«Ідэяй перамогі апраўдваецца агрэсія супраць іншых краін». Што не так з 9 траўня?
9 траўня Беларусь і Расея з размахам святкуюць Дзень перамогі над нацысцкай Нямеччынай. Чым стала гэтае свята ў апошнія гады? Якія наратывы транслюе і як выкарыстоўваецца палітычнымі рэжымамі абедзвюх краін? Ці можна сказаць, што прасоўванне культу вайны і перамогі, лозунгі «можам паўтарыць» і «на Берлін» сталі падрыхтоўкай да ваеннай агрэсіі Расеі супраць Украіны? Як павінна выглядаць памяць пра вайну? Задалі гэтыя пытанні гісторыку з Ізраілю Леону Гершовічу і беларускаму сацыёлагу Аляксею Ластоўскаму.
«Савецкая сістэма была нашмат бліжэй да фашызму, чым Нямеччына»
Доктар гісторыі Леон Гершовіч спецыялізуецца на гісторыі габрэяў Савецкага Саюзу і вывучае Другую сусветную вайну. Пагутарылі з ім пра святкаванне 9 траўня на постсавецкай прасторы, інструменталізацыю гэтай даты, як наратыў «ніколі зноў не дапусціць такую вайну» ператварыўся ў «можам паўтарыць».
– Спадар Леон, як сёння выглядае памяць пра Другую сусветную вайну ў Беларусі ды Расеі? Якія наратывы, датычныя тых падзеяў, транслююцца грамадству на афіцыйным дзяржаўным узроўні?
– Сітуацыя дваістая. З аднаго боку, ёсць рэальная памяць пра Другую сусветную вайну ці Вялікую айчынную, як яе называюць у Беларусі і Расеі. З іншага, на ўзроўні палітыкі рэжымаў абедзвюх краін мы бачым выкарыстанне тэмы перамогі ў гэтай вайне з мэтай прасоўвання свайго палітычнага курсу і разумення гістарычнай памяці. Але справа ў тым, што гэтая памяць пабудаваная не толькі на рэальнай гісторыі, але і на ўяўным наратыве пра тое, што афіцыйны дыскурс называе Вялікай айчыннай вайной.
– У чым уяўнасць гэтага наратыву?
– У тым, што ў ім уяўленне пра Другую сусветную вайну адрознае ад прынятага ў цывілізаваным свеце. Напрыклад, яшчэ да нядаўніх часоў Нямеччына часоў Другой сусветнай вайны ў рамках гэтага ўяўлення называлася фашысцкай, у той час як у Нямеччыне фашызму як такога не было. Фашызм быў у Італіі, Іспаніі. Па сутнасці, савецкая сістэма была нашмат бліжэй да фашызму, чым Нямеччына, якая была нацысцкай. Нацызм больш радыкальны і небяспечны за фашызм, бо ён пабудаваны на расісцкім светапоглядзе. У класічным фашызме гэтага няма.
Савецкая гісторыяграфія спрабавала падвесці ўсю гісторыю Другой сусветнай вайны пад пэўную ідэалагему – як супрацьстаянне капіталістычнага захаду і ягонай зброі – фашызму, супраць камуністычнага Савецкага саюзу. У гэтым наратыве гістарычная праўда і ідэалагічная апрацоўка часта змешваліся. Калі праўда не падыходзіла, яе ці прыбіралі, ці скажалі, ці казалі толькі часткова.
Яшчэ давайце паглядзім на панятак «савецкі народ» у кантэксце Другой сусветнай вайны, які да 1970-х гадоў асабліва не выкарыстаўся. Што гэта такое – савецкі народ? І хто пацярпеў у вайне? Ці была савецкая супольнасць супольнасцю ахвяраў ці людзей, якія змагаліся і перамаглі? Што важнейшае – той факт, што мы як савецкая супольнасць пацярпелі ад вайны, ці што мы перамаглі, і прынеслі ўсё ў ахвяру дзеля перамогі, і ахвяра гэтая не такая важная, галоўнае, што мы перамаглі?
Гульня «хто больш пацярпеў»
– Цяпер жа нават прадмет такі ў беларускіх школах ёсць – «Вялікая айчынная вайна савецкага народу». То бок, тэрмін цалкам сабе ўстаяўся.
– Так. І з’явілася яшчэ адна цікавая рэч – ідэя генацыду савецкага агулам, а асобна – беларускага народу. Хоць генацыду савецкага народу па вызначэнні не было і не магло быць, паколькі нацысты ўвогуле не бачылі савецкую супольнасць як адзін народ, а нацысцкі светапогляд быў заснаваны на расавай тэорыі. Яны дзялілі чалавецтва на расы – больш і менш прывілеяваныя. У самым нізе для іх быў габрэйскі народ, які нават не лічыўся чалавечым, і таму яго трэба было цалкам знішчыць.
– Так, і генацыд габрэяў ці народнасці рома даўно даказаныя і прызнаныя. І тут раптам некалькі гадоў таму з’яўляецца ідэя генацыду беларускага народу? Навошта?
– Гэта гульня «хто больш пацярпеў». Калі мы пацярпелі больш, былі ахвярамі, гэта дае нам пэўныя прывілеі цяпер. У прынцыпе, Лукашэнка гэта прама і кажа – што габрэі даказалі ўсяму свету, што ў іх быў Галакост, а беларусы яшчэ не даказалі генацыд свайго народу. У Беларусі на дзяржаўным узроўні адбываецца інструменталізацыя Галакосту габрэйскага народу, каб прасунуць наратыў пра генацыд беларускага народу. Хоць розніца тут абсалютная. Так, беларускі народ моцна і рэальна пацярпеў падчас Другой сусветнай вайны ад нямецка-нацысцкага тэрору. Аднак ідэі забіць усіх да аднаго беларусаў па ўсім свеце ў нацызме падчас Другой сусветнай не было. Прынамсі, пакуль ніхто такога дакументу не знайшоў. А датычна габрэяў як раз такая ідэя і была – татальнага фізічнага знішчэння.
Ад «не дапусціць вайну» да «можам паўтарыць»
– Давайце вернемся да Дня перамогі. Мяне заўсёды бянтэжыла прасоўванне культу вайны з дзіцячага садка, налепкі «Можам паўтарыць», «На Берлін» на машынах, увесь час было адчуванне, што нічым добрым для грамадства гэта не скончыцца. А пасля ўварвання Расеі ва Украіну не пакідае думка, што ўсё гэта было падрыхтоўкай людзей да таго, што адбываецца сёння. Што вы думаеце на гэты конт?
– Так, гэта было і працягваецца – інструменталізацыя тэмы і ідэі перамогі, каб апраўдаць агрэсію Расеі і беларускіх уладаў супраць іншых краінаў. Падчас Другой сусветнай вайны Савецкі саюз быў на адным баку з саюзнікамі – Вялікай Брытаніяй, ЗША і іншымі краінамі ў антыгітлераўскай кааліцыі. А цяпер усё наадварот – менавіта гэтыя краіны ўспрымаюцца як вораг, калектыўны захад, маўляў, мы ваюем ва Украіне з НАТО, з фашысцкім ці неанацысцкім рэжымам.
І гэта вельмі цынічна, бо яшчэ некалькі гадоў таму было разуменне, што галоўны ўрок Другой сусветнай у тым, каб больш не дапусціць такіх войнаў. Цяпер жа ўсё перавярнулася ў бок «давайце зробім яшчэ раз, можам паўтарыць».
Гэта працуе, бо ваенная тэматыка прыцягальная, асабліва для дзяцей, падлеткаў. Парады – гэта цікава, урачыста, прыгожа, там ваенная тэхніка. Але ўсё гэта выкарыстоўваецца для прасоўвання канкрэтных ваенна-палітычных тэмаў і апраўдання ўласных гвалту і агрэсіі.
Памяць пра Другую сусветную вайну павінна не раздзяляць, а яднаць
– Як, на ваш погляд, павінна выглядаць памяць пра Другую сусветную вайну? Ці трэба ў Расеі і Беларусі ўслед за Украінай перанесці адзначэнне перамогі на 8 траўня?
– Сур’ёзныя дэбаты пра тое, ці пераносіць святкаванне, цяпер ідуць у Ізраілі. У нас у прынцыпе да 90-х гадоў не святкавалі перамогу, бо Другая сусветная вайна ў першую чаргу была звязаная з Галакостам, а для яго згадвання ёсць свае даты ў календары. Святкаваць дзень перамогі 9 траўня пачалі, калі ў 90-я гады каля мільёну габрэяў з Савецкага саюзу рэпатрыяваліся ў Ізраіль. Сярод іх было шмат франтавікоў ці дзяцей і ўнукаў франтавікоў, для якіх на эмацыйным узроўні было вельмі важна святкаваць перамогу 9 траўня, як і ў СССР.
Цяпер, калі франтавікоў засталося вельмі мала, і самым маладым з іх больш за 90 гадоў, а яшчэ на фоне вайны ва Украіне, якую ў Ізраілі ўспрымаюць вельмі адмоўна, і якая адбіла ўсе сантыменты да Расеі, ідуць рэальныя дэбаты, ці варта адзначаць 9 траўня.
Я асабіста лічу, што трэба перанесці, дыстанцыявацца ад савецкага наратыву пра Другую сусветную вайну і прыняць больш складаны, але гістарычна праўдзівы падыход, заснаваны не столькі на настальгіі, колькі на рэальным успрыняцці падзеяў.
Я думаю, Украіна тут пайшла па больш правільным шляху, калі перанесла на 8 траўня. Хоць само па сабе гэта больш на эмацыйным узроўні, чым на практычным. Бо калі падпісвалі капітуляцыю, гэта недзе было 8 траўня, а недзе ўжо 9. Але каб не ствараць падзяляючы наратыў, каб памяць пра Другую сусветную вайну была агульнай для ўсяго цывілізаванага свету і стала яднаючым фактарам, з якога можна вучыцца, выцягваць урокі, як не даводзіць да такіх смертаносных войнаў, варта прыняць дату 8 траўня. Рабіць гэта трэба асцярожна, каб не наступіць на памяць франтавікам, пакуль яны яшчэ жывыя, але агулам варта хутчэй адыходзіць ад наратыву «можам паўтарыць» да думак, як зрабіць так, каб гэта ніколі больш не адбылося.
Падмурак праекту дзяржаўнай ідэнтычнасці лукашэнкаўскай Беларусі
Разам з сацыёлагам, супрацоўнікам Інстытуту палітычных даследаванняў «Палітычная сфера» Аляксеем Ластоўскім паглядзелі, як адрозніваецца памяць пра Другую сусветную вайну ў Беларусі і Расеі, а таксама як уплывае на свядомасць людзей культ вайны і перамогі.
– Спадар Аляксей, чым сёння з’яўляецца Дзень перамогі ў беларускім грамадстве – гэта ўсё яшчэ шчырае свята «са слязьмі на вачах» ці інструмент дзяржаўнай палітыкі?
– 9 траўня ў Беларусі сёння – гэта важнейшы рытуал памяці пра Другую сусветную вайну. Адна справа, калі мы проста пра штосьці кажам, іншая – калі мы ўдзельнічаем у калектыўных рытуалах. Таму яны і падтрымліваюцца. Але тут трэба разумець, якая памяць праз іх транслюецца. Найперш, гэта спадчына савецкага наратыву з мясцовымі адрозненнямі, якія былі ў БССР.
Памяць пра Вялікую айчынную вайну стала галоўным падмуркам праекту дзяржаўнай ідэнтычнасці лукашэнкаўскай Беларусі. Гэты наратыў падмацоўвае ідэя гонару беларусаў за вялікую перамогу. Калектыўны гонар – тое, што моцна трымае людзей разам. Адначасова ў гэтым наратыве – уяўленне пра ахвярнасць беларускага народу і абавязак іншых народаў выпраўляць нанесеныя нам крыўды. Гэта рэтранслюецца на міжнародную палітыку, калі Лукашэнка абвяшчае сябе спадкаемцам вялікай перамогі, а тыя, хто выступаюць супраць, уключаюцца ў гэтую схему як ворагі Беларусі.
«Калі мы пастаянна кажам, што мы – героі, то становімся абсалютна перакананымі ў сваёй праваце»
– Навошта памяць ператвараць у бутафорыю? Праводзіць парады, рабіць пастаноўкі, апранаць нават дзяцей у вайсковую форму?
– Ёсць вялікая праблема ў тым, каб памяць пра нейкую падзею падтрымліваць жывой, каб яна адгукалася ў людзей. У савецкія часы памяць пра Другую сусветную вайны грунтавалася на жывых успамінах сведкаў, людзей, якія прайшлі вайну. Быў эмацыйны змест, без якога цяжка ўспрымаць афіцыйны наратыў і мабілізаваць людзей на ўчынкі. Цяпер большасць сведкаў тых падзеяў сышлі, і мы бачым пераход да наступнага інструменту, калі сучасныя людзі, каб зразумець вайну, пачынаюць у яе нейкім чынам убудоўвацца, спрабаваць рэканструяваць, аднавіць.
Яскравы прыклад – расейскія фільмы, дзе сучасныя юнакі трапляюць у ваенныя гады і пачынаюць разумець, што такое – вайна. Але гэта кіно. А як звычайнаму чалавеку ў рэальным жыцці адчуць сябе часткай гэтага вялікага міфу вайны? Тут і працуе інструмент рэканструкцыі, якая, на жаль, часта выглядае бутафорыяй, бо будуецца толькі на вонкавым і не закранае сур’езных пытанняў. Апрануўшы форму салдата, ты не адчуеш усяго жаху вайны. Можна дэманстраваць павярхоўную сувязь, але досвед і сама памяць па выпустошваюцца, і гэта дазваляе больш маніпулятыўна яе выкарыстоўваць.
– Як уплывае на людзей прасоўванне культу вайны і перамогі, мілітарызацыя грамадства, пастаяннае нагадванне пра ваенныя падзеі? Ці можна сказаць, што так званае «победобесие» адгукаецца ў вайне Расеі супраць Украіны?
– Цяжкае пытанне, наколькі гэта ўсё паўплывала на свядомасць постсавецкіх грамадстваў. Наколькі той мілітарны шал, які мы бачым у Расеі і ў меншай ступені ў Беларусі, выкліканы менавіта тым, што пастаянна рэтранслююцца вобразы вайны, вайсковых подзвігаў, «можам паўтарыць», і г.д. Наколькі гэта ўплывае на гатовасць людзей браць у рукі зброю, ісці з кімсьці ваяваць, кагосьці забіваць. Гэта складанае пытанне і патрабуе вельмі сур’ёзных даследаванняў і разважанняў.
Я толькі магу сказаць, што нейкая сувязь сапраўды ёсць. Таму што калі мы пастаянна кажам, што мы – героі ці нашчадкі герояў, то становімся абсалютна перакананымі ў сваёй праваце. Калі гэты наратыў накладаецца на моцныя рэлікты імперскай свядомасці, як у Расеі, ён ператварае грамадства ў людзей, якія абсалютна не разумеюць, што ёсць іншыя народы, якія інакш бачаць гэты свет. Што і адбываецца з Расеяй, якая імкнецца навязаць сваю карціну свету ўсім іншым, каб яны бачылі рэчаіснасць менавіта праз расейскую прызму. Па сутнасці, вайна, якую цяпер вядзе Расея – гэта вайна не за тэрыторыі, а за светапогляд.
Як адрозніваецца памяць пра Другую сусветную вайну ў беларусаў і расейцаў?
– Спадар Аляксей, вы зазначылі, што ў БССР памяць пра вайну адрознівалася ад агульнасавецкай карціны. Ці ёсць розніца сёння паміж успрыняццем Другой сусветнай у беларусаў і расейцаў?
– Адрозненні ёсць, так. У БССР Беларусь уяўлялася як партызанская рэспубліка. Гэта было важна, каб дэманстраваць межы аўтаноміі савецкай Беларусь і ўмацоўваць улады так званага партызанскага клану, які кіраваў БССР у 1950-70-я гады.
У лукашэнкаўскай Беларусі мы бачым падвойны міф. У адной яго частцы мы – нашчадкі герояў, у другой – мы ахвяры трагедыі вайны. Памяць пра вайну як трагедыю натуральная для Беларусі, бо нашая краіна ўся была акупаваная, у адрозненні ад Расеі, і мы панеслі велічэзныя страты. Гэта, безумоўна, адклалася ў беларускай свядомасці.
Для беларусаў вайна – гэта не толькі танкі пад Берлінам, але і трагедыя спаленых вёсак, знішчэння мірнага насельніцтва. Гэта немагчыма выкрасліць з памяці, што вядзе крыху да іншай канфігурацыі, калі мы кажам пра выкарыстанне памяці ў сучаснай палітычнай тэхналогіі.
Для расейцаў Вялікая айчынная вайна – падстава для вайсковага гонару, старонка мілітарнай традыцыі, дзе Расея ўсіх перамагае. Хоць насамрэч той, хто ведае гісторыю, разумее, што не заўжды гэта было так, і не заўжды Расея перамагала іншых, і не ў адзіноце. Расея цяпер пераглядае ролю дзяржаваў-саюзніц і прапагандысцкімі маніпуляцыямі ператварае іх ледзь не ў памочніц Гітлера. Гэта дзікае скрыўленне гісторыі дзеля палітычнай патрэбы.
Дык калі адзначаць перамогу – 8 ці 9 траўня?
– Якой, на ваш погляд, сёння мусіць быць памяць пра вайну ў Беларусі? Ці трэба нам адмяніць святкаванне дня перамогі 9 траўня, адзначаць яго разам з усёй Еўропай 8 траўня?
– Трэба разумець, што ёсць людзі, якія выраслі на тым, што святкаванне 9 траўня – гэта найважнейшая падзея. Таму, безумоўна, нельга забараняць ці адмяняць гэтае свята. Я лічу, што такі крок прынёс бы трагічныя наступствы ў Беларусі.
Іншая рэч, што варта пераходзіць да плюралізму памяці пра вайну, прыбіраць уніфікаваны рафінаваны наратыў, які сёння транслюецца дзяржавай, а выказваць тое, што ідзе ўразрэз, становіцца проста небяспечным. Але гісторыя – складаная, у ёй злучаецца мноства маральных выбараў, асабістых трагедыяў, і гэта ўсё застаецца па-за кадрам у афіцыйным наратыве.
Варта развіваць поліцэнтрычны погляд на вайну з рознымі перспектывамі, у якім адна частка грамадства можа адзначаць дзень памяці 8 траўня, а іншая – дзень перамогі 9-га. Галоўнае, каб мы маглі размаўляць адзін з адным, каб беларусы не былі падзеленай нацыяй, дзе адна частка не ўспрымае іншую, бо яны маюць розныя погляды.
Ганна Ганчар belsat.eu
