Odprawione przez Epifaniusza, zwierzchnika Cerkwi Prawosławnej Ukrainy (CPU), nabożeństwo bożonarodzeniowe w kijowskiej Ławrze Peczerskiej stanowi przełomowy moment w rozwoju tego niezależnego od Moskwy Kościoła.
Gdy mieszkałem w Kijowie i podczas swoich późniejszych pobytów w ukraińskiej stolicy starałem się omijać Ławrę Peczerską szerokim łukiem. Nie dość, że był to ośrodek moskiewskiego prawosławia, to ściągali tam wierni i duchowni, którzy podchodzili do wiary w sposób co najmniej konserwatywny, jeśli nie zahaczający o “ciemnogród”. To tam spotykali się ci, którzy byli przekonani, że paszport elektroniczny to pieczęć diabła, a szczepionki to wymysł światowego rządu. To stamtąd wyruszały procesje, w czasie których wierni modlili się, aby Ukraina nie zbliżała się do cywilizacji zachodniej i wznosili hasło, że “Ukraina, Rosja, Białoruś to święta Ruś”.
O ile w Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego (UCP PM) było wielu duchownych, którzy mieli patriotyczne nastawienie do Ukrainy, o tyle w Kijowie raczej nie można ich było spotkać w Ławrze Peczerskiej, a modlili się wraz z wiernymi w cerkwiach na obrzeżach ukraińskiej stolicy. W głównej świątyni Kijowa można było za to spotkać metropolitę Pawła (Lebidia), który był zwierzchnikiem całej Ławry Peczerskiej od 1994 roku. Znany jest ze swojego zamiłowania do bogactwa, w tym do niemieckiej motoryzacji, stąd przezwano go “Pasza Mercedes”. W latach 2008 – 2014 był deputowanym kijowskiej Rady Miejskiej z Partii Regionów Wiktora Janukowycza. W jednym z wywiadów przyznał, że chętnie kandydowałby z Komunistycznej Partii Ukrainy, ale nie udało mu się z nią porozumieć.
Tego rodzaju związki polityczne z prorosyjskimi siłami są jednym z największych grzechów UCP PM. Wielu duchownych zakończyło seminaria w Rosji i pomijając prywatne koneksje nadal czuje, że centrum prawosławia jest nie w Konstantynopolu (Stambule), a właśnie w Moskwie. Czasem przekłada się to też na sympatie polityczne, co widać było po tym, co znajdowano w cerkwiach i monastyrach Patriarchatu Moskiewskiego w czasie grudniowych przeszukań.
Gdy pod koniec 2013 roku Janukowycz brutalnie próbował pacyfikować protesty studentów, metropolita Paweł insynuował, ile pieniędzy dostają za udział w manifestacjach. Potem także na początku 2014 roku, gdy rewolucja godności jeszcze trwała, niejednokrotnie Patriarchat Moskiewski wyrażał poparcie dla reżimu.
Gdy doszło do aneksji Krymu czy pierwszych walk w Zagłębiu Donieckim, ten Kościół nie opowiedział się zdecydowanie po stronie Ukrainy. Najlepiej obrazuje to wydarzenie z 8 maja 2015 roku, gdy w Radzie Najwyższej odbywało się uroczyste posiedzenie z okazji 70. rocznicy zakończenia II wojny światowej. Prezydent Petro Poroszenko wyczytał wówczas nazwiska 21 żołnierzy, którym nadano tytuł Bohatera Ukrainy. Zebrani w parlamencie wstali. Siedzieli jedynie przedstawiciele Patriarchatu Moskiewskiego na czele z metropolitą Onufrym.
Dopiero otwarta agresja, która rozpoczęła się 24 lutego, stała się momentem prawdy dla wielu duchownych i wiernych. Gdy rosyjskie wojska wchodziły na terytorium Ukrainy, Onufry apelował do Władimira Putina, aby ten wstrzymał “bratobójczą wojnę” i zadeklarował poparcie dla ukraińskich żołnierzy.
27 maja zeszłego roku sobór UCP PM zdecydowanie skrytykował zwierzchnika rosyjskiego prawosławia, Cyryla, który wielokrotnie uzasadniał prowadzenie wojny oraz wprowadził zmiany do statutu Kościoła, które w większym stopniu uniezależniają go od Moskwy. W niektórych cerkwiach zbierana jest nawet pomoc dla przesiedleńców czy żołnierzy, a patriarchy Cyryla nie wspomina się w czasie modlitw.
Te paniczne próby ratowania swojego wizerunku przynoszą jedynie częściowy skutek. Od 24 lutego do Cerkwi Prawosławnej Ukrainy dołączyło 700 parafii, które wcześniej deklarowały jedność z UCP PM, czyli niemal dokładnie tyle, ile przeszło od momentu powołania CPU w grudniu 2018 roku do rozpoczęcia przez Rosję agresji na pełną skalę. Oznacza to, że niezależna od Moskwy Cerkiew liczy obecnie około 8 tysięcy parafii. Przy czym Patriarchat Moskiewski ma nadal o około 3 tysięcy parafii więcej. Ogromnym paradoksem jest to, że jeśli popatrzymy na liczbę wiernych – tu zdecydowanie przoduje CPU.
Według danych Kijowskiego Międzynarodowego Instytutu Socjologii z lipca, 54 procent Ukraińców uznaje się za wiernych niezależnej Cerkwi, a jedynie 4 procent UCP PM. 14 procent uznaje się za “po prostu prawosławnych”. Jeszcze rok wcześniej, tych ostatnich było 18 procent, a wiernych CPU było 42 procent. W czerwcu 2020 roku było to 34 procent. Można zatem stwierdzić, że następuje marginalizacja Patriarchatu Moskiewskiego i nawet jeśli wierni mają koło domu jego cerkiew i do niej zaglądają (najczęściej Ukraińcy robią to na Boże Narodzenie i Wielkanoc), to nie czują się z nim związani. W czasie wojny wielu respondentów uważa też za niestosowne przyznawać się do tego, że chodzi do cerkwi, której centrum znajduje się w państwie-agresorze.
Odprawione w Boże Narodzenie przez metropolitę Epifaniusza nabożeństwo na terenie Ławry Peczerskiej, w najważniejszej jej świątyni, soborze Zaśnięcia Matki Bożej, świadczy o uznaniu wiodącej roli CPU przez władze. Kompleks kijowskiej Ławry należy bowiem formalnie do państwa, które jedynie udostępnia go organizacjom religijnym. Pod koniec roku skończyła się umowa udostępniająca Ławrę UCP PM, w związku z czym władze postanowiły wyrazić zgodę na odprawienie nabożeństwa w soborze przez CPU. Może to być zapowiedź tego, że w najbliższym czasie przejdzie on na stałe pod kontrolę tego Kościoła.
Istotny jest przy tym wymiar symboliczny miejsca: pierwszy monastyr na obecnym terytorium Ławry został założony w 1051 roku, czyli niemal sto lat przed tym, jak założono Moskwę. Pokazuje to zatem przewagę obecnej Ukrainy jako kolebki prawosławia, choć tak bardzo Władimir Putin stara się przekonywać, że następczynią Rusi Kijowskiej jest Rosja, a nie Ukraina. Symboliczne jest także to, że w 1941 roku sobór Zaśnięcia Matki Bożej został wysadzony przez wojska radzieckie, a wcześniej zamknięty przez sowiecką władzę. Z sowieckim dziedzictwem utożsamia się Władimir Putin i duża część Rosjan.
Decyzja o odbudowie świątyni zapadła dopiero za czasów Leonida Kuczmy i otwarto ją w 2000 roku. Cały czas Ławra pozostawała pod kontrolą UCP PM, gdzie także znajdowały się organy kierownicze tego Kościoła. Najprawdopodobniej teren zostanie teraz podzielony, a dolna część, gdzie znajdują się monastyry, nadal będzie należeć do Patriarchatu Moskiewskiego, zaś górna będzie wykorzystywana przez CPU.
Rosyjskie prawosławie na Ukrainie wyraźnie już chyli się ku upadkowi. UCP PM nie zmieniało się tak szybko, jak wierni tego Kościoła – najpierw nie akceptował on prozachodniego wyboru dużej części Ukraińców, później nie uświadamiał sobie, jak ważna jest tożsamość narodowa, a konsekwencją tego był ostatni cios, który został zadany przez zwierzchników w Moskwie – czyli wyraźne poparcie dla rosyjskiej agresji.
Waga UCP PM będzie zapewne spadać, aż do całkowitej marginalizacji w ciągu najbliższych kilkunastu lat, jeśli duchowni tej cerkwi nie podejmą zdecydowanych kroków, które odetną ją od Rosji. Bądź też zmieni się sama Rosyjska Cerkiew Prawosławna, co jest raczej mało prawdopodobne. Od wieków realizuje ona politykę władz. Kiedyś w Petersburgu, a później – w Moskwie.
Piotr Pogorzelski/belsat.eu
Redakcja może nie podzielać opinii autora.
