Zabytki pod ostrzałem. Jak Rosjanie niszczą ukraińskie dziedzictwo architektoniczne
Według danych UNESCO od początku pełnowymiarowej rosyjskiej inwazji na Ukrainę do lipca 2023 roku uszkodzono lub zniszczono 274 obiekty kultury. Rosyjskie ostrzały niszczą nie tylko światowej sławy zabytki, które stały się symbolami miast, ale także te, o których niewiele osób spoza Ukrainy wie. Przedstawiamy dziesięć mało znanych zabytków ukraińskiej kultury, które ucierpiały podczas wojny.
Muzeum Werchnij Sałtiw, obwód charkowski
Od wsi Werchnij Sałtiw, w pobliżu której znajduje się noszące tę samą nazwę historyczno-archeologiczne muzeum, do granicy z Rosją jest tylko 13 kilometrów. Rosyjscy żołnierze dotarli tu na samym początku wojny.
Werchnij Sałtiw to wyjątkowe miejsce. Na początku XX wieku odkryto tu ślady dawnej osady i kilkaset grobów katakumbowych. Nowo odkryta kultura archeologiczna otrzymała nazwę „sałtiwska”. Jej osady i groby są rozproszone po obu stronach granicy, głównie wzdłuż rzek Don i Doniec Siewierski oraz datowane na okres od VIII do X wieku. W tym czasie terytoria te znajdowały się pod panowaniem Kaganatu Chazarskiego.
Jeszcze przed rewolucją 1917 roku w Werchnim Sałtowie rozpoczęły się zakrojone na szeroką skalę wykopaliska, podczas których archeolodzy odkryli wiele unikalnych artefaktów. Niektóre z nich trafiły do zbiorów muzeów w Charkowie, Odessie, Moskwie, Petersburgu, a nawet Helsinkach.
W swojej obecnej formie muzeum pod gołym niebem zostało oficjalnie założone w 1989 roku i ma status zabytku o znaczeniu międzynarodowym. Do dziś można tam znaleźć rzadkie artefakty.
Werchnij Sałtiw został wyzwolony na początku maja 2022 roku. Następnie przez kilka kolejnych miesięcy przez teren muzeum archeologicznego przebiegała linia frontu. W tym czasie wolontariuszom i pracownikom muzeum udało się wywieźć tylko część eksponatów. Reszta została splądrowana lub zniszczona wraz z budynkami kompleksu muzealnego. Pracownicy muzeum obawiają się, że część z nich zniknęła bezpowrotnie.
Połowieckie kamienne baby. Izium, obwód charkowski
W obwodzie charkowskim Rosjanie częściowo zniszczyli jeszcze jeden zabytek o tysiącletniej historii. W pobliżu miasta Izium na górze Kremenec przed wojną znajdowało się dziewięć kamiennych bab, wyrzeźbionych między IX a XIII wiekiem przez lud Połowców. Posągi z piaskowca przedstawiają wojowników i kobiety. Dla starożytnych mieszkańców stepu miały one znaczenie sakralne, były umieszczane w świątyniach lub na szczytach kurhanów.
1 kwietnia 2022 roku Izium i jego okolice trafiły pod kontrolę wojsk rosyjskich. Miasto pozostawało pod okupacją przez ponad pięć miesięcy, do 11 września. Po wyzwoleniu Ukraińcy odkryli, że jedna kamienna baba została całkowicie zniszczona – prawdopodobnie w wyniku bezpośredniego trafienia pociskiem artyleryjskim. Według relacji świadków do innych rzeźb Rosjanie przywiązywali czerwone flagi z radzieckimi symbolami.
Latem 2023 roku charkowscy naukowcy rozpoczęli konserwację pozostałych kamiennych bab. Jak mówią, teraz zabytki będą dobrze chronione i będą w stanie przetrwać wojnę.
Skit Wszystkich Świętych Ławry Świętogórskiej. Wieś Tetianiwka, obwód doniecki
4 czerwca 2022 roku, podczas walk o Swiatohorsk, Rosjanie ostrzelali skit Ławry Świętogórskiej we wsi Tetianiwka. Największa drewniana cerkiew na Ukrainie zapaliła się i została całkowicie zniszczona przez ogień.
Pierwotnie w tym miejscu stał kamienny kościół ku czci Wszystkich Świętych, wzniesiony w 1912 roku. Komuniści wysadzili go w 1947 roku. W tym samym miejscu w 2000 roku rozpoczęto budowę nowego skitu – budowli mającej stanowić świątynię i jednocześnie pustelnię dla mnichów. W 2003 roku ukończono budowę drewnianego budynku z 17 kopułami w stylu architektury drewnianej z XVI-XVII wieku, a rok później zaczęto w nim odprawiać nabożeństwa.
Tetianiwce udało się uniknąć rosyjskiej okupacji. Jednak obecnie miejsce, w którym stał skit, to w dalszym ciągu pogorzelisko. Wciąż nie wiadomo, czy świątynia zostanie odbudowana po raz trzeci.
Sadyba Bantyszów. Wieś Prelestne, obwód doniecki
Niedaleko granicy z obwodem charkowskim i 20 kilometrów od Sławiańska leży wieś Prelestne. Znajduje się tam zabytek architektoniczny-krajobrazowy z XIX wieku, znany jako Sadyba Bantyszów.
Dwupiętrowy dworek w stylu klasycystycznym został zbudowany w 1858 roku przez rodzinę Bantyszów. Otaczał go duży, zadbany park z ponad 120 gatunkami drzew i krzewów.
W czasach radzieckich posiadłość została przekształcona najpierw w sanatorium, a następnie w obóz pionierski, a po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości sadyba popadła w ruinę. Kilka lat temu na szczeblu administracji obwodu donieckiego podniesiono kwestię renowacji zabytku architektury, aby przekształcić go w obiekt kulturalny i turystyczny.
Jednak w grudniu 2022 roku w wyniku rosyjskiego ostrzału artyleryjskiego dwór, który przetrwał dwie wojny światowe, został częściowo zniszczony.
Cerkiew św. Katarzyny. Szczastia, obwód ługański
W lutym 2022 roku miasto Szczastia w obwodzie ługańskim, położone niemal na linii frontu, było jednym z pierwszych, w które uderzyły rosyjskie siły. Według szefa administracji wojskowej obwodu ługańskiego Serhija Hajdaja miasto zostało zniszczone w 80 proc. w ciągu kilku dni walk. 28 lipca żołnierze Sił Zbrojnych Ukrainy musieli się z niego wycofać.
Wśród poważnie uszkodzonych budynków znajduje się kamienna cerkiew św. Katarzyny, zbudowana w 1914 roku (według innych źródeł – w 1901 roku). To, co czyni kościół wyjątkowym, to doskonale zachowana mozaika podłogowa z tamtych czasów. Świątynia przetrwała rewolucję z 1917 roku i antyreligijne kampanie bolszewików, którzy częściowo zniszczyli kościół i zamienili go w budynek gospodarczy. Budynek przeszedł także próby przywłaszczenia go sobie przez sowieckich urzędników.
Według świadków podczas II wojny światowej w cerkiew nie uderzył ani jeden pocisk. W 2022 roku sytuacja wyglądała jednak inaczej. W wyniku rosyjskiego ostrzału cerkiew została poważnie uszkodzona. Ze względu na fakt, że Szczastia znajduje się pod okupacją niemal od początku wojny, nie ma dokładnych informacji na temat stanu świątyni i unikalnej mozaiki.
Młyn parowy Petera Dicka. Wieś Nju-Jork, obwód doniecki
W wyniku walk poważnie ucierpiała wieś Nju-Jork położona kilka kilometrów od linii frontu. Wioska została założona pod koniec XIX wieku przez niemieckich osadników mennonickich (mennonici to wyznanie będące jednym z odłamów protestantyzmu). Pozostawili oni zauważalny ślad w historii miejscowości.
Architektoniczną wizytówką ukraińskiego Nju-Jorku jest młyn parowy Petera Dicka, zbudowany w 1903 roku. Masywny budynek z czerwonej cegły przetrwał I i II wojnę światową, a także tymczasową okupację w 2014 roku podczas wojny w Donbasie. W 2019 roku lokalne władze rozważały rozbiórkę starego budynku przemysłowego, ale udało się go obronić.
8 maja 2022 roku, podczas zmasowanego ostrzału wioski, kilka pocisków trafiło w młyn parowy, powodując pożar. Budynek został poważnie uszkodzony. Ze względu na fakt, że Nju-Jork znajduje się blisko linii frontu i jest regularnie ostrzeliwany, nie jest możliwe rozpoczęcie renowacji cennego zabytku architektury.
Dwór Popowa. Wasyliwka, obwód zaporoski
W mieście Wasyliwka na brzegu Zbiornika Kachowskiego, osuszonego w wyniku wysadzenia przez Rosjan Kachowskiej Elektrowni Wodnej, znajduje się pałacowo-parkowy kompleks zwany Dworem Popowa, który ma status muzeum. Dwór jest jednym z największych majątków szlacheckich na południu Ukrainy, więc jego wartość historyczna i architektoniczna jest bardzo wysoka.
Centralną częścią posiadłości był wybudowany w XIX wieku dwupiętrowy pałac z pięcioma wieżami, który jednak nie przetrwał do naszych czasów. W latach 50. został rozebrany na polecenie lokalnych władz, a cegły wykorzystano do budowy budynku administracji partyjnej w Wasyliwce. Jednak zachowana ujeżdżalnia jest unikalnym w Europie Wschodniej przykładem architektonicznej interpretacji kanonów północnowłoskiego renesansu.
Po inwazji rosyjskiej walki o Wasyliwkę trwały od 28 lutego do 10 marca 2022 roku. 7 marca rosyjskie siły ostrzelały dwór, którego budynki zostały uszkodzone. 13 marca ukraińskie media informowały, że okupanci splądrowali muzeum, zabrali wszystko, co wartościowe (w tym marmurową muszlę klozetową Popowów) i zniszczyli pomieszczenia.
Turecka Studnia. Wieś Hurjiwka, obwód mikołajowski
Wiosną 2022 roku w obwodzie mikołajowskim toczyły się intensywne walki. Wojska rosyjskie próbowały szturmować stolicę regionu – Mikołajów i ostrzeliwały okoliczne miejscowości.
Rosjanie przeprowadzili kilka nalotów rakietowych na wieś Hurjiwka na północ od Mikołojowa, na brzegu rzeki Boh. Główną atrakcją Hurjiwki jest zabytek architektury – Turecka Studnia z XVIII wieku. Nad studnią wzniesiono kamienny pawilon, wykonany z wydobywanego w pobliżu wapienia. Budowla stała się jednym z elementów herbu miasta Hurjiwka.
Według miejscowych woda z tej studni miała szczególny, łagodny smak. Zgodnie z tradycją powinni ją pić nowożeńcy. Woda ze studni była używana do podlewania sadzonek i święcenia nowych budynków.
Turecka Studnia została zniszczona przez ostrzał w dniach 10 i 12 marca 2022 roku. W pobliżu eksplodował rosyjski pocisk rakietowy.
Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Wieś Kyseliwka, obwód mikołajowski
Zdecydowana większość budynków sakralnych zniszczonych lub uszkodzonych podczas wojny to kościoły prawosławne lub protestanckie. Rzymskokatolicki kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny we wsi Kyseliwka jest niemal jedynym katolickim budynkiem na tej liście.
Kysieliwka kiedyś nosiła nazwę Polackij, co zdradza pochodzenie etniczne jej założycieli. W latach 30. XIX wieku przybyli tu osadnicy z Polski i Litwy – w większości katolicy – i w 1852 roku zbudowali kościół.
Po dziesięcioleciach popadania w ruinę w czasach Związku Radzieckiego, w 1992 roku miejscowi katolicy odzyskali swój kościół i rozpoczęli jego odbudowę. W budynku zainstalowano m.in. organy.
2 maja 2022 roku Kościół Niepokalanego Poczęcia został całkowicie zniszczony. Tego dnia według miejscowych rosyjski czołg ostrzelał świątynię ogniem bezpośrednim, oddając pięć strzałów. Ksiądz proboszcz Ołeksandr Repin uważa, że nie jest już możliwe odrestaurowanie kościoła – musi on zostać odbudowany. Duchowny ma jednak nadzieję, że po zakończeniu wojny polski rząd pomoże w tym przedsięwzięciu.
Muzeum Dom Poliny Rajko. Oleszki, obwód chersoński
Jedną z najtragiczniejszych ofiar wysadzenia Kachowskiej Elektrowni Wodnej wśród zabytków kultury ukraińskiej jest dom Poliny Rajko w Oleszkach, w którym mieściło się muzeum zmarłej artystki. Budynek znalazł się pod wodą. Uratowano tylko jeden obraz.
Utalentowana artystka-samouk pomalowała wszystkie wewnętrzne i zewnętrzne ściany domu, budynki gospodarcze na podwórku i ogrodzenia. Jej styl należy do kategorii sztuki ludowej czy też sztuki naiwnej. Polina Rajko nie miała wykształcenia artystycznego i zaczęła malować w wieku 69 lat.
Przed inwazją rosyjską w domu artystki odbywały się różne wydarzenia kulturalne – między innymi festiwale sztuki i pokazy filmowe.
Kiedy woda opadła, można było ocenić pełną skalę zniszczeń muzeum – zawaliła się większość ścian wewnętrznych, zachowało się tylko 30-40 proc. wszystkich fresków. Jednak i one są zagrożone.
Jewgienij Czernuchin/vot-tak.tv, ksz/belsat.eu
