„Za pieniądze z reparacji od Rosji wszystko później odbudujemy”. Jak Ukraina chroni dziedzictwo kulturowe przed wojną
Zabytkowe budynki, które przetrwały II wojnę światową, są obecnie niszczone przez rakiety wypuszczane przez Rosję na ukraińskie miasta. Zagrożonych jest siedem obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Jak twierdzą eksperci, Rosja, a wraz z nią Białoruś, naruszają Konwencję Haską z 1954 roku o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego. Dokument ten zakazuje niszczenia w czasie wojny zabytków i zrównuje określa takie działania jako zbrodnię wojenną. O tym, jak Ukraina chroni swoje cenne obiekty historyczne i kulturowe, oraz o odpowiedzialności agresorów porozmawialiśmy z ukraińskimi i białoruskimi ekspertami w dziedzinie dziedzictwa kulturowego.
Czernihów: “uzbrojona moskiewska horda zaatakowała z zaskoczenia, nie było czasu na ewakuację zbiorów muzealnych”
W ciągu niespełna trzech tygodni wojny przez rosyjską agresję na Ukrainie ucierpiało wiele zabytków kultury – niektóre zostały uszkodzone, inne zupełnie zniszczone.
Bardzo ucierpiał Charków, stolica ukraińskiego konstruktywizmu oraz Czernihów, który jest ważnym historycznie miastem ze względu na znajdujące się w nim najstarsze na Ukrainie cerkwie z XI wieku. Historyczne centrum Czernihowa zostało wpisane na wstępną listę światowego dziedzictwa UNESCO (jako kandydat na główną listę).
Jak mówi Serhij Łajewski, dyrektor Czernihowskiego Obwodowego Muzeum Historycznego im. Wasyla Tarnowskiego, w przeciwieństwie do Lwowa, gdzie podejmuje się aktywne działania w celu ochrony zabytków, w Czernihowie nie było możliwości przygotowania się do tego.
– Aby kolekcja muzealna była bezpieczna, powinna znajdować się z dala od pola bitwy – zauważa Łajewski. – Czernihów nie zdążył się przygotować, gdyż było to niemożliwe – uzbrojona moskiewska horda zaatakowała Ukrainę niespodziewanie i dotarła do Czernihowa w ciągu jednego dnia.
Pracownicy muzeum nie zdążyli ewakuować zbiorów, ale ukryli wszystko, co mogli. Zdaniem dyrektora muzeum eksponaty można ukryć, ale architekturę i rzeźbę monumentalną dużo trudniej jest chronić. Nawet środki zapobiegawcze w postaci worków z piaskiem, którymi obłożone są zabytki, mogą uchronić je tylko przed odłamkami pocisków, czy też przed falami uderzeniowymi, ale nie uratują ich przy bezpośrednim trafieniu bombą.
“Strzelają do tych samych celów, do których strzelali hitlerowcy w 1941 roku”
Do tej pory, jak twierdzi nasz rozmówca, w Czernihowie uszkodzonych zostało około 10 zabytków.
– Nasz budynek kina z 1939 roku został zbombardowany. Zniszczono go w 1941 roku, ale potem go odbudowano – mówi dyrektor muzeum. – W 2022 roku w to samo miejsce uderzyła rakieta. Uszkodzony został budynek Muzeum im. Wasyla Tarnowskiego. Obok niego eksplodowały dwie bomby, w wyniku czego ściana wewnętrzna prawie całkowicie się zawaliła. W muzeum pamięci Michajła Kociubynskiego odłamek pocisku przebił ściany.
Ostrzelano też zabytek o znaczeniu krajowym – klasztor Jelecko-Uspieński z początku XII wieku. Uszkodzone zostało Wojskowe Muzeum Historyczne. Zniszczono też Muzeum Starożytności Ukrainy. Hotel Ukraina również został do połowy zniszczony.
– Wojna jeszcze się nie skończyła, a nasza kultura nadal jest niszczona. Ale po zwycięstwie odbudujemy wszystko za pieniądze z reparacji – zapewnia Łajewski.
Łajewski jest oburzony, że rosyjskie wojsko ostrzeliwuje kościoły, o dziwo także te należące do Patriarchatu Moskiewskiego, jak np. sanktuarium Teodozjusza Czernihowskiego na jednym z cmentarzy. Budynek doszczętnie spłonął po trafieniu rakietą.
– Oni już prowadzą wojnę także z cmentarzem – ostrzelali to miejsce z Gradów – mówi dyrektor muzeum. – Mówi się u nas nawet, że litera Z oznacza zombie, a oni strzelają na cmentarzu, żeby zdobyć posiłki – kolejne zombie.
Dyrektor przebywa w muzeum w dzień i w nocy – nie może porzucić zbiorów, za które jest odpowiedzialny. Wraz z nim w muzeum “mieszka” kilku innych pracowników.
– Nadal jesteśmy ostrzeliwani, chociaż sytuacja w mieście jest kontrolowana przez Siły Zbrojne Ukrainy – mówi Łajewski. – Rosjanie działają według tego samego schematu, co naziści w 1941 roku. Strzelają nawet do tych samych celów. Mówią, że “mogą powtórzyć” (utarte powiedzenie odnoszące się do zwycięstwa nad Niemcami w 1945 roku – belsat.eu) i to właśnie robią. Zapominają tylko, że nazizm się skończył i putinizm też się skończy.
Lwów “ubiera” zabytki w ognioodporne tkaniny, Kijów obawia się o Sobór Mądrości Bożej
Lwów, najbogatsze w skarby historii i kultury miasto na Ukrainie, korzysta z szansy, by jak najlepiej przygotować się do ataku i chronić zabytki. W obwodzie lwowskim znajduje się ponad 170 muzeów. Umieszczone jest w nich 14 proc. całego dziedzictwa muzealnego Ukrainy. Według Iryny Hawryluk, dyrektor Departamentu Kultury, Spraw Etnicznych i Religijnych Lwowskiej Obwodowej Administracji Wojskowej, zrobiono wszystko, co konieczne, by ochronić zbiory muzealne. Ze względów bezpieczeństwa urzędniczka nie zdradza, jakie dokładnie kroki podjęto.
Przed ewentualnymi uszkodzeniami spowodowanymi ostrzałem ochraniane są również lwowskie rzeźby i zabytki architektury. Na przykład fontanny na Rynku w pobliżu ratusza zostały “ubrane” w ognioodporne materiały ochronne. Zabezpieczono również rzeźby i witraże ambony łacińskiej oraz kościoła św. Antoniego, a witraże Cerkwi Zaśnięcia Matki Bożej zaprojektowane w latach 1928-33 przez Petra Chołodnego, zasłonięto ekranami ochronnymi. Drewniana rzeźba Jezusa Chrystusa z Katedry Ormiańskiej została zdemontowana; była ona częścią wiekowego ołtarza, który przetrwał nawet II wojnę światową. Rzeźba jest obecnie przechowywana w specjalnym bunkrze.
Wśród cennych obiektów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w Kijowie znajdują się Sobór Mądrości Bożej i Ławra Peczerska. Eksperci twierdzą, że budynki te są poważnie zagrożone – Rosjanie ogłosili, że zniszczą wszystkie budynki związane ze Służbą Bezpieczeństwa Ukrainy, a te znajdują się bardzo blisko ważnych świątyń stolicy. Według ekspertów, każde uderzenie w te budynki spowoduje zniszczenie cerkwi.
Rosja i Białoruś popełniają zbrodnię wojenną przeciwko dziedzictwu
Przewodniczący zlikwidowanego przez władze Białoruskiego Komitetu ICOMOS, profesor nadzwyczajny wydziału nauk humanistycznych i sztuki Europejskiego Uniwersytetu Humanistycznego w Wilnie Sciapan Sturejka zwraca uwagę, że w wojnie z Ukrainą Rosja już wielokrotnie naruszała międzynarodowe prawo humanitarne, a konkretnie Konwencję haską z 1954 roku, która zakazuje niszczenia obiektów dziedzictwa kulturowego podczas operacji wojskowych. Jak mówi ekspert, kraje, które ratyfikowały tę konwencję, są zobowiązane do jej przestrzegania. Obok Rosji konwencję podpisała także Białoruś, która w tej wojnie również ją łamie.
– Artykuł trzeci konwencji zobowiązuje do zapewnienia ochrony dóbr historycznych i kulturalnych w przypadku zagrożenia – mówi ekspert. – Widzimy, jak na Ukrainie, na przykład w Odessie, pomnik Richelieu jest obłożony workami z piaskiem, jak we Lwowie rzeźby są owinięte specjalną tkaniną ochronną. W ten sposób Ukraina przygotowuje swoje dziedzictwo do walki tam, gdzie ma jeszcze na to czas. A Białoruś, której terytorium Łukaszenka przekazał do prowadzenia działań wojennych, nie robi nic. Ponadto Łukaszenka powiedział, że rzekomo Ukraina chce zaatakować Białoruś. W takim przypadku Białoruś jako jedno z państw, które podpisało Konwencję Haską, w momencie uświadomienia sobie ryzyka ataku zbrojnego, powinna była podjąć działania w celu ochrony swojego dziedzictwa w najbardziej zagrożonych regionach – w obwodach brzeskim i homelskim. Ale żadne działania nie zostały podjęte.
Specjalista zauważa, że w sytuacji zagrożenia wojną właściwe władze powinny poinformować siły zbrojne o obecności dóbr kultury na terytorium, na którym mogą toczyć się działania wojenne. Należy również zorganizować wstępną ewakuację najcenniejszych eksponatów muzealnych. Personel odpowiedzialny za ochronę dziedzictwa kulturowego powinien zostać przeszkolony. Jak mówi nasz rozmówca, nie ma żadnych przesłanek na to, że takie działania zostały podjęte na Białorusi i jest to bezpośrednie naruszenie Konwencji Haskiej.
– A nieprzestrzeganie Konwencji haskiej jest zbrodnią wojenną – podsumowuje ekspert. – Wszystkie przypadki zniszczeń zostaną zbadane, obliczony zostanie materialny rozmiar szkód i tak jak kiedyś Niemcy zapłaciły tzw. reparacje za zniszczenie dziedzictwa kulturowego w krajach, które zaatakowały, tak w obecnej sytuacji uczyni to Rosja. Ukraina już teraz zajmuje się dokumentowaniem szkód i zniszczeń.
Jako odrębną stratę dla dziedzictwa spowodowaną wojną Sturejka wymienia zerwanie współpracy między Ukrainą a Białorusią w zakresie ochrony dziedzictwa, muzealnictwa i tworzenia transgranicznych szlaków turystycznych.
– Osobiście byłem zaangażowany w organizację forum muzealnego w Czernihowie w 2018 roku dla muzeów z obwodu homelskiego. Było wiele pomysłów, aby stworzyć transgraniczną trasę, która połączyłaby w jeden logiczny łańcuch historię tego regionu: obwód czernihowski – obwód homelski – mówi Sturejka. – A o jakiej współpracy możemy mówić teraz, kiedy z Białorusi na Ukrainę lecą rakiety?
Międzynarodowa reakcja na niszczenie zabytków kultury na Ukrainie
15 marca Rada Wykonawcza UNESCO odbyła specjalną sesję poświęconą sytuacji na Ukrainie. Dyrektor Generalna UNESCO Audrey Azoulay wezwała do “ochrony dziedzictwa kulturowego Ukrainy, które jest świadectwem bogatej historii kraju i obejmuje siedem obiektów Światowego Dziedzictwa we Lwowie, Kijowie, Odessie i Charkowie, należących do Sieci Miast Kreatywnych UNESCO, a także archiwa narodowe, z których część została wpisana na Listę Pamięci Świata UNESCO, oraz miejsca związane z tragedią Holokaustu”.
UNESCO współpracuje obecnie z władzami ukraińskimi w celu jak najszybszego oznakowania najważniejszych zabytków i miejsc na Ukrainie Błękitną Tarczą – emblematem Konwencji haskiej z 1954 roku. Jest to uznawany na całym świecie sygnał do ochrony dziedzictwa kulturowego w przypadku konfliktu zbrojnego. UNESCO będzie monitorować szkody wyrządzone obiektom kultury poprzez analizę zdjęć satelitarnych.
– Na dzień dzisiejszy systemem monitoringu objęto już kilkanaście miejsc priorytetowych, w tym obiekty światowego dziedzictwa – powiedział Lazare Eloundou Assomo, dyrektor Centrum Światowego Dziedzictwa UNESCO. Specjaliści z organizacji nawiązali również kontakty ze społeczeństwem obywatelskim oraz ekspertami i działaczami sektora żywego dziedzictwa, aby zrozumieć wpływ obecnej sytuacji na artystów i instytucje kulturalne.
Dzięki wsparciu UNESCO i innych organizacji międzynarodowych na Ukrainie powstała inicjatywa muzealna Sztab Ocalenia Dziedzictwa. UNESCO zmobilizowało międzynarodowych partnerów do ochrony dziedzictwa kulturowego Ukrainy, w tym Międzynarodowe Centrum Badań nad Ochroną i Konserwacją Dziedzictwa Kulturowego, Międzynarodowy Komitet Błękitnej Tarczy, Międzynarodową Radę Muzeów, Międzynarodową Radę Zabytków i Miejsc i inne.
Hanna Hanczar, ksz/belsat.eu
