10 гадоў таму адбыўся выбух у метро. Ключавыя пытанні аб справе Канавалава і Кавалёва
Дзесяць гадоў таму адбыўся тэракт у менскім метро. Афіцыйна – гэтае злачынства раскрытае, а вінаватыя ўжо даўно пакараныя смерцю. Аднак дагэтуль у справе аб тэракце 11 красавіка застаецца шмат белых плямаў. Гэты тэкст мы рыхтавалі да сёмай гадавіны выбуху ў метро, ён выйшаў яшчэ ў 2018 годзе. Тады мы задалі 10 пытанняў, які засталіся да гэтага часу без адказаў. Рэдакцыя «Белсат» рэдка падымае некалькі разоў старыя тэксты, але ў гэтым выпадку тэкст працягвае быць актуальным.
У 17.56. 11 красавіка 2011 года на платформе станцыі метро «Кастрычніцкая» выбухнула бомба – загінулі 15 чалавек, 387 атрымалі раненні. Праз дзень паводле падазрэння ў здзяйсненні тэракту былі арыштаваныя двое нарадзінцаў Віцебску – токар Дзмітрый Канавалаў і электраманцёр Уладзіслаў Кавалёў. 30 лістапада 2011 года Вярхоўны суд прысудзіў Канавалава і Кавалёва да смяротнага пакарання. Акрамя тэракту ў метро, Канавалава прызналі вінаватым у арганізацыі выбуху на Дзень Незалежнасці ў Менску ў 2008 годзе, выбухах у Віцебску ў верасні 2005 года, а таксама ў шэрагу актаў злоснага хуліганства напачатку 2000-х, калі ён быў яшчэ падлеткам. У сакавіку 2012 года Канавалава і Кавалёва расстралялі.
1. Ці сапраўды Канавалаў і Кавалёў узарвалі менскае метро?
Суд адназначна вырашыў, што так. Але ў афіцыйную версію большасць беларусаў не паверыла: паводле апытання Незалежнага інстытута сацыяльна-эканамічных і палітычных даследаванняў, у снежні 2011 года 43,4% рэспандэнтаў лічылі Канавалава і Кавалёва невінаватымі (37% паверылі ўладам).
Фактычна, галоўным доказам суд палічыў прызнальныя паказанні самога Канавалава падчас папярэдняга следства. Астатнія доказы – хутчэй, ускосныя (адсутнасць алібі на момант выбуху, сшыткі з запісамі па выбуховай справе і знойдзеныя ў ягонай хаце элементы, што выкарыстоўваліся ў бомбе). Пры гэтым на вопратцы і целе Канавалава слядоў выбуховых рэчываў не знайшлі (а ў ягонай «лабараторыі» не знайшлі адбіткаў пальцаў), хаця ён нібыта асабіста збіраў бомбу, а ў момант тэракту знаходзіўся на станцыі метро «Кастрычніцкая».
З Кавалёвым справа яшчэ больш складаная: на судзе ён адмовіўся ад прызнальных паказанняў, дадзеных падчас следства, заявіўшы, што вымушаны быў даць іх у выніку псіхалагічнага ціску. Аднак суддзя ўзяў на аснову менавіта паказанні падчас папярэдняга следства і ў прысудзе роля Кавалёва ацэнена як «мэтанакіраванае і актыўнае дапамаганне» Канавалаву. Але, нават калі палічыць, што следчым ён казаў праўду, то «актыўнае дапамаганне» выразілася толькі ў тым, што Кавалёў сустрэў сябра, калі той прыехаў з Віцебску ў Менску, некалькі разоў даў патэлефанаваць са свайго мабільнага і напярэдадні тэракту нібыта даведаўся пра злачынныя намеры Канавалава. Паводле некаторых юрыстаў, Кавалёва ў найгоршым выпадку можна было абвінаваціць у неданясенні, але ніяк не ў самім тэрарызме.
2. Навошта Канавалаву было здзяйсняць тэракт?
Матывы злачынства – хіба што самае слабое месца ў справе. На допытах Канавалаў шмат разоў паўтараў, што арганізаваў тэракт з мэтай «дэстабілізацыі абстаноўкі ў Рэспубліцы Беларусь». Пры гэтым на ўдакладняльныя пытанні следчых, навошта яму трэба было «дэстабілізаваць абстаноўку», Канавалаў адказваць адмаўляўся.
Самае цікавае, што фармулёўка пра «дэстабілізацыю абстаноўкі» – гэта прамая цытата з крымінальнага кодэксу Беларусі (азначэнне паняцця «тэрарызм»). І менавіта гэтая фармулёўка ў выніку ўвайшла ў прысуд.
Падчас судовага працэсу нічога наконт сваіх матываў Канавалаў не патлумачыў. Ад апошняга слова ён таксама адмовіўся.
«Канавалава ў прэсе часцяком параўноўваюць з сумнавядомым Брэйвікам. Сапраўды, і Брэйвік, і Канавалаў (мяркуючы па ягоных прызнальных паказаннях) здзейснілі свае злачынствы ў адзіночку. Аднак паміж імі ёсць адно відавочнае адрозненне: Брэйвік, перш чым ажыццявіць свой злачынны план, апублікаваў маніфест на дзясятак старонак, у якім паспрабаваў растлумачыць, што яго падштурхнула на масавае забойства», – заявіў наконт гэтага ў судзе адвакат Дзмітрый Лепрэтар.
3. Канавалаў – маньяк?
Ніякіх сведчанняў пра паталагічныя адхіленні ў ягонай асобе няма. У матэрыялах справы ёсць вынікі псіхолага-псіхіятрычнай экспертызы, дзе сцвярджаецца, што Канавалаў ніколі не пакутаваў на псіхічныя захворванні. У яго назіраўся нізкі ўзровень варожасці і сярэдні ўзровень агрэсіўнасці. Сапраўды, у Канавалава знайшлі «ускосныя прыкметы цягі да выбухаў, захопленасць тэмай выбухаў, эмацыйны ўзбуджэнне пры апісанні наступстваў выбухаў», аднак на практыцы яны праяўляліся толькі ў тым, што ён з цікавасцю слухаў тэлевізійныя сюжэты пра тэракты ў розных краінах. Паталагічнай цягі да выбухаў экспертыза не ўстанавіла.
Характарыстыкі са школы і арміі ў яго былі ў цэлым станоўчыя. Узровень інтэлекту – сярэдні, IQ – 95 (у Кавалёва – IQ – 114). Затое адзначаны выдатныя валявыя якасці. Ён рацыянальны і практычны, ня суперажывае іншым.
Аднак бок абвінавачання спрабаваў прадставіць Канавалава менавіта маньякам і для гэтага ў справу былі ўключаныя эпізоды яго хуліганства напачатку 2000-х – маўляў, маніякальныя схільнасці праяўляліся з падлеткавага ўзросту.
«Ад першых ранніх спробаў такім ненармальным спосабам самарэалізавацца ён перайшоў грань і стаў, па сутнасці справы, тым монстрам, якому гэтыя дзеянні дастаўлялі задавальненне. Іншага матыву я тут не бачу», – сцвярджаў тагачасны намеснік генпракурора Андрэй Швед.
4. Канавалаў сапраўды мог адзін гэта зрабіць?
Тэарэтычна, тэракт у метро сапраўды мог падрыхтаваць і правесці адзін чалавек – у тэхнічным плане тут няма нічога немагчымага. У судовым выраку адназначна сцвярджаецца, што выбухоўкі Канавалаў збіраў сам, ніякіх загадаў трэціх асобаў не выконваў, ні з кім акрамя Кавалёва наконт сваіх планаў не размаўляў. Але ў гэтым шмат хто сумняецца. Паводле ўжо згаданага апытання НІСЭПД 32% беларусаў лічылі, што нават калі злачынства сапраўды здзейснілі Канавалаў і Кавалёў, то ў іх былі заказчыкі.
Адвакат Станіслаў Абразей, напрыклад, разглядзеў на відэазапісах з камер назірання людзей, якія «магчыма, дапамагалі перасоўвацца асобе з торбай у метро» – нібыта яны падавалі яму нейкія малазаўважныя сігналы і каардынавалі ягоны рух.
5. Ці ёсьць у справе аб тэракце ў метро расейскі след?
Вялікую прастору для фантазіяў на гэты конт (як і на конт таго, што ў злачынства былі заказчыкі) пакідае адна малавядомая дэталь справы Канавалава-Кавалёва. У здымнай кватэры, дзе арыштавалі Канавала і Кавалёва, сілавікі знайшлі SIM-карту расейскага аператара «Мегафон». Сімку канфіскавалі, аднак у матэрыялах справы не ўдакладняецца, каму належыць гэтая сімка і якія званкі па ёй рабіліся. Адвакаты на судзе хадайнічалі аб выпатрабаванні ў аператара «Мегафон» падрабязнай інфармацыі па гэтай SIM-карце: аб усіх званках, месцы іх ажыццяўлення і рэгіёне яе рэалізацыі.
«Магчыма, на гэтай SIM-карце будуць злучэнні з іншымі цікавымі нумарамі», – растлумачыў сваё хадайніцтва Станіслаў Абразей.
Аднак суд адмовіўся запатрабаваць падобную інфармацыю, палічыўшы яна «не мае дачынення да справы». Таму, адкуль узялася расейская сімка ў кватэры, якую здымаў Канавалаў і што на ёй было – застаецца загадкай.
6. Ці маглі мець дачыненне да тэракту беларускія спецслужбы?
Прыхільнікі гэтай версіі тлумачаць сваю пазіцыю ў фармаце «немагчыма, каб»: немагчыма, каб Канавалаў столькі гадоў рыхтаваў тэракты і пра яго нічога не ведалі праваахоўныя органы, немагчыма, каб Лукашэнка з сынам Мікалаем паехаў на станцыю «Кастрычніцкая» адразу пасля выбуху і г.д. Насамрэч, ніякіх сур’ёзных сведчанняў на карысць гэтай версіі не існуе. Адсутнічае і матыў: незразумела, навошта гэта было рабіць спецслужбам? Беларускія ўлады відавочна не атрымалі нейкай выгады ад тэракту ні ў плане ўнутранай палітыкі, ні ў плане вонкавай. Не было і спробаў выкарыстаць тэму тэракту ў мэтах стварэння прапагандысцкага мэсэджа пра неабходнасць яднання вакол кіраўніка дзяржавы ва ўмовах тэрарыстычнай пагрозы. Наадварот, улады і афіцыйныя СМІ пастараліся як мага хутчэй забыцца на трагедыю ў метро.
7. Выканаўца тэракту быў зафіксаваны камерамі назірання метро. Хіба гэта не 100-адсоткавы доказ віны Канавалава?
З запісамі камераў відэаназірання ня ўсе так проста.
Па-першае, носьбіты арыгінальнай інфармацыі на судзе не даследаваліся. Тое відэа «чалавека з торбай» у метро, якое яшчэ да суду трапіла ў публічную прастору і якое дэманстравалася на працэсе – гэта створаная следчымі нарэзка запісаў камер відэаназірання. То бок з іх, напрыклад, немагчыма даведацца, што адбываецца на платформе «Кастрычніцкай» у той момант, калі Канавалаў заходзіць у метро або ідзе па пераходу паміж станцыямі, немагчыма даведацца, ці былі на месцы здарэння іншыя падазроныя асобы і што яны там рабілі. А з юрыдычнага пункту гледжання падобная нарэзка – гэта копія копіяў доказаў.
Па-другое, якасць відэазапісу не дазваляе сцвярджаць са 100-адсоткавай упэўненасцю, што на відэа сапраўды Канавалаў. У сваім заключэнні эксперты ФСБ (па просьбе беларускага боку яны дапамагалі ў расследаванні) канстатавалі, што «устанавіць партрэтнае падабенства асобы, зафіксаванай камерамі назірання 11 красавіка на станцыях метро, з Канавалавым не ўяўляецца магчымым». Спецыялісты толькі адзначалі, што асаблівасці вонкавага выгляду і адзення чалавека, які быў зафіксаваны камерамі ў менскім метро, адпавядаюць вонкаваму выгляду і адзенню, канфіскаванаму ў Канавалава. Прасцей кажучы, чалавек на відэа – вельмі падобны да Канавалава, але на 100% у гэтым нельга быць перакананым.
8. Праўда, што падчас следства Канавалава катавалі?
Хутчэй за ўсё – так. Прынамсі ў дзень арышту.
Нагадаем, Канавалаў на першым жа допыце 12 красавіка 2011 года прызнаўся не толькі ў тэракце ў метро, але і ў выбухах у Віцебску ў 2005-м. Аднак потым ад віцебскіх выбухаў ён адмовіўся. На допыце 18 красавіка Канавалаў заявіў, што прызнаўся ў тэрактах 2005 гады пад катаваннямі. Па словах Канавалава, катаванні адбываліся ў будынку ГУБАЗіК МУС адразу пасля затрымання. Спачатку міліцыянты білі яго па нагах. Потым паклалі жыватом на падлогу, рукі зашпілілі кайданкамі ззаду, скрыжавалі ногі, пасля чаго рукі закінулі за ногі (зрабілі «ластаўку»). Затым адзін з аператыўнікаў пачаў біць яго кулаком па галаве. Мяркуючы па ўсім, гвалт у дачыненні да Канавалава сапраўды ўжываўся – ускосна пра гэта сведчыць той факт, што яму падчас допытаў выклікалі лекара.
Канавалаў пры гэтым настойваў, што агаварыў сябе ён толькі ў частцы віцебскіх выбухаў – у астатнім ён казаў праўду. Аднак гэтыя паказанні на вырак суду не паўплывалі. Паводле суду, ад выбухаў 2005 года Канавалаў адмовіўся «з мэтай забеспячэння бяспекі сваіх блізкіх, якія пражываюць у Віцебску, ад магчымых негатыўных наступстваў зробленага ім». Трэба прызнаць, гэта даволі дзіўнае тлумачэнне.
9. Чаму на судзе Канавалаў маўчаў?
Канавалаў гэта ніяк гэта не патлумачыў – ён проста адмовіўся даваць паказанні ў судзе і выступаць з апошнім словам. Падчас паседжанняў паводзіў сябе спакойна, назіраў за ўсім амаль што абыякава.
Нічога на судовым працэсе не сказалі і сваякі Канавалава. Брат Аляксандр, бацька Генадзь і маці Людміла выклікаліся ў суд у якасці сведкаў, аднак яны адмовіліся даваць паказанні, ніяк гэта не патлумачыўшы. У суд сваякоў Канавалава прывезлі, а затым звезлі пад аховай у мікрааўтобусах з таніраваным шклом.
Таксама варта адзначыць, што неўзабаве пасля арышту Канавалава яго бацька і брат былі на некаторы час затрыманыя і знаходзіліся ў СІЗА КДБ.
Адно можна сказаць дакладна – рашэнне Канавалава маўчаць істотна скараціла працягласць судовага працэсу.
10. Канавалава і Кавалёва сапраўды вельмі хутка асудзілі і расстралялі?
Гэта насамрэч так. Арыштавалі Канавалава і Кавалёва 13 красавіка 2011 года. Папярэдняе следства цягнулася 109 дзён. Судовы працэс – 75 дзён. Ад прысуду да расстрэлу мінула 3,5 месяца. Агулам ад арышту Канавалава і Кавалева да іх расстрэлу прайшло трохі больш 11 месяцаў. Улічваючы маштабы і складанасць крымінальнай справы, колькасць сведкаў (сотні) і пацярпелых (больш за 500) – гэта надзвычай кароткі тэрмін.
Можна параўнаць гэта з іншымі расстрэльнымі справамі ў Беларусі. Напрыклад, жыхар Мозыра Кірыл Казачак забіў дваіх сваіх дзяцей у студзені 2016 года і адразу быў арыштаваны. Папярэдняе следства працягвалася каля 6 месяцаў. 28 снежня суд вынес смяротны прысуд Казачаку, а расстралялі яго праз 10 месяцаў – напрыканцы кастрычніку 2017 года. То бок, ад арышту да расстрэлу прайшоў 1 год і 9 месяцаў. У справе гамельчука Сяргея Вострыкава, які забіў двух жанчын, шлях ад арышту да расстрэлу заняў 1 год і 11 месяцаў. Спіс можна працягваць.
Гэта значыць, звычайна расстрэльныя справы (нават калі яны складаюцца з аднаго эпізоду злачынства) займаюць даволі працяглы час.
Тыя, хто назіраў за працэсам над Канавалавым і Кавалёвым маглі самі бачыць, як суддзя імкнуўся найхутчэй скончыць разгляд справы – суд літаральна пачкамі адхіляў хадатайніцтвы адвакатаў, якія тычыліся вывучэння матэрыялаў, правядзення дадатковых экспертызаў, апытання сведкаў.
ЁСЦЬ ВЕРСІЯ
Макар: Выбух у менскім метро адбыўся ў падлозе
Былы баец антытэрарыстычнага спецпадраздзялення «Алмаз» Ігар Макар у студзені 2021 у эфіры «Еўрарадыё» заявіў, што расстраляныя за выбух у метро 11 красавіка 2011 года Уладзіслаў Кавалёў і Дзмітрый Канавалаў ніякага дачынення да выбуху не мелі.
«… я маю інфармацыю (аб выбуху – рэд.). Я яе ўжо казаў раней. Пазней я апублікую больш даступную інфармацыю, і будуць сякія-такія паказанні. Але, адзінае, што я хачу заявіць – гэта тое, што пазіцыянаваўся выбух, менавіта вось гэтая пастаўленая сумка, але сам выбух быў непасрэдна ў падлозе », – сказаў Макар.
На пытанне «Гэта значыць, атрымліваецца, што торба тут ні пры чым?», Макар адказаў: «Не, абсалютна. Выбух быў менавіта ў падлозе. У метро, у падлозе… ».
«Такім чынам, і тыя людзі, якія былі за гэта пакараныя смерцю – таксама ні пры чым?» – «Так, я пра гэта ўжо казаў».
Макар таксама сказаў, што расстраляных вазілі на інструктаж у КДБ, дзе ім тлумачылі, як працуе выбухоўка і як адбываецца выбух.
Ігар Ільяш, belsat.eu
