Gorbaczow wyzwolicielem wbrew własnej woli. Jak kraje postsowieckie zareagowały na odejście ostatniego przywódcy ZSRR

Po śmierci ostatniego przywódcy Związku Sowieckiego zachodni liderzy na chwilę wrócili do „gorbymanii”, podkreślając na wyścigi jego zasługi dla zakończenia zimnej wojny. Tymczasem w krajach byłego ZSRR, poza Rosją, przypominano raczej, że jego celem nie było uwolnienie narodów spod komunistycznego jarzma i przyznanie im niepodległości. 

Dziś w Moskwie odbywa się pogrzeb pierwszego prezydenta ZSRR i zarazem ostatniego przywódcy sowieckiego imperium.

W uroczystości wzięli udział m.in. piosenkarka Ałła Pugaczowa oraz zastępca przewodniczącego Rady Bezpieczeństwa Rosji, były prezydent Dmitrij Miedwiediew. Władimir Putin nie wziął udziału w ceremonii i pożegnał się z Gorbaczowem osobno. W pogrzebie wziął także udział premier Węgier Viktor Orban.

Wideorelacja Agencji Reutera z ceremonii pożegnania ostatniego przywódcy ZSRR

W dniu pogrzebu Michaiła Gorbaczowa przyglądamy się, jak jego wkład oceniają kraje postsowieckie.

Ukraina

Michaił Gorbaczow wielokrotnie przypominał o swoich ukraińskich korzeniach:

– Moja matka była Ukrainką, podobnie jak moja żona Raisa. Pierwsze słowa wypowiedziałem po ukraińsku, a pierwsze piosenki, które usłyszałem, były ukraińskie – powiedział w wywiadzie dla niemieckiego magazynu Der Spiegel w 2015 roku.

Jednak Ukraińcy pamiętają mu głównie bliższe czasy, gdy poparł aneksję Krymu, nazywając to „naprawieniem historycznego błędu” – jakim było przekazanie półwyspu Ukraińskiej SRR przez Nikitę Chruszczowa. Nigdy też publicznie nie potępił wojny z Ukrainą, choć jak twierdził jego przyjaciel – rosyjski dziennikarz i szef zlikwidowanej stacji radiowej Echo Moskwy Aleksiej Wieniediktow – podczas rozmów wyrażał rozczarowanie i podobno twierdził, że Władimir Putin niszczy jego „dzieło odprężenia międzynarodowego”. Podobnie twierdzi również cytowany przez Reutersa osobisty tłumacz zmarłego – Paweł Pałażczenko. Według niego wojna Rosji z Ukrainą złamała Gorbaczowa emocjonalnie i psychologicznie, gdyż był przekonany o bliskości obydwu narodów, a nawet ich zmieszaniu.

Starsze pokolenie pamięta jeszcze negatywne efekty rządów Gorbaczowa – choćby antyalkoholową kampanię, która doprowadziło do wyrąbania krymskich winnic. Katastrofę Czarnobylską i próby ukrycia jej przed opinią publiczną. Symbolem tego był przestępczy rozkaz sowieckich władz przeprowadzenia pierwszomajowego pochodu w centrum Kijowa – mniej niż 100 km od płonącego reaktora.

Najwyżsi urzędnicy Ukrainy nie skomentowali w żaden sposób śmierci Gorbaczowa.

Białoruś

Upadek ZSRR był zawsze sprawą bolesną dla Alaksandra Łukaszenki, który miał jako jedyny deputowany głosować przeciwko ratyfikacji Porozumień Białowieskich i twierdzić, że była to największa katastrofa geopolityczna XX wieku.

Mimo wszystko jednak Gorbaczow oddał ogromną przysługę późniejszemu prezydentowi Białorusi. Gdyby nie pierestrojka i uruchomione wtedy demokratyczne mechanizmy – raczej mało możliwe, że dyrektor kołchozu zostałby szefem niepodległego państwa. Zresztą po puczu Janajewa w sierpniu 1991 r. – nieudanej próbie twardogłowych uniknięcia rozpadu ZSRR, Łukaszenka odciął się od starej partyjnej nomenklatury. Dziwnym trafem widział większą nadzieję na zdobycie władzy w systemie demokratycznym, w którym sam mógł zwracać się bezpośrednio do wyborców.

– Michaił Siergiejewicz wniósł wielki osobisty wkład w międzynarodowe odprężenie i globalne rozbrojenie nuklearne pod koniec XX wieku… Szczerze wierzył w możliwość przebudowy społeczeństwa na zasadach jawności, władzy ludu i otwartości – wyraził swoje kondolencje szef białoruskich włądz.

Jednak w ubiegłym roku, w 30. rocznicę Porozumień Białowieskich, Łukaszenka nazwał Gorbaczowa jednym ze sprawców upadku kraju. A w 2020 r. podczas świętowania Dnia Zwycięstwa na Placu Czerwonym w Moskwie – powiedział weteranom, że „przyjechał do stolicy ojczyzny”.

Litwa i Łotwa

Upadek ZSRR wbrew pozorom nie był taki bezkrwawy, jakim chcieli go widzieć zwolennicy Michaiła Gorbaczowa na Zachodzie. Polityk bowiem za swój cel postawił sobie zreformowanie ZSRR, ale nie jego rozpad. Litwini i Łotysze poczuli to na własnej skórze na początku 1991 roku. 10 stycznia Gorbaczow wystosował wobec władz litewskich ultimatum, w którym żądał przywrócenia radzieckiego porządku konstytucyjnego na terenie Litwy, zdecydowanie odrzucone przez ówczesnego szefa Rady Najwyższej Vytautasa Landsbergisa. 13 stycznia w szturmie wieży telewizyjnej w Wilnie okupowanej przez protestujących desantowcy z rosyjskiego Pskowa zabili 14 osób. Scenariusz powtórzył się w 20 stycznia 1991 roku w Rydze. W wyniku ataku wojsk sowieckich na siedzibę tamtejszego ministerstwa spraw wewnętrznych zginęło sześć osób.

Cytowany przez BBC Vytautas Landsbergis, były przywódca litewskiego ruchu niepodległościowego Sąjūdis, komentując śmierć ostatniego sowieckiego przywódcy, powiedział, że Gorbaczow nigdy nie był niezależnym politykiem.

Jego wnuk, pełniący obowiązki ministra spraw zagranicznych Litwy Gabrielius Landsbergis, powiedział, że Litwini zapamiętają Gorbaczowa jako człowieka, którego żołnierze strzelali do nieuzbrojonych ludzi:

– Litwini nie będą gloryfikować Gorbaczowa. Nigdy nie zapomnimy prostego faktu, że jego armia mordowała cywilów, aby przedłużyć okupację naszego kraju przez jego reżim. Jego żołnierze ostrzelali naszych nieuzbrojonych demonstrantów i zmiażdżyli ich swoimi czołgami. Tak go zapamiętamy – napisał na Twitterze.

Prezydent kraju Gitanas Nauseda, stwierdził w wywiadzie dla agencji Delfi, że „nie bardzo rozumie euforię przedstawicieli niektórych krajów zachodnich ani idealizację” osoby Gorbaczowa, którego porównał do naczelnika więzienia.

– Wydaje mi się, że to on był takim naczelnikiem, który zdecydował, że trzeba przeprowadzić częściowe reformy w więzieniu: przemalować fasadę, dać więźniom możliwość czytania gazet, pozwolić na włączanie światła na dłużej, ale to była właśnie taka reforma […] A więźniowie chcieli się uwolnić. Zrobili to, ale wbrew woli Gorbaczowa – stwierdził prezydent Litwy.

Prezydent Łotwy Egils Levits podkreślił, że ZSRR rozpadł się „wbrew woli Gorbaczowa”.

– Sowiecki system przegrał konkurencję z Zachodem. Starania Gorbaczowa, by naprawić zastygły system, doprowadziły do upadku ZSRR. Państwa bałtyckie odegrały w tym ważną rolę – napisał prezydent na Twitterze. – Uciśnione kraje odzyskały wolność. Wynik: wbrew woli Gorbaczowa również Łotwa odzyskała niepodległość – dodał.

Z kolei szef MSZ Edgars Rinkeviczs podkreślił, że Gorbaczow próbował zreformować ZSRR i poniósł klęskę.

– Upadek ZSRR był najlepszą chwilą w XX wieku. Koniec zimnej wojny był wspaniały, ale zabijanie ludzi w Tbilisi, Wilnie, Rydze również stanowi dużą część jego spuścizny – napisał na Twitterze minister.

Podkreślił, że postać Gorbaczowa oceni historia.

Gruzja

Gruzińscy politycy powstrzymali się od komentowania śmierci Michaiła Gorbaczowa. Choć jego rządy też naznaczył przelew krwi, i to na wiele miesięcy wcześniej niż masakra w Wilnie i Rydze. To w Tbilisi 9 kwietnia 1989 r. sowieccy żołnierze usiłowali przy pomocy gazów łzawiących, saperek i transporterów opancerzonych wjeżdżających w tłum rozbić wielotysięczną demonstrację zwolenników niepodległości republiki. Zginęło 21 osób – w tym głównie kobiety.

Cytowany przez Voice of America Eduard Szewardynadze, minister spraw zagranicznych ZSRR epoki Gorbaczowa, stwierdził, że skutkiem jego polityki był strach rosyjskich obywateli przed reformami i ponownym rozpadem ich kraju. Jego zdaniem dzisiejszy obraz Rosji jest wynikiem tego strachu.

Jakub Biernat, lp/ belsat.eu