкнуць. А вось застацца тут, асабліва ў цяперашніх умовах, і спрабаваць рабіць нешта заўважнае – вось гэта для мяне значыць жыць. Калі гэта раптам становіцца грамадскім учынкам і палітычнаю пазіцыяй, то што тут зробіш?
– Маеш думкі ці планы на тое, што рабіць пасля апеляцыі?
– У мяне няма ніякіх ілюзіяў, я гатовы да любога развіцця падзеяў. Канечне, я найперш хацеў бы заняцца сваім здароўем, магчыма, легчы ў шпіталь. Але калі трэба пасядзець, буду сядзець. На «хіміі» ці нават у турме, калі адправяць. Буду пісаць кнігу, ідэю якой выношваю, маляваць, развіваць іншыя скілы. Паглядзім. Калі апынуся на зоне – маю мару: зрабіць там рок-канцэрт. У кнізе Озі Осбарна, вакаліста «Black Sabbath», распавядаецца пра такі выпадак у адной з найгоршых турмаў Англіі. Вельмі файная тэма.
Саша Праўдзіна, belsat.eu
