"Demilitaryzacja" dziedzictwa kulturowego. Co Ukraina straciła przez pół roku wojny

W ciągu pierwszych sześciu miesięcy wojny z Ukrainą wojska rosyjskie całkowicie zniszczyły kilka miast i zabiły dziesiątki tysięcy ludzi. Kolejną ofiarą wojny jest dziedzictwo kulturowe Ukrainy. Według szacunków ukraińskiego ministerstwa kultury wiadomo o około 500 uszkodzonych zabytkach architektury, muzeach, teatrach i cerkwiach lub 179 obiektach według UNESCO.

Budynki, muzea, świątynie i zabytki

Mariupolskie Muzeum Sztuki im. Archipa Kuindżi zostało zniszczonw przez bezpośrednie trafienie rosyjską bombą lotniczą. Mieściło się w dawnej posiadłości Giacintowa, secesyjnym budynku wybudowanym w 1902 roku. Kolekcja muzealna składała się z około dwóch tysięcy eksponatów, w większości związanych z życiem i twórczością Arkchipa Kuindżi rosyjskiego pejzażysty greckiego pochodzenia, członka grupy pieriedwiżników. Oprócz jego obrazów w muzeum znajdowały się prace Iwana Ajwazowskiego, Tatiany Jabłonskiej, Mykoły Hłuszczenki, Michajły Deregusa i innych.

20 sierpnia ukraiński kanał Rubryka w Telegramie opublikował wideo z budynku zniszczonego przez ostrzał. W komentarzu do wpisu czytamy, że „najeźdźcy ukradli z Muzeum Kuindżiego wszystkie eksponaty, nawet te dziecięce”. Przed wybuchem wojny przechowywano tam ok. 2 tys. cennych przedmiotów.

Kolejnym budynkiem związanym z 1902 r. jest Dom Tarnowskiego, dawne Muzeum Ukraińskiej Starożytności w Czernihowie, wybudowany pod koniec XIX wieku w stylu pseudogotyckim. Mieściła się w nim klasa rzemieślnicza sierocińca, a od 1902 r. otwarto tam kolekcję mecenasa Wasyla Tarnowskiego, której 758 eksponatów było związanych z twórczością Tarasa Szewczenki. W 1925 r. muzeum zostało rozwiązane z naruszeniem woli Tarnowskiego – jego zbiory zostały podzielone między Państwowe Muzeum Szewczenki, Instytut Literatury im. T. Szewczenko, Akademię Nauk Ukraińskiej SRR i Czernihowskie Muzeum Historyczne. Od czasów sowieckich w budynku mieściła się biblioteka młodzieżowa. Budynek został częściowo zniszczony podczas ostrzału.

Zniszczone zostało także muzeum ukraińskiego filozofa Hryhorija Skoworody w Skoworodyniwce pod Charkowem. W nocy 7 maja w budynek uderzył pocisk, wybuchł pożar, w wyniku czego pozostały z niego tylko ściany, ale w przeciwieństwie do Muzeum Kuindżi, eksponaty zostały wcześniej zabrane w bezpieczne miejsce. Władze ukraińskie obiecują odrestaurować XVIII-wieczny dom, choć przyznają, że nie zdążą na obchodzone w grudniu 300. urodziny filozofa.

Dom Słowo w Charkowie to jawny przykład tego, że swoją „operacją specjalną” Władimir Putin kontynuuje zbrodniczą politykę imperium sowieckiego. Budynek ten powstał na przełomie lat 20. i 30. XX wieku specjalnie dla pisarzy. Mieszkania były wyposażone w telefony, w domu znajdowało się solarium i boisko sportowe, a na wewnętrznym dziedzińcu skwerek. Wiosną 1932 r. rozpoczęły się aresztowania i represje, nazwane później “rozstrzelanym renesansem”. Na budynku wisi tablica pamiątkowa z nazwiskami 122 pisarzy, którzy mieszkali w tym domu, a następnie zostali rozstrzelani.

W marcu 2022 sam budynek został poważnie uszkodzony podczas ostrzału. Historii budynku poświęcone są ukraińskie filmy: dokument „Dom Słowo” i film fabularny „Dom Słowo: Nieukończony romans”.

Dom Masłowskiego w Charkowie (ul. Swobody, 8) został zniszczony 14 marca. Kilka lat temu opisał go lokalny historyk Anton Korob:

– Fasada domu, wykonana w późnej formie stylu secesyjnego, wyróżniała się politeksturą, prawdopodobnie polichromią oraz wielobocznymi attykami szczytowymi. Pozbawiony tych cech dom zachował niesamowite schody od frontu i przedsionek z autentycznymi drewnianymi drzwiami i przedsionkiem. Zamiast powszechnej w kamienicach metalowej balustrady schodów wykonano tu drewnianą, malowaną balustradę, składającą się z tralek z rzeźbionymi wstawkami roślinnymi i ornamentalnymi pomiędzy nimi.

Na zdjęciu wykonanym podczas remontu wnętrza tego obrazu nie widać. Być może został ukryty pod warstwą tynku i odtworzony, a może to nowoczesna stylizacja. Co najmniej jeden z dobrze zachowanych (poza drzwiami do mieszkań), ale odrestaurowanych, czystych i wygodnych przykładów wspólnych wnętrz budynków wielomieszkaniowych w Charkowie.

Kolejnym zniszczonym domem w Charkowie jest Pałac Pracy, kompleks budynków w centrum miasta, wybudowany na zlecenie towarzystwa ubezpieczeniowego Rossija jako budynek mieszkalny. Dzięki dziedzińcowi służył również jako droga między Placem Konstytucji, ulicą Kwitki-Osnowjanenko i Placem Pawłowskim. Budynek zaczęto nazywać Pałacem Pracy, ponieważ w pierwszych latach władzy sowieckiej, kiedy Charków był stolicą Ukraińskiej SRR, dom ten był zajmowany przez Ludowy Komisariat Pracy i Ogólnoukraińską Radę Związków Zawodowych.

– Sześciopiętrowy budynek z trzema dziedzińcami, zbudowany w stylu neoklasycystycznym. Na parterze znajdują się sklepy, a na pozostałych piętrach duże apartamenty sześcio- i ośmiopokojowe. Budynek zbudowany na planie trapezu, miał dwa „wewnętrzne” korpusy, co doprowadziło do pojawienia się trzech dziedzińców – dwa zewnętrzne były ślepe, a z centralnego wychodziło się na plac Nikołajewski (obecnie Plac Konstytucji).

Pomieszczenia mieszkalne wyższych kondygnacji otrzymały układ korytarzowo-przekrojowy, klatki schodowe zostały dogodnie rozmieszczone w narożach i pośrodku każdego z budynków przy bocznych dziedzińcach. Z centralnego dziedzińca, wokół którego zaplanowano pomieszczenia przechodnie, nie było wejść na schody – opisali Pałac Pracy architekci.

W kwietniu 2022 roku na dziedzińcu zrujnowanego Pałacu Pracy grupa Okean Elzy nakręciła nowy teledysk do utworu Obijmy, który został pokazany na Biennale w Wenecji.

Władze ukraińskie twierdzą, że w wyniku rosyjskich ostrzałów najczęściej niszczone są miejsca kultu religijnego (162 budynki z 464 uszkodoznych na dzień 11 sierpnia). Wśród nich jest cerkiew św. Jerzego we wsi Zaworycze w obwodzie kijowskim. Drewniany budynek jednokopułowy wybudowano w 1873 r., w latach 1935-1968 świątynię zamknięto i zamieniono na spichlerz, następnie ponownie ją otwarto i przemalowano, niszcząc tym samym oryginalne polichromie. Ich restauracja trwała 14 lat – od 1998 do 2012 roku. Kościół spłonął od bezpośredniego trafienia pociskiem 7 marca, a naoczni świadkowie twierdzą, że ostrzał był celowy i prowadzony z różnych dział.

Rosyjskie pociski zniszczyły również wybudowany w 1852 roku katolicki kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Kyseliwce.

Ławra Swiatohorska jest klasztorem Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego, ale to nie przeszkodziło Rosjanom zniszczyć kilku pustelni i cerkwi ogniem artyleryjskim, poważnie uszkadzając samą katedrę Wniebowzięcia NMP i regularnie ostrzeliwując pomieszczenia braci, gdzie przed wojną schronili się nie tylko mnisi, ale także cywile.

Pierwsze wspólnoty zakonne pojawiły się w tym miejscu po chrzcie Rosji, klasztor został zamknięty decyzją Katarzyny II w 1787 roku, a odrodzony w połowie XIX wieku. Po raz drugi klasztor przestał istnieć w 1922 roku, ale został ponownie otwarty w 1992 roku, a status ławry otrzymał w 2004 roku.

Nie tylko chrześcijanie cierpią z powodu ostrzału wojsk rosyjskich. W Mariupolu zniszczony został meczet sułtana Sulejmana Wielkiego i jego żony Roksolany. Budynek muzułmańskiego domu modlitwy został ostrzelany, mimo że ukrywało się w nim około stu cywilów.

Ministerstwo Kultury Ukrainy obliczyło, że tylko na dzień 26 kwietnia zniszczeniu lub uszkodzeniu uległo 45 cerkwi podległej Moskwie Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej, cztery cerkwie Cerkwi Prawosławnej Ukrainy, pięć protestanckich zborów, dwa meczety, jeden kościół katolicki i trzy budynki gmin żydowskich. 

W Charkowie w wyniku ostrzału przez wojska rosyjskie uszkodzono pomnik w Drobickim Jarze, miejscu masowych egzekucji Żydów przez nazistów – zginęło tam od 16 do 19 tysięcy osób. Walcąc z „ukraińskiem neonazizmem” Rosjanie ostrzelali też Babi Jar, gdzie naziści zabili 100-150 tysięcy ludzi. Rosyjska armia próbowała zniszczyć stojącą nieopodal wieżę telewizyjną w Kijowie.

Osiedla, kwartały, dzielnice mieszkalne

Pomimo twierdzeń rosyjskich żołnierzy, że bombardują tylko obiekty wojskowe, prawie całkowicie zniszczyli miasta Mariupol, Wołnowacha, Siewierodonieck, Popasna, Rubiżne, Liman, część Charkowa, a dokładniej Sałtiwkę – największą dzielnicę mieszkaniową na Ukrainie. A to z pewnością nie koniec – wojna trwa. Po pół roku praktycznie nie było dużych miast, które nie zostałyby ostrzelane przez armię rosyjską.

Wojsko rosyjskie ostrzelało także dworce, lotniska, place, teatry, domy kultury, a nawet place zabaw na podwórkach. I oczywiście, próbując zdobyć Kijów, Rosjanie zniszczyli również legendarny AN-225 „Mrija”.

Liczby

Ministerstwo Kultury Ukrainy rejestruje wszystkie raporty o niszczeniu obiektów dziedzictwa kulturowego, a następnie je sprawdza. Istnieją dwa otwarte rejestry, które gromadzą informacje o przedmiotach, których dotyczy problem. 23 sierpnia minister kultury Ołeksandr Tkaczenko zgłosił 469 faktów dotyczących zbrodni wojennych przeciwko dziedzictwu kulturowemu.

Również w przededniu półrocza wojny Tkaczenko zaprezentował platformę zbiórki pieniędzy na ochronę, ewakuację i odbudowę dziedzictwa kulturowego dotkniętej wojną Ukrainy. Według ministra straty sięgają setek milionów hrywien.

UNESCO twierdzi, że w ciągu sześciu miesięcy wojny zniszczono lub uszkodzono 77 obiektów sakralnych (głównie cerkwi), 13 muzeów, 34 obiekty historyczne, 29 obiektów kulturalnych, 17 zabytków i dziewięć bibliotek. Organizacja podkreśliła, że ​​do tej pory ani jeden obiekt światowego dziedzictwa nie został uszkodzony.

– UNESCO prowadzi wstępną ocenę szkód w dobrach kultury, porównując doniesienia o incydentach w wielu wiarygodnych źródłach. Te publikowane dane, które będą regularnie aktualizowane, nie nakładają na Organizację żadnych zobowiązań – czytamy na stronie internetowej organizacji chroniącej światowe dziedzictwo.

Według UNESCO najbardziej dotknięte regiony to obwód doniecki (49 obiektów) i charkowski (45), a następnie kijowski (27 obiektów), ługański (21), czernihowski (14), sumski (osiem), zaporoski (5), mikołajewski (cztery), żytomierski i winnicki (po dwa), odeski (jeden). Łącznie – 179 obiektów.

Iwan Aleksiejew/vot-tak.tv, pj/belsat.eu