Таццяна Гацура-Яворская: «Грамадскі сектар будуць зараўноўваць у асфальт, але ў пэўны момант штосьці зломіцца ўнутры сістэмы»
Таццяна Гацура-Яворская – беларуская праваабаронца, кіраўніца грамадскага аб’яднання «Звяно», маці чатырох дзяцей і арганізатарка вялікай колькасці культурных ініцыятываў, у тым ліку «Watch Docs Belarus» – міжнароднага фестывалю дакументальнага кіно аб правах чалавека, які праводзіцца з 2015 года.
5 красавіка ў ейнай кватэры і на лецішчы прайшлі ператрусы, таксама сілавікі прыйшлі ў офіс «Звяна» і да чатырох актывістак арганізацыі. Усе яны мелі дачыненне да выставы «Машына дыхае, а я – не», прысвечанай беларускім медыкам ды іхнай барацьбе з пандэміяй COVID-19. Выстава пачала працу 30 сакавіка, але ўжо 1 красавіка пляцоўку, дзе яна ладзілася, закрылі ў выніку праверкі МНС і санстанцыі. Таццяна і яе паплечніцы былі затрыманыя і змешчаныя ў ІЧУ на Акрэсціна. Пазней Таццяну не адпусцілі з будынку ІЧУ, затрымалі ўжо ў межах крымінальнай справы і перавялі ў СІЗА на Валадарскага. Следчыя дзеянні праводзіліся ў межах справы паводле арт. 293 Крымінальнага кодэксу – «Фінансаванне або матэрыяльнае забеспячэнне беспарадкаў». 15 красавіка яе вызвалілі з СІЗА без выстаўлення абвінавачвання.
Пакуль Таццяна была за кратамі, ейны муж Уладзімір Яворскі, які мае ўкраінскае грамадзянства, разам з іхным сынам Данікам з’ехаў з Беларусі пад пагрозаю дэпартацыі. Тэрмін забароны на ўезд у краіну – 10 гадоў.
Мы сустрэліся з Таццянай і паразмаўлялі пра тое, як гэта – быць грамадскай дзяячкай і праваабаронцай у Беларусі. А таксама абмеркавалі ў цыкле «Як жыць будзем?», што чакае грамадскі сектар далей.
«Вырашыла, што не хачу з’язджаць, а хачу рабіць штосьці тут і быць карыснай сваёй краіне»
– Сваю першую грамадскую арганізацыю ты стварыла ў 15 гадоў. Што гэта было?
– У нас была вялікая сяброўская кампанія моладзі, чалавек 20. Падчас аднаго з нашых тусічаў я кажу, а што мы тусім проста так, давайце аб’яднаемся пад нейкую мэту і будзем рабіць штосьці карыснае. Мяне падтрымалі, і мы пачалі над гэтым працаваць. Ніхто нам не распавядаў, што ёсць нейкія грамадскія арганізацыі. Але былі праблемы, якія нас хвалявалі. Я прыязджала ў Менск да сваёй сястры-студэнткі і бачыла, што там ёсць тэлефон псіхалагічнай дапамогі для падлеткаў, а ў Стоўбцах няма. Што, Менск лепшы за Стоўбцы? Чаму ў нас няма?
Мы пайшлі да дырэктара раённага дому культуры, сказалі, што хочам ладзіць канцэрты, выставы, хочам быць карыснымі. Ён быў прыязным, але не ведаў, што з намі рабіць. У выніку нам аддалі памяшканне з асобным уваходам, дзе была калісьці кінарубка. Там быў гармідар, патрэбны быў рамонт, але мы на энтузіязме фарбавалі сцены, мылі вокны, прыбіралі ўсе завалы. Мы напісалі статут, у нас нават адбыліся выбары. Мы зладзілі канцэрт, мастацкую выставу, праз мясцовую газету «Прамень» запрашалі зацікаўленых людзей да нас. Пасля нашая кампанія распалася, я скончыла школу і з’ехала вучыцца ў Маскву, за сваім першым каханнем. Атрымала журналісцкую адукацыю.
– Як ты прыйшла ў праваабарону?
– Я ўяўляла сябе журналістам, які будзе рабіць расследаванні, расказваць праўду. Для мяне гэта была праваабарончая прафесія, якая дапамагае людзям.
Я вярнулася ў Беларусь, выйшла замуж, нарадзіла траіх дзяцей. Удзельнічала ў розных акцыях, напрыклад, з маленькім сынам Кастусікам у 2001 годзе стаяла ў ланцугах, якія вакол Адміністрацыі прэзідэнта ладзілі неабыякавыя людзі з фотаздымкамі зніклых людзей.
У 2006 годзе ўдзельнічала ў намётавым мястэчку на Плошчы. Пасля таго, як яго разагналі, у мяне былі нават думкі з’ехаць з Беларусі, бо нічога не атрымалася. Пасля я зразумела, што не хачу з’язджаць, а хачу рабіць штосьці тут і быць карыснай сваёй краіне. Пастанавіла займацца не палітыкай, а экалогіяй, адкрыць у Беларусі аддзяленне «Грынпіс». Я была шапачна знаёмая з Таццянаю Процькай з Беларускага Хельсінкскага камітэту, пайшла да яе параіцца і даведацца, як працуюць грамадскія аб’яднанні. Яна сказала, што яны маюць вакансію сакратара ў арганізацыі, маўляў, прыходзь да нас, будзеш займацца экалогіяй, калі захочацца. Я прыйшла працаваць у БХК, і за чатыры гады, што я там была, да экалагічных пытанняў рукі так і не дайшлі. Я займалася іншымі тэмамі, якія мне былі цікавыя. Даведалася, што такое правы чалавека, хто такія праваабаронцы, пазнаёмілася з людзьмі з розных краінаў. Адкрыла для сябе праваабарончы свет і знайшла сябе ў ім.
«Як мама я заўсёды хацела, каб мае дзеці жылі ў краіне, дзе бяспечна, дзе яны могуць рэалізоўвацца»
– У 2012 годзе ты цяжарная з двума сынамі выйшла да Адміністрацыі прэзідэнта, каб выступіць супраць прысуду Кавалёву і Канавалаву.
– Я тады разумела, што мяне цяжарную на содні не пасядзяць, будзе максімум штраф, і гатовая была на такое пайсці. Чаму? Вынеслі прысуд, які шмат хто паставіў пад сумнеў, але публічнага пратэсту ніхто не выказаў. Мне было вельмі крыўдна: праз 10 гадоў гэты эпізод будуць узгадваць, і мне вельмі не хацелася, каб у гісторыі Беларусі засталося, што ніхто публічна не выказаў пратэсту.
– У 2013 годзе ты стварыла грамадскую арганізацыю «Звяно». Як гэта адбывалася?
– Я шукала магчымасці сваёй рэалізацыі ў праваабарончай сферы. Былі пэўныя ідэі, для якіх патрэбная была форма. Мы хацелі стварыць арганізацыю, якая будзе існаваць на ўнутраным рэсурсе, і шмат гадоў фестываль дакументальнага кіно «Watch Docs» мы рабілі менавіта на ўнутраным рэсурсе, прыцягваючы валанцёраў і экспертаў.
– Сярод праектаў, якія ладзіла арганізацыя, можна асобна адзначыць працу з залежнымі ад алкаголю людзьмі. Напрыклад, у 2015–2017 гадах у «Звяне» працавала валанцёрская служба бэбісітарства для самотных бацькоў з алкагольнай залежнасцю. У 2016 вы правялі 24-гадзінны онлайнавы «Марафон НЕ-залежнасці». Чаму такая тэма?
– У арганізацыю прыходзяць розныя людзі, у якіх розныя інтарэсы. Прыходзілі людзі, якія самі былі залежнымі, або працавалі, сутыкаліся з залежнымі людзьмі. Яны хацелі працаваць з гэтай тэмай. Пасля, калі пачынаеш разбірацца, аказваецца, кожная сям’я тым ці іншым чынам сутыкаецца з гэтай праблемай, шмат людзей гэта хвалюе. Падчас марафону мы абмяркоўвалі гэтую праблему з экспертамі, лекарамі, прадстаўнікамі дзяржаўных службаў. Нас тады падтрымалі дзясяткі музыкаў, якія выступалі на марафоне бясплатна.
– У цябе чацьвёра дзяцей. Ці ўплывае тое, што ты мама, на тое, з якога пункту ты глядзіш на праблемы і спосабы іх развязання?
– Мне цяжка сказаць, бо я мама з 20 гадоў, я інакш не ўмею. Як мама, я заўсёды хацела, каб мае дзеці жылі ў краіне, дзе бяспечна, дзе яны могуць рэалізоўвацца. І правы чалавека – тая база, якая для гэтага неабходная.
Але, вядома, мацярынства ўплывала на маю грамадскую дзейнасць. З плюсаў – дадавала матывацыі. З мінусаў – калі дзеці малыя, не можаш аддаваць шмат часу любімай справе, з іншага боку, і дзеці недзе недаатрымлівалі ўвагі. У мяне ж не проста праца «з 9-й да 18-й», а рэалізацыя ў жыцці. Калі ты працуеш над праектам, гарыш ідэяй, гэта захоплівае цябе ўсе 24 гадзіны на содні.
Са старэйшымі дзецьмі часам адчувала пачуццё віны за гэта. Цяпер яны дарослыя, ім трэба ўжо самім асэнсоўваць нашыя зносіны ў плоскасці каштоўнасцяў. З малодшым сынам такога пачуцця віны ўжо няма. Я нарадзіла яго пасля 30, ён рос і гадаваўся ў гармоніі, атмасферы любові і падтрымкі паміж бацькамі.
Гэта мой другі шлюб, мы з мужам аднадумцы, Валодзя заўсёды мяне падтрымліваў і разумеў. Грамадская дзейнасць – гэта заўсёды стомленасць, ты ж увесь час сябе вымотваеш. Што важна, калі я прыязджала дадому, нават у дзве гадзіны ночы, муж мяне сустракаў і падтрымліваў. Часам, калі я рабіла вялікія праекты, стомлена казала: усё, больш ніколі, не магу… Калі ўсё завяршалася, ён пытаў: ну, што там у цябе наступнае?
«Я за супрацу з дзяржаўнымі органамі, але толькі пры ўмове, што мне не загадаюць маўчаць»
– Як ахарактарызуеш працу ў НДА да і пасля леташніх жнівеньскіх падзеяў? Наколькі камфортна ў Беларусі працаваць грамадскай дзяячкай, праваабаронцай?
– Да жніўня было больш магчымасцяў, нефармальнай працы з супольнасцямі і нашай мэтавай аўдыторыяй. Адзінае, мы заўсёды шкадавалі, што не было супрацы з дзяржаўнымі органамі. Вось, напрыклад, мы займаемся залежнымі людзьмі. Добра было б рабіць гэтую працу супольна з МУС, лекарамі, Міністэрствам аховы здароўя. Супраца з дзяржавай больш эфектыўна развязвае праблемы. У тэме правоў чалавека хацелася б супрацоўнічаць з сістэмай адукацыі, было б файна праводзіць тэматычныя форум-тэатры ў школах, ладзіць дыскусіі. Але мы з дзяржавай заўсёды працавалі ў паралельных плоскасцях.
Пасля леташняга жніўня ў праваабаронцаў не засталося часу і сілаў ні на што, акрамя ратавання людзей, дапамогі ахвярам. Гэта назіранне ў судах, перадачы ў турмы, дакументаванне таго, што адбылося. Шмат актывістаў з’ехалі, за кратамі або знаходзяцца пад крымінальнымі справамі. Сектар пашкуматалі вельмі моцна.
– Як ставішся да кампрамісаў і супрацы НДА з дзяржаўнымі органамі, уладамі?
– Тут залежыць ад таго, якія мэты мы ставім. У Горадні ёсць дзіцячы госпіс. Так разумею, яны раней супрацоўнічалі з Міністэрствам аховы здароўя. І калі такая супраца дапамагае канкрэтным людзям, я не бачу прычынаў, каб разрываць гэтыя стасункі. З іншага боку, улады бачаць, што кіраўніцтва госпісу публічна выказваецца, і ідзе на разбурэнне гэтых стасункаў. То бок праца госпісу 100 % карысная для грамадства, бо гэта грамадская праца, якая разгружае медыцыну, але на першым месцы ў дзяржаўных органаў цяпер не карысць, а лаяльнасць. Ці, калі ты працуеш з залежнымі людзьмі, дапамагаеш МУС знізіць узровень злачыннасці. Мы дапамагалі сацыялізацыі людзей, якія выйшлі з турмы, і гэтым таксама ў пэўным сэнсе дапамагалі МУС.
Я за супрацу з дзяржаўнымі органамі, але толькі пры ўмове, што мне не загадаюць маўчаць. Ведаю людзей, якія кажуць, што лепш я прамаўчу, не буду нікога крытыкаваць, можа нават, падпішу нейкі праўладны ліст, але затое выратую 10 жыццяў. Гэта таксама такі рацыянальны падыход, які камусьці пасуе. Але не мне.
– Як наконт самацэнзуры?
– Ты заўсёды ў сваёй працы ацэньваеш сітуацыю, у якой ты знаходзішся, правілы гульні, рызыкі. Мы ніколі не рабілі чагосьці, што парушае закон, але як на гэта адрэагуюць улады – заўсёды пытанне. Цяпер мы ўзялі паўзу, каб зразумець, якія правілы гульні маем.
Калі мы рабілі выставу пра медыкаў, думалі, што, калі павесім здымкі скалечаных людзей, выставу зачыняць на наступны дзень. Мы не павесілі, але выставу ўсё роўна зачынілі на наступны дзень. Самацэнзура была, з іншага боку, нешта нас гэта не асабліва выратавала.
«Для большасці стала відавочным, што цяперашняя ўлада ў Беларусі – гэта пагроза»
– Чакала нейкіх пераменаў пасля выбараў?
– Вядома, у грамадстве адбыліся каласальныя змены. Людзі сталі іншымі, і гэта вельмі важна. Для большасці стала відавочным, што цяперашняя ўлада ў Беларусі – гэта пагроза. Такі палітычны лад фізічна небяспечны для жыцця і здароўя кожнага асабіста. Па-першае, людзі гэта пабачылі на прыкладзе сітуацыі з каронавірусам: цябе, можа, і не заб’юць, як Захаранку, але ты можаш памерці, бо твая ўлада не клапоціцца пра цябе. Па-другое – гэта гвалт над мірнымі людзьмі. То бок я магу пайсці ў краму ці мой сын можа пайсці на спатканне з дзяўчынай – і не вярнуцца.
– Як праваабаронцам працуецца ў цяперашняй сітуацыі прававога дэфолту ў Беларусі?
– Адвакаты, праваабаронцы цяпер працуюць проста на свой страх і рызыку. Людзі разумеюць, што ў любую хвіліну па іх могуць прыйсці ці пазбавяць ліцэнзіі, калі мы кажам пра адвакатаў. Дапамагчы чалавеку на судзе цяпер практычна немагчыма. Але яны цяпер збіраюць і фіксуюць усе факты, каб гэтыя прысуды пасля адмянілі, каб людзі, якія там фігуруюць, былі прыцягнутыя да адказнасці. Гэтая праца неабходная і спатрэбіцца ў будучыні.
Мы ў «Звяне» са жніўня дапамагалі пацярпелым людзям. Спачатку паехалі ў шпіталі падтрымаць збітых. Калі паразмаўлялі з людзьмі, і яны распавялі, што з імі адбывалася, стаў зразумелы маштаб. Мы вырашылі, што ўсе гэтыя факты трэба сабраць, прааналізаваць, каб публічна задаць пытанні ўладзе пра тое, што адбываецца. Мы сабралі каля 30 гісторыяў людзей, зрабілі даклад, перадалі ў Следчы камітэт і міжнародныя органы.
Пасля мой калега з «Прававой ініцыятывы» Сяргей Усцінаў надумаў стварыць камітэт расследавання катаванняў і запрасіў туды нашую арганізацыю.
Акрамя такой працы мы традыцыйна зладзілі фестываль дакументальнага кіно аб правах чалавека, маніторылі сітуацыю з ковідам, вялі іншыя праекты, займаліся выставай.
– Так разумею, ты была гатовая да таго, што цябе могуць затрымаць. Але не да таго, што ўсё адбудзецца настолькі жорстка. Што адчуваеш, думаеш цяпер?
– Я ні пра што не шкадую. Калі б у мяне была легальная магчымасць, я б паехала на некалькі месяцаў да свайго сына і мужа ва Украіну. Ужо хутка тры месяцы, як я іх не бачыла. Кожны носіць сваё неба з сабой. Але і сваю самоту таксама – носіш увесь час з сабой.
Думаю, цяпер няма дакладнага рашэння, што рабіць з сябрамі «Звяна». Можа, восенню будзе больш зразумела, што будзе далей.
– Ці хацела б вярнуць сітуацыю на стан студзеня 2020 года?
– Не. Гісторыя развіваецца сама сабою, не трэба лічыць, што ад нас тут усё моцна залежыць. Залежыць, але толькі ў асабістым жыцці. Усё лагічна развіваецца. Цяпер цяжкія часы, трэба цвяроза на гэта глядзець. Мажліва, у такой сітуацыі нам трэба будзе жыць некалькі гадоў. Вядома, хацелася б усё лёгка і хутка, але ў кожнага народу свой шлях, і нам трэба яго прайсці. І добра, што мы ідзём ім, а не зноўку чакаем.
«Грамадскі сектар і далей будуць зараўноўваць у асфальт, але ў пэўны момант штосьці зломіцца ўнутры сістэмы»
– Цяпер грамадская дзейнасць і актыўнасць знізілася да нуля. Шмат хто сышоў у падполле ці стаў на паўзу. Шматлікія грамадскія арганізацыі ва ўсёй краіне праходзяць пазапланавыя праверкі Міністэрства юстыцыі. Як глядзіш на цяперашнюю сітуацыю ў грамадскім сектары?
– Тое, што адбываецца ў нашай сферы, гэта не добра і не кепска, гэта натуральны працэс. Цяпер мала грамадскай актыўнасці, але не думаю, што тыя, хто сышлі у падполле, сышлі туды назаўсёды, што яны схаваліся і нічога не робяць. Робяць, але не відавочна, шукаюць новыя формы.
Мне больш сумна, што няма кансалідацыі ў нашым сектары. Усе цяпер расцерушыліся па сваіх маленькіх суполках. У нашай праваабарончай сферы ёсць заявы адносна палітвязняў. А нейкіх іншых супольных заяваў адносна падзеяў, якія адбываюцца, няма.
Тут можа быць розны падыход: рабіць усё, каб выжыць, або ісці на таран. Кожны вырашае сам. Я ў пэўны момант прыняла рашэнне, што «Звяно» не будзе нідзе фігураваць, каб захаваць рэгістрацыю і самую арганізацыю. Разам з тым я разумею, што арганізацыя, якая нічога не робіць, мне не патрэбная і нецікавая. Арганізацыя, якая выжыла тым, што прамаўчала, захавае юрыдычную асобу. Але навошта табе наогул патрэбная гэтая арганізацыя? Каб яна існавала на паперы? Ці каб яна была голасам людзей, казала аб праблемах? Для мяне каштоўнасць арганізацыі ў гэтым, а не ў тым, што яна юрыдычна існуе.
Мы трапілі ў жорнавы, «Звяно» юрыдычна знішчаць. Калі б мы нічога не рабілі, каб юрыдычна яе захаваць, была б тады арганізацыя, пра якую і ўзгадаць не было б чым. Мы змагаліся, голасна казалі аб праблемах і прадстаўлялі людзей.
Разам з тым, выжыць – таксама важна. Беларусы выжывалі ў столькіх войнах у жахлівых умовах. І як бы ні было кепска, захавалі сваю мову, культуру, гісторыю. Гэта ж таксама дзякуючы тым, хто з’ехаў у эміграцыю, не трапіў у турму. Такая стратэгія захаваць сябе таксама важная.
– Што будзе далей?
– Думаю, яшчэ мінімум паўгода сітуацыя будзе пагаршацца. Грамадскі сектар і далей будуць зараўноўваць у асфальт, але ў пэўны момант штосьці зломіцца ўнутры сістэмы. У гэты момант нам трэба быць напагатове ў палітыцы і эканоміцы, развязаць пытанні са сваім усходнім суседам. Але калі беларусы здабудуць свабоду і мы захаваем сваю незалежнасць, то праз 10 год Беларусь будзе еўрапейскай краінай, у якую будуць інвеставаць розныя бізнесы, вельмі папулярным турыстычным маршрутам для ўсіх еўрапейцаў, адсюль будуць ісці стартапы ва ўвесь свет, і мы будзем ганарыцца сабою. Беларусы, дзякуючы сваім рысам, маюць усе шанцы зрабіць гэта.
СП belsat.eu
