20 lipca, w wieku 103 lat, zmarła Elżbieta Tomaszewska z d. Radziwiłł, córka przedostatniego właściciela zamku w Nieświeżu księcia Albrechta Radziwiłła. Urodziła się w 1917 roku, była ostatnią z Radziwiłłów, dla których posiadłość w Nieświeżu była domem. Od 1993 roku księżna kilkakrotnie odwiedzała Białoruś, pomagając konserwatorom zabytków przywrócić dawny wygląd zamku.
Mimo że czasy panowania arystokracji dawno minęły, nazwiska rodów takich jak Radziwiłłowie, Sapiehowie czy Olelkowiczowie wywołują w świadomości Białorusinów romantyczne obrazy rycerzy w zbrojach i pięknych panien w bogato zdobionych strojach. Jaką rolę odegrali więc Radziwiłłowie w białoruskiej historii?
Początki dynastii
Istnieją dwa warianty pochodzenia nazwiska dynastii: od słowiańskiego “rodzić” i od litewskiego “znajdować”. Jak głoszą zapisane w kronikach legendy, przodkiem Radziwiłłów był pogański arcykapłan Lizdejko, którego jako dziecko przypadkowo znalazł w lesie książę litewski Witenes. To on, według legendy, doradził księciu Giedyminowi założenie miasta Wilna i uczynienie go stolicą swojego państwa.
Po raz pierwszy na piśmie nazwisko Radziwiłł pojawia się w dokumentach księcia Świdrygiełły w 1436 roku, w czasie wojny domowej w Wielkim Księstwie Litewskim. To właśnie Radziwiłł Ostykowicz, który podczas tej wojny był wrogiem Świdrygiełły, jest uważany za oficjalnego protoplastę dynastii.
Członkowie rodu zajmowali coraz wyższe stanowiska, otrzymywali coraz to nowe tytuły, a sam ród rozrastał się i dzielił na gałęzie, co można uznać za znak ogromnego sukcesu w świecie feudalnym. Herbem Radziwiłłów stały się Trąby. A w 1518 roku, gdy Mikołaj Radziwiłł otrzymał od cesarza tytuł księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego, do tarczy z trzema trąbami dodano czarnego cesarskiego jednogłowego orła.
Rycerze i wojny
Radziwiłłowie zdobyli sławę wojowników i władców ogromnych obszarów: posiadali ziemie na terenie dzisiejszej Białorusi, Litwy, Polski, Ukrainy, Łotwy i Rusi. Suma dóbr rodu od XVI do XVII wieku mogła się równać z terytorium nie najmniejszego europejskiego państwa.
Radziwiłłowie starali się, by Wielkie Księstwo Litewskie było niezależne od korony polskiej, sprzeciwiali się między innymi zawarciu Unii Lubelskiej.
Dochody, jakie przynosiły posiadane ziemie, Radziwiłłowie przeznaczali na budowę miast i zamków, a także na uzbrajanie znacznych oddziałów wojsk, które nie tylko chroniły rodzinne posiadłości, ale także brały udział w obronie państwa. Na przykład słynny Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka” zebrał wojsko w liczbie 539 jeźdźców i 386 pieszych. Jest to bardzo znacząca jednostka jak na czasy, w których kilkuset jeźdźców mogło przesądzić o losach nawet najbardziej znaczącej bitwy.
Rycerze Radziwiłłów brali udział w niemal wszystkich wojnach toczonych przez Wielkie Księstwo Litewskie, a wielu z nich było utalentowanymi dowódcami wojskowymi.
Postacie Oświecenia i chrześcijanie
Czas renesansu i kształtowania się nowoczesnej nauki, czyli wiek XVI, był jednocześnie okresem bardzo dużej aktywności religijnej społeczeństwa europejskiego. Wśród Radziwiłłów znaleźli się zagorzali zwolennicy zarówno katolicyzmu, jak i protestantyzmu, jednak w Wielkim Księstwie Litewskim nie doszło do wojen na tle religijnym: walka toczyła się głównie na polu oświaty i stanowienia prawa.
Mikołaj Radziwiłł Czarny, który został kalwinem, założył w Brześciu i Nieświeżu drukarnie, wydał Biblię Radziwiłłowską, a także budował kościoły i szkoły. To dzięki jego staraniom w Nieświeżu wydrukowano książkę w języku starobiałoruskim – Katechizm. Kuzyn Czarnego, Mikołaj Radziwiłł Rudy, nie tylko pokonał wojska moskiewskie w bitwie pod Ulą w 1564 roku, ale także był mecenasem sztuki oraz literatury i oświaty chrześcijańskiej. W tym samym czasie syn Mikołaja Radziwiłła Czarnego, wspomniany już dowódca 539 jeźdźców, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka”, nie tylko walczył, ale i zdobył w Europie świetne wykształcenie. “Sierotka” został pobożnym katolikiem i założył Nieświeskie Kolegium Jezuickie, na tamten czas jedną z najlepszych instytucji edukacyjnych w państwie i w Europie Wschodniej. Tam też gromadził dzieła sztuki i księgi.
“Sierotka” podróżował po Włoszech, a w 1583 roku był w Palestynie, o której napisał po łacinie książkę “Peregrynacja, czyli pielgrzymka do Ziemi Świętej”.
Białoruska księżna
Radziwiłłowie przez wiele stuleci walczyli o interesy Wielkiego Księstwa Litewskiego, biorąc udział w wojnach o jego odrodzenie – nawet po rozbiorach Rzeczpospolitej dokonanych przez Rosję, Austrię i Prusy.
Na początku XX wieku do kulturalnego odrodzenia Białorusi przyłączyła się Maria Magdalena Radziwiłłowa (z domu Zawisza-Kierżgajło), która wychowała się na Białorusi i stała się patriotką swojej ojczyzny.
– Uważam się za Białorusinkę litewskiego pochodzenia, podobnie jak mój mąż – pisała arystokrata w 1912 roku.
Jej drugi mąż, Wacław Mikołaj Radziwiłł, również mieszkał na Białorusi i interesował się białoruskim folklorem. Niestety oficer (i uczestnik wojny angielsko-bolszewickiej, bałkańskiej oraz rosyjsko-japońskiej) zginął w ósmym roku małżeństwa na froncie podczas pierwszych miesięcy I wojny światowej.
Dzięki staraniom Marii Magdaleny Radziwiłłowej wielu regionach Białorusi założono białoruskie szkoły. Finansowała ona również pierwsze białoruskie wydawnictwo “Zahlanie sonca i u nasza akonca” (biał. “Zajrzy słońce i w nasze okna”), Białoruskie Towarzystwo Wydawnicze, katolicką gazetę “Biełaruś”, towarzystwa trzeźwości, szpitale i wiejskie sklepy.
Maria Magdalena wypłacała też stypendia białoruskim studentom, którzy studiowali w Petersburgu i wspierała białoruską bibliotekę w Petersburgu. W jej majątku w Kuchcicach bywali inicjatorzy białoruskiego ruchu narodowego Iwan i Anton Łuckiewiczowie, działacze polityczni Wacłau Iwanouski i Roman Skirmunt oraz inne osobistości białoruskiego ruchu narodowo-kulturowego.
W 2016 roku rodzina Radziwiłłów i białoruscy działacze rozpoczęli rozmowy na temat ponownego pochówku zmarłej Magdaleny Radziwiłł na Białorusi.
– Uważała się za Białorusinkę, marzyła, żeby mieszkać w Mińsku. Więc będzie to bardzo symboliczne, jeśli tutaj pochowamy prochy Marii Magdaleny. Ona marzyła o wolnej, demokratycznej Białorusi – mówił wtedy Maciej Radziwiłł.
W 2018 roku szczątki białoruskiej księżnej zostały uroczyście pochowane w mińskim kościele Świętej Trójcy na Złotej Górce.
RL, ksz,pp/ belsat.eu
