«Мы жывем у вельмі дзіўныя часы, я б іх назвала сюррэалістычным рэалізмам»
Яна Шостак – хіба самая гучная мастачка і актывістка ў Польшчы. Ейная «Хвіліна крыку для Беларусі» гучала ў Варшаве, Гданьску, Вроцлаве, Бруселі, Берліне, Нюрнбэргу, Сантарканджэлё ды іншых гарадах, а потым сталася хвілінаю крыку для любой узрушальнай сітуацыі, пра якую немагчыма маўчаць. У мінулым месяцы майстэрню Яны, зробленую ў межах выставы «Слёзы шчасця» ў варшаўскай галерэі «Захэнта», пашкодзілі невядомыя. Пра выпадак у «Захэнце», небяспеку актывізму і пра тое, ці хацела б Яна ўдзельнічаць у беларускай палітыцы, – у нашым з ёй інтэрв’ю.
– Вас засмуціў выпадак у «Захэнце»?
– Вядома. Больш за ўсё шкада маіх папсаваных нататнікаў і знішчанага шаля з партрэтамі палітвязняў. Я б хацела сустрэцца з гэтымі людзьмі і спытаць, «што аўтар меў на ўвазе», ці гэта быў палёт фантазіі, які перакрочыў межы? Мая ідэя была ў тым, каб на выставе знаходзілася мая працоўня і я працавала ў ёй паводле графіку «Захэнты». Я хацела пасля гадоў актывізму вярнуцца да творчасці, да сцэнарыю дакументальнай камедыі пра патрыярхат. Людзі, якія прыходзяць на выставу, маглі б глядзець, якія рэчы ў маёй працоўні, што патрэбна для творчасці: гэта ж заўсёды такая энігма – як працуе мастак/мастачка. Але мая ідэя пераўтварылася ў дэструктыў. Я стараюся падысці да гэтага пазітыўна, хаця хацелася б па-чалавечы зразумець, чаму няма культуры дыялогу. Для мяне гэтае ўмяшальніцтва сімвалічнае для часу змены ўлады – гэта першая выстава пасля парламенцкіх выбараў, тут яшчэ нават дырэктара няма, – бо яно паказвае на падзел уладаў у Польшчы і інтэнсіфікаваныя настроі адных супраць іншых.
– Чаму вы пакінулі ўсё, як ёсць, пасля ўмяшання? Гэта таксама можна разглядаць як жэст.
– Я з’ехала спачатку на выставу ў Нюрнбэрг, потым на канферэнцыю ў Познань і ўрэшце на дыскусійную панэль у межах «Cannes Lions Awards». Я даведалася пра тое, што здарылася, у дзень ад’езду і папрасіла пакінуць усё, як ёсць, у пэўным сэнсе замарозіць, пакуль не зразумею, што адбылося. Выстава «Слёзы шчасця» ў «Захэнце» была зробленая спантанна, у часе змены дырэкцыі, і сабрала працы з калекцыі, якія правакуюць да крытычнага позірку на тое, што адбывалася і адбываецца ў польскім грамадстве. Мая майстэрня, якая была больш каментаром да выставы, па выніку стала лакмусавай паперкай таго, што адбываецца ў соцыуме. Я вырашыла «ачапіць месца злачынства», паказаць жэст іншых людзей.
– Чаму вы думаеце, што ўмяшанне ў вашую выставу можа быць звязанае з вашай актывісцкай дзейнасцю?
– Шчыра кажучы, не ведаю, мне цяжка гэта цвердзіць, бо я не бачыла гэтых людзей і з імі не размаўляла. Не ўпэўненая, ці ведаюць яны, што я сузаснавальніца «Партызанкі».
,,Мы жывем у вельмі дзіўныя часы, я б іх назвала сюррэалістычным рэалізмам, мне цяжка зразумець, «who is who».
Перад дыскусіяй у Канах пад назвай «We are all immigrants» мне раптам пазваніў нейкі чалавек, маўляў, трэба тэрмінова эвакуяваць беларускага парламентарыя. Я яго перанакіравала на «Партызанку», але ён так і не сказаў, каму патрэбная дапамога, хіба чакаў, што яму прадставяць план эвакуацыі. Я толькі потым зразумела, што гэта магло быць спробай дэстабілізаваць мяне за некалькі хвілінаў да пачатку дыскусіі.
– Раскажыце пра хвалю хэйту, звязаную з вашым падтрыманнем эмігрантаў з Беларусі і ўцекачоў з Украіны ды з адстойваннем жаночых правоў. Як гэта выяўляецца?
– У верасні на прыступках «Захэнты» я зраблю дакументальны стэндап «Крыкуха», дзе распавяду пра хэйт, які на мяне ліўся, але не з перспектывы ахвяры, а так, каб з яго пасмяяцца. Хэйту ў мяне хапала з 2017 года, калі я зрабіла магістарскую працу ў Акадэміі мастацтваў, дзе прапанавала ўжываць словы «nowak/nowaczka» замест «uchodźca» як амонім самага папулярнага прозвішча ў Польшчы. Тады я пайшла ў шоу «Słownik polsko@polski», пачалося распаўсюджванне ў масмедыя, і я адгрэбла хэйту, маўляў, як гэта жанчына, мастачка, студэнтка, яшчэ і з Беларусі, можа чапаць польскую мову. Гэта пачатак майго сімвалічнага актывізму; я раздзяляю сімвалічны актывізм і дапамагальны. Мая «Хвіліна крыку для Беларусі» стала найбольш гучнай у 2021 годзе, але потым хвіліна крыку была для, напрыклад, Ізы з Пшчыны, якая памерла, бо ёй не дазволілі зрабіць аборт, для Украіны, а нядаўна актывісты зрабілі хвіліну крыку для Палестыны – мяне папярэдзілі, што выкарыстаюць гэтую форму.
,,Калі беларуска Ліза памерла пасля згвалтавання, хацелася гаварыць толькі шэптам, але актывісткі, з якімі мы рабілі марш «Яе звалі Ліза», папрасілі зрабіць гэты крык. З аднаго боку, гэта быў крык ад бяссілля, з іншага боку, шмат людзей пісала мне, што дзякуючы яму адчулі салідарнасць і супольную сілу, хоць на хвіліну.
Жэсты, якія выходзяць за межы сацыяльных нормаў, вядома, правакуюць хэйт. Я стараюся перакуць яго ў нешта добрае, наколькі магчыма.
– Як гэта выглядае? Вам пішуць асабістыя паведамленні, ці вы назіраеце хэйт у медыях і сацыяльных сетках?
– У сацсетках гэта хіба натуральна, таксама паведамленні пішуць, тэлефануюць, але гэтага трохі менш. Найбольшая хваля была падчас майго ўдзелу ў выбарах у польскі парламент. Перадусім за тое, што я выказалася пра базавае права жанчыны на аборт і падзялілася сваім досведам: ён не быў для мяне лёгкім, але па сутнасці гэта было рашэнне, буду я ў жыцці шчаслівая ці не.
– Наколькі дакладна тое, што вы не змаглі балатавацца ў польскі Сейм на Падляшшы праз вашую пазіцыю супраць забароны абортаў і наконт мяжы з Беларуссю?
– Ніякай афіцыйнай версіі няма, ізноў кажучы пра адсутнасць культуры дыялогу, палітычнай культуры. Спачатку на пытанне журналіста пра плот на польска-беларускай мяжы я распавяла вядомы факт, што ён збудаваны не на ўсёй даўжыні мяжы. Пасля гэтага правая партыя выставіла ў Twitter «Хвіліну крыку для Беларусі», маўляў, паглядзіце, гэта кандыдатка нумар 13, што за звар’яцелая жанчына. Відэа стала вірусным, і ў маім палітычным досведзе гэта была першая хваля хэйту. Другая была, калі я выказалася ў інтэрв’ю пра аборты. Я даведалася, што мяне выключылі з [выбарчага] спісу, бо пачалі званіць журналісты, але сама партыя мне не патлумачыла, што здарылася. На гэта ў мяне засталася крыўда – можна было проста па-чалавечы патэлефанаваць перад тым, як рабіць афіцыйнае паведамленне. Гэтыя выбары былі для мяне вельмі важныя, мне было важна быць голасам нашай меншасці і выкарыстаць досвед дапамагальнага актывізму ў Сейме, каб будаваць інтэграцыйную і міграцыйную палітыку, якой, на жаль, няма. Мы ў «Партызанцы» (падтрымаць ініцыятыву можна тут. – Заўв. аўт.) атрымліваем шмат запытаў, бачым шмат праблемаў, якія вынікаюць з яе адсутнасці. Як я разумею, было чаканне, што жанчына і эмігрантка павінна быць прыстойнай і паслухмянай, дзякаваць усім за ўсё і маўчаць у анучку. А калі я выказалася пра аборты, гэтае ўяўленне перавярнулася.
– А хэйт з нагоды таго, што вы эмігрантка, быў падчас выбараў?
– Калі я раздавала ўлёткі на вуліцы, былі тыя, хто падбадзёрваў, а некаторыя казалі вяртацца ў сваю краіну, але апошніх было ўсё-ткі менш. Як кажа Святлана Ціханоўская, я рабіла ўсё, што магчыма, на сваім месцы з магчымасцямі, якія ў мяне былі. Я разумела, што трапіць у Сейм малавыканальна, і ўдзельнічала ў выбарах з вельмі ідэалістычнымі замахамі.
,,Ніводнай капейчыны ад спонсараў, якія б потым маглі ўплываць на мяне ў палітыцы, я не ўзяла.
Я прадала сваю карціну за 35 тысяч злотых, хаця, вядома, гэта кропля ў моры для перадвыбарчай кампаніі. Гэта быў чэлендж, які, маю надзею, трохі пратаптаў дарогу для кагосьці іншага, для самой думкі, што можна пайсці і спрабаваць нешта рабіць, бо нам, тутэйшым жыхарам, важна таксама ўдзельнічаць у арганізацыі палітычнай і сацыяльнай прасторы.
– Вы плануеце працягваць спробы трапіць у палітыку?
– Наступныя выбары праз чатыры гады, цяпер у мяне ў прыярытэце фільм пра патрыярхат, гэта звязанае адно з адным. Чым ёсць тое, што адбываецца ў Беларусі, як не праявай патрыярхату? Калі я стартавала ў парламент, адным з маіх дэвізаў быў «Адукацыя – не фрустрацыя» – пра патрэбу адукоўваць, распавядаць. Мы можам бясконца тлумачыць, што такое патрыярхат, на семінарах і лекцыях, але я хачу выйсці па-за гэтае асяроддзе і праз фільм адказаць на пытанне больш шырокаму колу людзей. У мастацтве я заўсёды старалася знайсці прасцейшыя, больш зразумелыя словы, мэсіджы, каб не было стрэсу, маўляў, сучаснае мастацтва – нешта незразумелае.
– А пра ўдзел у беларускай палітыцы ў эміграцыі, напрыклад, у выбарах у Каардынацыйную раду, не думалі?
– Так, я атрымлівала прапановы, але, мне падаецца, я ствараю сваё поле – стараюся падтрымліваць «Партызанку», развіваць іх як рух і «экстрэмісцкі» канал у «Тэлеграме». Гэта тое, ува што я стоадсоткава веру, і ведаю, што яно трэба людзям. Я лічу, што практыкаванне выбару нашаму соцыуму патрэбнае, мы ўсе ведаем, як праз адзін няправільны выбар нявінны аграном робіцца пачварай. Але, мне здаецца, сапраўдныя палітыкі і палітычкі цяпер сядзяць у турме, і я не маю маральнага права стартаваць у нейкія структуры ўлады, хаця разумею, што яны павінны стварацца.
– Вы шмат займаецеся актывізмам у Польшчы – наколькі гэта бяспечная прастора?
– Увогуле небяспечная, але для мяне гэта ўжо род залежнасці, мне цяжка без гэтага функцыянаваць. Я была на выбарах у 2020 годзе, але пасля тыдня пратэстаў вырашыла, што буду больш прыдатная тут. Тады я зрабіла «Хвіліну крыку для Беларусі» перад будынкам парламенту ў Варшаве, і ў мяне быў план падтрымліваць людзей культуры, дзяліцца з імі кантактамі і тым асяроддзем, у якім я знаходжуся. Але да мяне прыйшлі чатыры хлопцы, якія засталіся на вуліцы, са слядамі ад збіцця, і я зразумела ўвесь маштаб патрэбаў. Мы скрыкнуліся з рознымі жанчынамі і стварылі «Партызанак» – так пачаўся мой дапамагальны актывізм. Адчуваць сябе дапаможным і патрэбным вельмі прыцягальна. У 2020 годзе я атрымала стыпендыю для выбітных маладых навукоўцаў на тры гады, таму магла сабе дазволіць не думаць пра тое, за што зняць кватэру і паесці, і проста занурылася ў дапамогу. Ёсць момант выгарання, дэпрэсіі – небяспека палягае перш за ўсё на гэтым. Часам я мусіла 4-6 гадзінаў быць на сувязі з людзьмі, якія знаходзяцца на мяжы, – тады кідаеш тое, што патрэбна і важна для цябе самой, каб дапамагаць людзям. Не ўсе могуць пабудаваць гэтыя межы і сцены вакол сябе, мне і ў асабістым, і ў прафесійным жыцці цяжка адмовіць. Калі пачалася поўнамаштабная вайна ва Украіне, я паехала на мяжу ў першыя ж дні, каб зразумець, што там на месцы можна зрабіць.
– Яна, ці жывяце вы з мастацтва, ці можаце вы на гэтым зарабляць?
– Пакуль што так, і стараюся гэта ўтрымаць. Я разумею, што знаходжуся ў адным працэнце ад аднаго працэнта, магу толькі здагадвацца, які гэта чэлендж для мастакоў і мастачак, якія толькі пераехалі. Я таксама пачала выкладаць у Акадэміі мастацтваў, але там на палову стаўкі я атрымліваю толькі 1730 злотых [каля 1400 рублёў. – Заўв. аўт.] – польская сістэма адукацыі яшчэ чакае рэформаў пры новай уладзе. Як мірная беларуска я кажу: ну і ладна, хоць на хлебушак будзе.
– Вы прадаяце свае творы?
– Так, прадаю карціны, заснаваныя на «Хвіліне крыку», за якую мяне намінавалі не толькі на польскія, але і на замежныя мастацкія ўзнагароды. У тыднёвіку «Polityka» яна была ўключаная ў спіс дзесяці найважнейшых працаў польскага мастацтва за апошнія 30 гадоў. Цяпер я прадаю 60 літараў «А» ў розных формах, напрыклад, намаляваных спрэем, нядаўна пачала вышываць іх валасамі, якія пачалі ў мяне выпадаць, хіба праз актывізм і эмацыйнае выгаранне. У мяне ёсць таксама серыя карцінаў, дзе я перамалёўваю фрагменты з газетаў, дзе я крычу. Гэта сімвалічна, я перапрацоўваю матэрыялы, якія медыі рабілі для сябе, на свае патрэбы, а таксама дакументую крык і паказваю яго прысутнасць у медыях.
– Які быў самы вялікі кошт вашай працы?
– Я прадала твор за 42 тысячы злотых у аўкцыённым доме DESA. Іншая гісторыя, што мне доўга грошы аддаюць.
,,Я хачу вярнуцца з дапамагальнага актывізму ў прастору сімвалаў, каб агучваць імі беларускую тэматыку, як атрымалася гэта зрабіць сукенкай з партрэтамі палітвязняў і такімі ж шалямі. Я адчуваю патрэбу шукаць новыя сімвалы, а некаторыя, можа, паўтараць.
Цяпер я працую над тым, каб на гадавіну беларускай рэвалюцыі, 9 жніўня, у Нюрнбэргу зрабіць «Хвіліну крыку», хоць бы для нямецкай публікі. І над помнікам Лізе, каб гэта было месца, куды людзі могуць прыйсці і пакрычаць.
– Пра што вам зараз хочацца крычаць?
– Зараз мне больш хочацца не тое каб крычаць, але гучаць рэхам.
Размаўляла Ірэна Кацяловіч belsat.eu
