«Балюча, калі залічваюць да расейскай літаратуры». Размова з Юляй Арцёмавай, аўтаркай кнігі «Я і ёсць рэвалюцыя»
Чарговае выданне ў межах выдавецкай ініцыятывы «Пфляўмбаўм» – і чарговы поспех. Усе гавораць пра кнігу «Я і ёсць рэвалюцыя» жыхаркі плошчы Пераменаў Юлі Арцёмавай. Трэба адразу агаварыцца: тэкст быў напісаны яшчэ ў 2019 годзе, адпаведна, леташніх падзеяў у Беларусі не кранае. Але кранае сяброўства, панк і выпадковы поспех – свабоднай і зладжанаю літаратурнаю моваю.
Размаўляем з аўтаркаю пра раптоўную славу, блізкасць і сяброўскія картачкі ў белліт.
– Цяпер шмат размоваў пра вашую кнігу. Як вы сябе ў гэтым адчуваеце?
– Я не чакала такога ажыятажу і ў нейкім сэнсе была да яго не гатовая. Прагучыць, напэўна, недарэчна, але я сабе ўсё гэта па-іншаму ўяўляла.
– Як вы сабе гэта ўяўлялі?
– Па-першае, не думала, што людзі будуць казаць пра кнігу самі. Я чакала, што, як гэта часта бывае ў нас, у белліце, мне давядзецца за ўсімі бегаць і яе падсоўваць: «Калі ласка, пачытайце! Можа быць, вам будзе цікава, можа быць, вы купіце, а калі купіце і прачытаеце, можа быць, нешта пра кнігу напішаце». Па-другое, пра тэкст пачалі казаць, калі яшчэ мала хто яго бачыў, таму размовы атрымліваліся быццам у вакууме, больш пра мяне ці нешта каля кнігі. У гэтым я сябе адчуваю максімальна некамфортна: у мяне ёсць жаданне прэзентаваць кнігу і няма жадання прэзентаваць сябе.
– Ці сутыкнуліся вы з тым, што ад кнігі чакалі аповеду пра мінулагоднія падзеі ў Беларусі?
– Так, і з аднаго боку, гэта расстройвае, бо не хочацца граць на нейкіх падманутых чаканнях. Але пра тое, што кніга будзе і што яна будзе з такою назваю, некаторыя, у тым ліку ў літаратурных колах, ведалі яшчэ ў 2019 годзе, дык вось я заўважыла, што тыя, хто прачытаў кнігу цяпер, успрымаюць тэкст па-іншаму.
– А ў чым розніца?
– Можа, гэта напышліва, але мне падаецца, у творах мастацтва не зусім і важна, што аўтар меў на ўвазе. Кніга цікавым чынам зрабіла праекцыю на рэальнасць альбо рэальнасць зрабіла праекцыю на яе, і тэкст стаў крыху адрознівацца ад таго, якім ён задумваўся. Але намагацца кантраляваць лёс свайго тэксту – такая ж бязглуздая задача, як кантраляваць уласны лёс. Я цяпер у Кіеве, а яшчэ пару месяцаў таму абсалютна гэтага не планавала: была ў Менску і казала, што нікуды не з’еду.
– Мушу адзначыць, што назва ў кнігі прыгожая.
– Я за гэтую назву білася. Магу расказаць, як усё пачалося. Я ведала, што Святлана Алексіевіч задумала ініцыятыву, дзе жанчыны змогуць выдаваць свае кнігі, і што ўсім гэтым займаецца Алена Казлова [сёння гэта выдавецкая ініцыятыва «Пфляўмбаўм». – Заўвага аўт.]. Мы з Аленаю былі знаёмыя, я ёй напісала: маўляў, закончыла тэкст, можа, ён будзе вам цікавы. Шчыра кажучы, я асабліва ні на што не спадзявалася, а яна праз пару дзён адказала: «Бяром!» Гэта быў канец 2019 года. Потым іх, па-першае, не зарэгістравалі, па-другое, урэшце ўсім увогуле стала не да кніжак, і вось сёлета Алена кажа: «Хіба цяпер час для тваёй кнігі, але трэба прыдумаць іншую назву. Уяўляеш, як мы правозім яе наклад праз беларускую мяжу?» Я думала, думала і проста не змагла прыдумаць іншай назвы. А потым мы вырашылі выдаць кнігу ў расейскім выдавецтве «Время». І я вельмі радая, што мы пакінулі назву: гэта мая першая кніга, тут важна ўсё – на якой паперы яна надрукаваная, якая ў яе вокладка. А назва – гэта як першае ўражанне, хоць потым яно, вядома, не паўплывае на тое, спадабаецца кніга ці не. У сённяшніх умовах назва таксама атрымалася клікбэйтная.
– Вы ў кнізе пераглядаеце панятак рэвалюцыі і пераносіце яго з буйных катэгорыяў рэжымаў ды краінаў у асабістае жыццё?
– Я гэтага не мела на ўвазе, але вітаю любыя прачытанні майго тэксту. Мне насамрэч складана сказаць, што я мела на ўвазе. Я досыць рацыянальны чалавек, але тут зразумела: калі ў пытаннях творчасці намагаешся сядзець і абдумваць, што хочаш сказаць, для чаго хочаш гэта сказаць і як ты хочаш, каб гэта прагучала, творчасць у гэты момант заканчваецца. Творчасць – гэта такая штука, у якую ты кідаешся, і яна цябе некуды вынесе альбо не вынесе, можна толькі карэктаваць кірунак, і тое не моцна. Нягледзячы на тое, што слова «рэвалюцыя» – у назве, асабіста для мяне кніга не пра рэвалюцыю ці нейкія палітычныя варушнякі. І не пра каханне, і не пра субкультуры, хаця ў тэксце ўсё гэта ёсць.
– А пра што тады?
– Можна было б расплывіста адказаць, што пра сталенне і выбар… Нават для мяне яна ўжо шмат пра што, але калі выбраць нешта адно, то гэта кніга пра сяброўства. Я хацела паказаць, як літаральна з нічога, нават з антыпатыі можа нарадзіцца сяброўства, не абцяжаранае рамантычнымі пачуццямі ці сексуальнаю цягаю. Масавая поп-культура XX стагоддзя прайшла пад лозунгам рамантычнага кахання, а XXI стагоддзе, мне падаецца, будзе пра тое, што людзям не стае простай чалавечай блізкасці. Нават тое, як трансфармавалася сям’я, гэта абумоўлівае: спачатку была сям’я-грамада, бо інакш людзі не маглі выжыць, потым сям’я стала нуклеарнаю – бацькі і дзеці, цяпер жа, каб расціць дзяцей, партнёр не патрэбны. А што робіцца сапраўды патрэбным, дык гэта духоўная блізкасць, адчуванне, што чалавек побач разумее цябе, падзяляе твае каштоўнасці, што вы гаворыце і маўчыце на адной мове. Асабіста для мяне гэтая тэма вельмі важная, таму і кніга для мяне найперш пра сяброўства.
– Колькі ў сюжэце аўтабіяграфічнага?
– Нуль. Але, вядома, кніга пабудаваная на блізкім мне матэрыяле. Я маю дачыненне да субкультуры, якую апісваю. Што датычыць фатаграфіі, мой муж – фатограф, у мяне шмат сяброў-фатографаў. Было б цяжкавата пісаць пра тое, чаго не ведаеш, але сюжэт цалкам выдуманы, усе супадзенні выпадковыя.
– А Масква?
– У Маскве я была пару разоў. Калі тэкст пачаў з’яўляцца і я нават не ўяўляла, што гэта будзе, я чамусьці ведала, што падзеі будуць адбывацца ў Маскве. У мяне няма піетэту да Расеі, нават наадварот: скажам, я не вельмі дружалюбна да яе стаўлюся, але калі пачала пісаць… Яно прыходзіць як тэхнічнае заданне: маўляў, Масква. І я, такая: «Ну, добра, Масква дык Масква».
– Што да субкультураў: вы сапраўды сутыкаліся з настолькі брутальнаю суполкаю, дзе прыходзяць, страляюць у чалавека з пісталета і сыходзяць?
– Гэта рэаліі Расеі яшчэ нулявых, шмат якіх панк-актывістаў сапраўды забівалі. І забівалі жорстка. Я знаёмая з людзьмі, напрыклад, Ігарам Банцэрам, якія помняць гэты час. Сама я не частка гэтай субкультуры, але вельмі фрэндлі да яе стаўлюся і, як мая гераіня, я ў ёй назіральнік. Мой муж здымаў праект пра панк-гурт з Горадні, такім чынам мы трапілі ў гэтую тусоўку: я з імі таксама пасябравала, мы разам ездзілі ў туры, разам пілі і напіваліся да бяспамяцтва.
– Галоўная гераіня – фатографка, і ёй альбо не ўдаецца зрабіць здымку, альбо, як ёй кажа выкладчык, яна баіцца фіксаваць наваколле. Гэта метафара?
– Для мяне гэты момант важны, бо гэта своеасаблівае прагаворванне ўласных страхаў. У кнізе ёсць матыў выпадковага поспеху. Я ўпэўненая, што адзін раз у жыцці можна выпадкова атрымаць свае пятнаццаць хвілінаў славы, але, каб быць добрым фатографам, пісьменнікам, скульптарам, бухгалтарам ці кім заўгодна, трэба працаваць кожны дзень. Кніга давалася мне цяжка, былі вялікія перапынкі ў часе. І я хвалявалася, ці здолею, нават калі скончу гэты тэкст, напісаць другі ці трэці, каб яны мяне задавальнялі. Для мяне голас таго выкладчыка – голас крытычнай часткі сябе.
– Што б вы адказалі на каментары, што кніга, падзеі якой адбываюцца ў Маскве, мае сумнеўнае дачыненне да Беларусі?
– Мне ўжо давялося сутыкнуцца з дыскусіямі пра тое, што ўсё, што пішацца па-расейску, не белліт. Але мы жывём у час, калі ўсе маюць права на існаванне, і дзякуй Богу, белліт – не нейкі элітны клуб з сяброўскімі картачкамі, куды цябе нехта мусіць прыняць. Цяпер, калі я ў вымушанай эміграцыі, альбо, кажучы без эўфемізмаў, ва ўцякацтве, для мяне гэтая кніга вельмі пра Менск. Гэта таксама гісторыя эмігранткі: тады тэма эміграцыі мяне не вельмі хвалявала, а цяпер кніга чапляе мяне ўжо іншым. Калі лічыць у знаках – яна сапраўды не пра Менск, а для мяне – вельмі пра Менск.
– Праз што вы былі вымушаныя з’ехаць?
– Па мяне прыйшлі з ператрусам да бацькоў, у якіх я прапісаная. Як патлумачылі, за «тэрарыстычны акт групай асобаў», бо я была ў адным з «радыкальных» чатаў. Мы з мужам жылі на плошчы Пераменаў, ён робіць фотапраект пра плошчу. І я думала, што калі да нас прыйдуць, то прыйдуць па яго. Паколькі я моцна кахаю мужа, для мяне гэтая думка была невыноснай. Але жыццё з нас пасмяялася.
– За колькі часу вы з’ехалі, калі зразумелі, што навісае небяспека?
– Праз гадзіну пасля таго, як мама паведаміла пра ператрус, я з Менску паехала ў сельскую мясцовасць. На наступны дзень улады пачалі граміць НДА, мы з сябрамі, у якіх я была, пераглянуліся, і мне сказалі: «Я б на тваім месцы ўжо рухаўся ў бок канадскай мяжы». Я бачыла, што ідзе наўпроставая зачыстка, і ўвечары наступнага дня ўжо з’язджала з Беларусі. Праз месяц у Кіеў таксама перабраўся муж з коткамі.
– У фінале кнігі ёсць словы: «сустрэліся з ім у новай краіне». Вы нешта мелі на ўвазе пад «новаю краінаю»?
– Мне не хочацца даваць літаральных трактовак, хай яны будуць пры мне. У 2019 годзе я дала пачытаць тэкст пэўнай колькасці людзей і ўбачыла, што людзі ўспрымаюць яго па-рознаму. Мая першая думка была пра тое, што трэба ўсё перапісаць, каб было адназначна. І я ледзь не палезла кірзавымі ботамі туды, куды не трэба. А потым добры таварыш параіў мне супакоіцца, бо кожнаму чытачу не патлумачыш, што ты меў на ўвазе, пра сябе пісаў ці не пра сябе, любіш Маскву ці не любіш. У большасці чытачоў будзе толькі мой тэкст і тое, што я ў ім сказала, таму мне не хочацца адказваць на пытанне.
– Гэта ваш першы літаратурны твор. Як вы ўспрымаеце крытыку?
– Калі шчыра, я больш хваравіта ўспрымаю не крытыку тэксту, а асабістыя нападкі, жаданне спраецыраваць тэкст на мяне альбо дыскусіі пра тое, белліт гэта ці не белліт. Мне, чалавеку, які вельмі любіць Беларусь, Менск, беларускую мову, які заўсёды ідэнтыфікаваў сябе як беларуску і які цяпер вымушаны быць далёка, балюча чытаць, што маю кнігу залічваюць да расейскай літаратуры. А крытычныя заўвагі мяне не раняць, мне цікавая крытыка, калі я бачу, што людзі, нават крытыкуючы, гатовыя абмяркоўваць тэкст. Толькі гэта вітаю.
Ірэна Кацяловіч belsat.eu
