Можа здавацца, што дэмакратычныя сілы Беларусі між сабой пастаянна спрачаюцца, але яны даволі структураваныя і нават аб’яднаныя. «Белсат» паглядзеў на іхную структуру і ўзаемаадносіны.
Звярніце ўвагу: «Белсат» не спрабуе пералічыць абсалютна ўсіх палітыкаў і ўсе арганізацыі дэмакратычных сілаў, а толькі акрэсліць асноўныя групы і ўзаемасувязі. Разабрацца ў гэтым «Белсату» дапамагаў дырэктар інстытуту «Палітычная сфера», доктара палітычных навук Андрэй Казакевіч.
Святлана Ціханоўская
Святлану Ціханоўскую ейныя паплечнікі называюць двума асноўнымі азначэннямі: выбраная прэзідэнтка і нацыянальная лідарка. З гэтым у дэмакратычных сілах згодныя не ўсе, але пра гэта пазней – спачатку разбяром структуры вакол Ціханоўскай.
Выбраная прэзідэнтка – бо яна, паводле дадзеных ініцыятывы «Голас», перамагла ў першым туры на прэзідэнцкіх выбарах 2020 года (што пацвярджае аналіз сфатаграфаваных бюлетэняў і пратаколаў – ён тут у PDF), але замест прызнання паразы рэжым Аляксандра Лукашэнкі выдварыў Ціханоўскую з краіны і распачаў масавыя рэпрэсіі.
Ціханоўская доўгі час не называла сябе выбранай прэзідэнткай, упершыню ўжыла такое словазлучэнне адносна сябе ў лістападзе 2022 года. Падчас канферэнцыі «Новая Беларусь-2024» Офіс Ціханоўскай, Аб’яднаны пераходны кабінет і Каардынацыйная рада дамовіліся прызнаваць Ціханоўскую прэзідэнткай да першых свабодных і справядлівых выбараў у Беларусі.
Але непасрэднай улады – суверэнітэту над тэрыторыяй, манаполіі на гвалт ці нават магчымасці аддаваць абавязковыя да выканання загады – Ціханоўская не мае. Сучасная пазіцыя Ціханоўскай, на думку Казакевіча, гэта «цэнтр альтэратыўнай легітымнасці, грамадскай увагі і палітычнай актыўнасці».
«Традыцыйныя апазіцыйныя структуры, якія былі да 2020 года, фактычна разбураныя, а структуры, якія афармляліся з лета-2020, будаваліся вакол Ціханоўскай», – канстатуе Казакевіч.
Офіс Святланы Ціханоўскай
ОСЦ – гэта каманда вакол самой Ціханоўскай: дарадцы, спецыялісты ў камунікацыі і вонкавых сувязях, прадстаўнікі ў асобных краінах. Дарадцаў на сайце Ціханоўскай на момант публікацыі пазначана дзесяць, галоўны дарадца – Франак Вячорка. ОСЦ фармуе сама Ціханоўская, іншыя структуры не ўплываюць на прызначэнні.
Офісы і адміністрацыі маюць дзейныя прэзідэнты, але Казакевіч тлумачыць, што ОСЦ – не тое самае:
«Функцыянаванне дзяржавы – не тое самае, што функцыянаванне палітычнай арганізацыі ці кааліцыі. Таму я асабіста не люблю такія, квазі-прота-дзяржаўныя аналогіі».
ОСЦ – структура для таго, каб Ціханоўская магла выконваць функцыі лідаркі дэмакратычных сілаў. У ОСЦ адны прымаюць і аналізуюць інфармацыю, другія займаюцца выданнем інфармацыі ад Ціханоўскай у сацсетках і арганізацыяй інтэрв’ю, трэція займаюцца лагістыкай міжнародных паездак, і гэтак далей.
«Самастойнай палітычнай ролі, асобнай ад Ціханоўскай, ОСЦ не мае», – тлумачыць Казакевіч.
Аб’яднаны пераходны кабінет
АПК быў скліканы 9 жніўня 2022 года на канферэнцыі «Новая Беларусь». У нечым гэта падобна да ўраду: Ціханоўская прызначае сваіх прадстаўнікоў і дае ім «міністэрскія» напрамкі працы.
Цяпер у АПК такія прадстаўнікі:
Павел Латушка – прадстаўнік па транзіце ўлады і намеснік кіраўніцы АПК;
Уладзімір Астапенка – прадстаўнік па замежных справах;
Вадзім Кабанчук – прадстаўнік па абароне і нацыянальнай бяспецы;
Аліна Коўшык – прадстаўніца па нацыянальным адраджэнні;
Вольга Гарбунова – прадстаўніца па сацыяльных пытаннях;
Маргарыта Ворыхава – прадстаўніца па моладзевай палітыцы.
Некалькі чалавек сышлі з АПК. Таццяна Зарэцкая была прадстаўніцай па фінансах і эканоміцы, але ў канцы 2022 года пакінула пасаду, як казала, праз пагрозы і ціск на сваякоў і бізнес-партнёраў (да паспяховасці ейнага бізнесу ў той час ўзніклі пытанні). Прадстаўніка па аднаўленні правапарадку Аляксандра Азарава Ціханоўская звольніла ў 2023 годзе на рэкамендацыю Каардынацыйнай рады пасля расколу ў арганізацыі былых сілавікоў «BYPOL». Замену гэтым двум прадстаўнікам пакуль не знайшлі. У 2024-м АПК пакінулі на ўласнае жаданне прадстаўнік па абароне Валерый Сахашчык і прадстаўнік па замежных справах Валер Кавалеўскі. На іхныя месцы знайшлі ўжо новых прадстаўнікоў.
«Гэта не ўрад у выгнанні ў дакладным значэнні гэтага слова, – адзначае Казакевіч. – У найбольш дакладным значэнні ўрад у выгнанні ствараюць прадстаўнікі зрынутага ўраду выязджаюць за мяжу. Такі ўрад можа працягваюць прадстаўляць краіну, выступаць яд яе імя, займацца міжнароднай дзейнасцю, падрыхтоўкай да змены ўлады і гэтак далей. АПК можна прадстаўляць дэмакратычны рух краіны, але не краіну, і гэта не прота-ўрад. Гэты тэрмін увогуле пазбаўлены дакладнага значэння. А хутчэй, гэта больш шырокая чым ОСЦ каардынацыйная структура дэмакратычнага руху».
Казакевіч лічыць, што АПК ствараўся найперш як устойлівая кааліцыя сілаў і асобаў, гатовых працаваць з Ціханоўскай. На момант стварэння, кажа ён, было важна мець платформу, дзе разам маглі быць Ціханоўская і Латушка, у якіх да АПК былі не заўсёды простыя адносіны і розныя палітычныя падыходы.
Тады ж у АПК з’явіўся «сілавы блок»: прадстаўнік «BYPOL» Азараў і Сахашчык, ад якога чакалі стварэння (пара)мілітарнай інфраструктуры.
Каардынацыйная рада
КР была створаная 14 жніўня 2020 года дзеля мірнай перадачы ўлады выбранай прэзідэнтцы. Рэжым Лукашэнкі не захацеў сыходзіць мірна, распачаў рэпрэсіі ў тым ліку супраць КР. Дагэтуль за кратамі застаюцца два чальцы прэзідыуму КР першага складу: Марыя Калеснікава і Максім Знак. Два гады пасля тых выбараў КР заставаўся ў напаўзамарожаным стане.
«У 2022 годзе КР вырашылі рэарганізаваць як раду прадстаўнікоў партыяў, рухаў і структураў грамадзянскай супольнасці, – згадвае Казакевіч. – Пашырэнне складу КР адбылося, галоўным чынам, праз механізм кааптацыі – уключэння ў яе склад прадстаўнікоў найбольш заўважных арганізацый ці проста вядомых асобаў».
Але такая КР задавальняла далёка не ўсіх. Паводле Казакевіча, многім палітычным сілам і ўнутры Рады, і па-за яе межамі не было зразумела, як вызначыць, хто мае больш вагі. Агучвалася, кажа ён, неабходнасць больш дакладнага крытэрыю палітычнага ранжавання, і для КР была характэрная высокая фрагментацыя, таму часам КР была непрацаздольнай.
25–27 траўня 2024 года прайшлі онлайн-выбары трэцяга складу КР. Галасаваць мог любы чалавек з беларускім пашпартам, але «яўка» склала 6723 чалавекі або каля 0,1 % усіх грамадзянаў з выбарчым правам. 80 мандатаў атрымалі прадстаўнікі васьмі выбарчых спісаў (яшчэ тры спісы не пераадолелі бар’ер у 3 % галасоў, а яшчэ адзін спіс – «Закон і правапарадак» Азарава – знялі з выбараў за рассылку агітацыі праз бот плану «Перамога»). Найбольш мантадаў, 28 з 80, атрымаў супольны спіс каманды Латушкі і руху «За свабоду». Новай спікеркай КР выбралі Анжаліку Мельнікаву. Наступныя выбары ў КР маюць адбыцца не пазней як праз два гады пасля мінулых.
КР практычна не ўплывае на АПК: паводле пратаколу ўзаемадзеяння (PDF) Ціханоўская сама выбірае, каго прызначаць у Кабінет і мусіць толькі ўлічваць рэкамендацыі КР.
Дык што такое КР цяпер? Казакевіч бачыць КР так:
«Гэта не прота-парламент, як даводзіцца часта чуць. КР не можа выдаваць абавязковыя да выканання арганізацыямі дэмакратычнага руху законы, а толькі можа абмяркоўваць пытанні, пазначаць праблемы і артыкуляваць інтарэсы. Гэта платформа камунікацыі і кансалідацыі практычнай дзейнасці больш шырокага спектру палітычных і грамадскіх сілаў. Далёка не ўсе яны могуць ці хочуць уваходзіць ў АПК. КР выконвае ролю прасторы, дзе могуць быць прадстаўленыя практычна ўсе актыўныя палітычныя сілы і плыні».
Грамадзянская супольнасць
У мінулым складзе КР былі прадстаўнікі самых розных арганізацыяў грамадзянскай супольнасці. А як цяпер могуць даносіць свае думкі да палітыкаў арганізацыі кшталту «Вясны», «BYSOL», «BELPOL», Рада культуры, «Белыя халаты» ці «Экадом»? Казакевіч адзначае:
«Амаль усе структуры, якія былі гатовыя ўключыцца ў інстытуты дэмакратычнага руху, уключыліся: з некаторых арганізацыяў выраслі фракцыі КР, многія арганізацыі маюць калі не сваіх прадстаўнікоў, дык знаёмых у КР ці АПК, якія могуць артыкуляваць і лабіяваць іхныя інтарэсы».
Ён лічыць гэта прадказальнай сітуацыяй:
«Чыста тэхнічна немагчыма, каб да палітычнай рады далучыліся ўсе, ды і не кожнай арганізацыі гэта патрэба. Цяпер пытанне толькі ў тым, ці здольная будзе КР агрэгаваць інтарэсы не толькі сваіх фракцыяў, але і шырэйшай грамадзянскай супольнасці».
Ваяры ва Украіне
Тыя беларусы, хто проста цяпер бароніць Украіну на перадавой, у дзейнасці палітычных структураў не бяруць ўдзел. Але былыя беларускія байцы Збройных сілаў Украіны актыўныя ў палітыцы. Найбольш актыўныя чальцы палка Каліноўскага, але трэба не забываць: беларусы бароняць Украіну і ў складзе іншых падраздзяленняў.
У АПК мае пасаду былы намеснік камандзіра палка Каліноўскага Вадзім Кабанчук (палітычны прадстаўнік палка Зміцер Шчыгельскі падкрэсліваў, што Кабанчук не «былы», хоць і спыніў кантракт з ЗСУ, бо полк – гэта не толькі вайсковая частка, але і людзі, якія ваярам дапамагаюць). Былыя ваяры таксама ўвайшлі ў блокі КР «Незалежныя беларусы» і «Воля», якія маюць 8 і 6 мандатаў.
Акрамя таго, ваяры палка Каліноўскага сёлета ў ліпені ўтварылі грамадска-палітычны рух «Каліноўцы», які мусіць пашыраць падтрымку, забеспячэнне і рэабілітацыю байцоў палка.
«Апазіцыя да апазіцыі»
У КР, вядома, не ўсе згодныя з большасцю. Былы спікер Андрэй Ягораў фактычна ўзначаліў апазіцыю ў КР: блок Пракоп'ева-Ягорава заняў другое месца з 13 мандатамі з 80, не пагаджаецца з «бестэрміновай легітымнасцю» Ціханоўскай і прапануе правесці выбары нацыянальнага лідара да жніўня-2025. Таксама легітымнасць Ціханоўскай аспрачалі два блокі, якія не прайшлі ў КР і разам набралі 2,65 % галасоў: «Салідарнасць» і «Краіна для жыцця».
Не ўсе палітычныя сілы балатаваліся ў КР і не ўсе ўвайшлі ў АПК ці ОСЦ. Але спробы стварыць альтэрнатыўныя палітычныя цэнтры не былі асабліва ўдалымі, адзначае Казакевіч.
Ён згадвае «Форум дэмакратычных сілаў», на якім у 2021 годзе збіраліся Валер Цапкала, Дзмітрый Балкунец, Вольга Карач і іншыя – фактычнай і бачнай палітычная дзейнасці Форуму палітолаг не назірае. Згадвае і рух Зянона Пазняка «Вольная Беларусь», і спробу Пазняка стварыць спачатку свой «часовы Нацыянальны ўрад», потым «Нацыянальную раду бяспекі» з чальцамі палка Каліноўскага – з публічнай актыўнасці выглядае, што стварыць альтэрнатыўны цэнтр не ўдалося. Добраахвотнікі ва Украіне спрабавалі стварыць свой палітычны суб’ект, але выйшла, што полк Каліноўскага хутчэй інтэграваўся ў агульны дэмакратычны рух.
Казакевіч разважае:
«Спробы стварыць нешта асобнае ад ОСЦ-АПК-КР прыводзілі хутчэй да ізаляцыі, знікнення цікавасці і скарачэння рэсурсаў альтэрнатыўных платформаў. Таму хто мае палітычныя амбіцыі, хутчэй інтэгруецца ў створаныя пасля 2020 года інстытуты дэмакратычнага руху».
У Беларусі «цікавая траекторыя, якая вельмі нетыповая для многіх падобных сітуацыяў», кажа ён:
«Хоць звычайна кажуць, што беларусы раз’яднаныя, у многіх іншых народаў у падобнай сітуацыі было больш фрагментацыі і расколаў, У беларускім дэмакратычных руху ўсё-такі асноўным трэндам з 2020 года была не фрагментацыя, а інстытуцыйная кансалідацыя нават пры захаванні палітычных разыходжанняў».
Алесь Наваборскі, «Белсат»
