Разбіраемся, што адбываецца з беларускай эканомікай, ці працуюць санкцыі і як рэжым іх абыходзіць.
Эксперты Цэнтру новых ідэй зладзілі дыскусію, падчас якой абмеркавалі цяперашні стан беларускай эканомікі. Яны адзначаюць: палітычна-эканамічную і грамадскую абароненасць Беларусі мы можам ацэньваць паводле яе рэальнага ўзроўню залежнасці ад Расеі і здольнасці супрацьстаяць ёй. Расея працяглы час нарошчвала палітычныя і эканамічныя рычагі ўплыву на Беларусь. Гэты працэс значна паскорыўся ў 2020 годзе ў сувязі з палітычным крызісам у нашай краіне. На сёння ў сферы эканомікі і бяспекі залежнасць Беларусі ад Расеі крытычная. Фактычна, альтэрнатыў адносінам з Расеяй практычна няма: ні ў эканамічнай, ні ў палітычнай, ні ў ваеннай сферы. Усё гэта падрывае аўтаномію Беларусі.
Беларускі знешні гандаль
У 2022 годзе Беларусі прыйшлося пераарыентаваць знешні гандаль з рынкаў ЕЗ і Украіны на Азію, Афрыку і Расею. Цяпер галоўным гандлёвым партнёрам Беларусі з’яўляецца Расея, на долю якой прыпадае каля 65% усяго тавараабароту. Другі па велічыні партнёр – Кітай з тавараабаротам 5,8 мільярда долараў. Важна тое, што Беларусь застаецца імпарцёрам з Кітая (3,8 млрд долараў ад імпарту супраць 2 млрд долараў ад экспарту).
Цяперашняя статыстыка ў галіне тэндэнцый беларускай эканомікі можа ўвесці ў зман. Нягледзячы на тое, што паказчыкі росту імпарту і экспарту тавараў у мінулым годзе былі станоўчымі і высокімі, гэты эфект быў дасягнуты за кошт нізкай базы 2022 года. Малаверагодна, што беларуская эканоміка працягне нарошчваць знешнегандлёвую актыўнасць у 2024.
Эканамісты BEROK у сваіх апошніх маніторынгавых даследаваннях адзначаюць, што беларуская эканоміка сёння моцна перагрэтая. Прастора для эканамічнага росту ўжо вычарпаная. Напрыклад, экспарт машынабудавання ў Расею дасягнуў столі. Сам аб’ём вытворчасці застаецца высокім, але далей расці ўжо складана. Беларускія прадпрыемствы ўсё больш адчуваюць абмежавальны ўплыў з боку фактараў вытворчасці – дэфіцыту працаўнікоў і поўнай загрузкі вытворчых магутнасцяў.
Імпарт нехарчовых спажывецкіх тавараў у Беларусь у студзені-жніўні 2023 года павялічыўся больш чым на 75% да студзеня-жніўня 2022 года. Гэта тлумачыцца ростам унутранага спажывання і рээкспартам у Расею.
З іншага боку, сальда гандлю паслугамі пагоршылася, у асноўным за кошт зніжэння экспарту транспарту і IT.
Цяпер для Беларусі існуюць тры асноўныя вектары знешняга гандлю: Расея, Азія і Афрыка.
Афрыканскі рынак занадта складаны для развіцця знешняга гандлю, у першую чаргу з-за складанай лагістыкі, адрозненняў у традыцыях вядзення бізнесу.
Кітай, у сваю чаргу, займае значную частку беларускага знешняга гандлю, але не можа кампенсаваць страту пазіцый Украіны і ЕЗ на рынку. Напрыклад, у 2021 годзе экспарт з Беларусі ў Нідэрланды, Украіну, Германію, Польшчу, Літву і Латвію перавысіў 13,2 мільярда долараў, а экспарт у Кітай да канца 2023 года чакаецца на ўзроўні каля 2-2,3 мільярда долараў.
Страчаныя партнёрскія адносіны
Прыклад з калійнымі ўгнаеннямі добра паказвае цяперашнюю сітуацыю з беларускім знешнім гандлем. Праз санкцыі выраслі выдаткі на дастаўку калію. Акрамя гэтага, сусветныя цэны на калій падаюць. Але нават у гэтых умовах Беларусь вымушана прадаваць калій па льготнай стаўцы.
Эксперты адзначаюць некалькі дадатковых фактараў, якія пагаршаюць цяперашнюю сітуацыю. Па-першае, праз санкцыі беларускія экспарцёры не маюць доступу да літоўскіх партоў, якія раней былі важным шляхам. Па-другое, санкцыі супраць банкаў прыводзяць да праблем з міжнароднымі плацяжамі.
Акрамя гэтага, разрыў эканамічных адносін Беларусі і Украіны з ЕЗ прывёў да праблемы празмернасці электраэнергіі ў нашай краіне. Яшчэ адзін важны фактар уплывае на чалавечы капітал: эканамічная нявызначанасць і палітычныя рызыкі прыводзяць да міграцыі спецыялістаў і іх семʼяў з Беларусі.
Інвестыцыі
У беларускім інвестыцыйным сектары ёсць тры ключавыя праблемы.
Па-першае, адзінымі магчымымі крыніцамі замежных інвестыцый цяпер зʼяўляюцца Расея, Кітай і ААЭ. Усе астатнія крыніцы або малазначныя, або недаступныя з-за санкцый.
Па-другое, адхіленне Беларусі ад рэйтынгаў асноўных рэйтынгавых агенцтваў, такіх як S&P і Fitch, пагоршыла сітуацыю з інвестыцыйным кліматам з-за праблем з празрыстасцю.
Па-трэцяе, адмова Беларусі выплачваць знешні доўг у любой іншай валюце, акрамя беларускага рубля, зрабіла краіну тэхнічна неплацежаздольнай.
Абыход санкцыяў
Эксперты канстатуюць: Беларусь з 2020 года выпрацавала схемы ўхілення ад санкцыяў, якія працуюць да гэтай пары і робяць неэфектыўнымі абмежавальныя меры супраць асабістых кашалькоў Лукашэнкі. Напрыклад, перарэгістрацыя кампаній, выкарыстанне сярэднеазіяцкіх краін у якасці пасрэднікаў і паралельны імпарт.
Так, эканамісты BEROC адзначаюць, што беларускі экспарт у апошнія месяцы дэманструе павольны рост дзякуючы перапрацоўчай прамысловасці, у прыватнасці – па перапрацоўцы сыравіны. Гэта калійныя ўгнаненні, нафтапрадукты, дрэваапрацоўка. Нафтаперапрацоўчыя заводы выйшлі на даволі высокі ўзровень загрузкі, параўнальны з даваенным часам – 2021 годам. Вытворчасць калійных угнаенняў уперлася ў высокую столь. Эксперты мяркуюць, што гэты аб’ём больш за заяўлены ў 8 млн тон у год.
Асноўныя схемы ўхілення выкарыстоўваюць паняцце персанальных санкцый. Фактычна, санкцыі звычайна ўжываюцца супраць людзей і фірмаў, дзе іх доля перавышае 50%+1. Адсюль найбольш часты спосаб абысці такія праблемы зʼяўляецца проста перарэгістрацыя кампаніі на сваякоў.
Іншыя схемы ўхілення дзейнічаюць праз краіны Цэнтральнай Азіі, галоўным чынам Кыргызстан і Узбекістан.
Пасля ўвядзення санкцый падазрона павялічыўся экспарт драўніны з Кыргызстану ў іншыя краіны, якія выконваюць санкцыі ЕЗ. Справа ў тым, што лясістасць Кыргызстану занадта малая для экспарту драўніны. Такім чынам, гэтая краіна выкарыстоўваецца беларускімі кампаніямі як пасярэднік, каб пазбегнуць санкцый.
Іншы выпадак – Узбекістан. Афіцыйныя асобы гэтай краіны неаднаразова дэманстравалі сваю падтрымку беларускаму рэжыму. Фактычна ўзбекскія чыноўнікі афармляюць на тавар дакументы аб тым, што ён будзе накіраваны з Беларусі ва Узбекістан, а ў дадатку пазначаюць, што канчатковым пунктам прызначэння зʼяўляецца ЕЗ. Такім чынам, тавар не лічыцца санкцыйным, бо паходзіць з Узбекістана, што робіць магчымым экспарт з дэ-факта Беларусі ў ЕЗ.
Падобная схема выкарыстоўваецца, каб пазбегнуць імпартных санкцый. У такім раскладзе тавары, пунктам прызначэння якіх афіцыйна зʼяўляецца Цэнтральная Азія, трапляюць у Беларусь нібыта транзітам. Але фактычна пасля перасячэння мяжы тавар не пакідае ні Беларусь, ні Расею.
Паралельны імпарт
Яшчэ да пачатку вайны ва Украіне ў 2022 годзе Расея была пад санкцыямі. За гэты час некаторыя тавары імпартаваліся праз Беларусь у якасці пасярэдніка ў абыход абмежаванняў, уведзеных ЕЗ і іншымі гандлёвымі партнёрамі.
У наш час гэта працягваецца. Нягледзячы на тое, што падрабязная статыстыка беларускага знешняга гандлю не публікуецца, рост экспарту ў Расею можа сведчыць пра тое, што такія захады існуюць.
Ад санкцыяў ніякага эфекту?
На самай справе, на думку экспертаў, нягледзячы на ўсю крытыку, цяперашнія санкцыі моцна ўплываюць на беларускую эканоміку. Напрыклад, скарацілася перамяшчэнне праз мяжу лесу і ўгнаенняў. Акрамя гэтага, зменшылася колькасць кантрабандных цыгарэт, якія перасякаюць мяжу ЕЗ і Беларусі. Такім чынам, можна сказаць, што ў цэлым санкцыі ўплываюць на беларускую эканоміку, хоць ёсць шчыліны, якія трэба прыкрыць. Фактычна такія абмежаванні закранаюць каля ⅔ беларускай эканомікі.
Экспарт паслуг забяспечваюць дзве галіны – транспарт і IT. Яны застаюцца нізкімі. За кастрычнік, напрыклад, аб’ём грузаперавозак застаўся на лакальным дне – мінус 40% ад сярэдняга паказчыка 2021 года. Ніякага аднаўлення ў гэтай сферы не прадбачыцца, бо Беларусь згубіла сваю транзітную ролю. Цяпер расейскія перавозчыкі гуляюць усё больш прыкметную ролю ў беларускім экспарце, у тым ліку на ўнутраным рынку.
Што тычыцца IT, спад галіны ў апошні час запавольваецца, яна знаходзіцца ў стагнацыі. У параўнанні з кастрычнікам 2022 года спад склаў 19,6%.
Структурная праблема санкцый
Санкцыі супраць Беларусі ўводзяць два асноўныя субʼекты: ЕЗ і ЗША. ЗША маюць абмежаваны ўплыў на Беларусь, паколькі тавараабарот паміж ЗША і Беларуссю нізкі. Аднак ЗША кантралююць долар, што, у сваю чаргу, можа стаць рычагом для эканамічных санкцый.
Галоўная праблема санкцый з боку ЕЗ у тым, што ЕЗ не зʼяўляецца адзінай нацыяй. Нацыянальныя дзяржавы, якія ўваходзяць у склад ЕЗ, не гатовыя дэлегаваць свой кантроль над эканамічнай і знешнегандлёвай палітыкай галоўнай уладзе ЕЗ. У выніку няма адзінага ведамства, якое б кантралявала санкцыі супраць Беларусі. Сітуацыя пагаршаецца розніцай у заканадаўстве паміж дзяржавамі-членамі, што, у сваю чаргу, стварае мноства прабелаў, апісаных вышэй.
Некаторыя краіны, такія як Польшча і Літва, выказваюць палітычную волю ўзмацніць санкцыі. Напрыклад, павялічаны час праверкі грузаў на мяжы, што прыводзіць да 5-дзённага чакання фураў.
У кіраўніцтве Еўразвяза існуе фактычна група з 12 чалавек, якія адказваюць за санкцыі і кантроль за ўхіленнем ад санкцый. Гэтая група можа дапамагчы зрабіць санкцыі больш эфектыўнымі, але ёй не хапае памеру і ўплыву: яе дзеянні абмежаваныя. Наданне гэтай групе большай улады сутыкаецца з нежаданнем іншых дзяржаў-членаў.
У цяперашняй сітуацыі, бізнесоўцы, набліжаныя да Лукашэнкі, могуць абысці санкцыі з-за існуючых шчылін. У той жа час дробныя субʼекты гаспадарання, напрыклад, малы бізнес, не маюць такой магчымасці і ў поўнай меры пакутуюць ад санкцый.
Саша Гоман belsat.eu
