Jak dziś wygląda XIX-wieczne więzienie polityczne nad Berezyną. Były więzień o areszcie śledczym w Bobrujsku

W ciągu ostatniego półtora roku więzienna rzeczywistość nieoczekiwanie stała się bardzo bliska Białorusinom. Areszty, kolonie karne i więzienia to już codzienność dla coraz większej liczby białoruskich rodzin. Nasz rozmówca przeszedł przez kilka zakładów karnych „jeszcze zanim stało się to tak powszechne”. Swoją historią z życia za kratami podzielił się z autorami naszego nowego cyklu zona.bel.

„Dno zostało gdzieś wysoko, a ty znalazłeś się pod nim”

Białorusin, z którym rozmawiamy, był więziony w areszcie tymczasowym i śledczym nr 5 w Bobrujsku, celi tymczasowej w areszcie śledczym nr 3 w Homlu, więzieniu śledczym nr 4 i kolonii karnej nr 15 w Mohylewie. Mężczyzna nie jest gotowy, by ujawnić swoją tożsamość, dlatego nie podajemy jego nazwiska, artykułu, z którego był sądzony ani lat uwięzienia.

W areszcie tymczasowym w Bobrujsku nasz rozmówca znalazł się przed remontem, któremu poddany został zakład w ubiegłym roku. Teraz warunki są nieco lepsze. Były więzień opowiedział nam, jak było tam przed remontem:

– Gdyby stworzyć ranking najokrutniejszych więzień na świecie, areszt tymczasowy w Bobrujsku jeszcze kilka lat temu miałby w nim solidne trzy gwiazdki.

W celi są trzy prycze, a w kącie stoi wiadro. Ściany były nierówno otynkowane, wszystko było brudne i unosił się okropny zapach.

Pobudka o 6.00 rano, od razu kontrola. Na 10-15 minut wyprowadzają do toalety, która znajduje się w korytarzu. Jest tam też coś w rodzaju umywalki. Przez pozostały czas trzeba albo wytrzymać 24 godziny, albo załatwiać się w ciasnej i brudnej celi przy wszystkich.

Cela nie była wietrzona. Nie dochodziło tam też światło. Zabierają zegarek, więc pozostaje orientować się w czasie na podstawie godzin, kiedy przynoszą jedzenie. Jeśli nigdy nie doświadczyłeś czegoś podobnego, to po dotarciu na miejsce zdajesz sobie sprawę, że dno zostało gdzieś wysoko, a ty znalazłeś się pod nim. Warunki te można śmiało nazwać rodzajem tortur.

Areszt śledczy nr 5: tu przetrzymywano uczestników powstania styczniowego

Po 10 dniach naszemu rozmówcy postawiono zarzuty i przeniesiono go do aresztu śledczego nr 5 w Bobrujsku. Areszt mieści się w historycznym budynku, tzw. „Wieży Oppermana”, która jest częścią kompleksu Twierdzy Bobrujsk. Budowa twierdzy rozpoczęła się w 1810 roku, a wieża została ukończona w 1831 roku i nazwana na cześć Carla Oppermana, inżyniera, który zaprojektował twierdzę. Jednak już przed 1831 rokiem wieża była wykorzystywana jako więzienie polityczne. Pierwszymi więźniami byli Dekabryści, później uczestnicy powstań z 1831 i 1863 roku.

O więzieniu w twierdzy Bobrujsk pisał rosyjski pisarz Aleksandr Gercen. Porównał je on z więzieniami francuskimi: „(…) Przede wszystkim należy wiedzieć, czym są tak naprawdę francuskie więzienia. Samo pozwolenie na widzenie się z innymi więźniami i na wspólną grę czyni je bardziej znośnymi niż Spielberg, Spandau czy Bobrujsk”. I jego najsłynniejszy cytat: „Niech będzie Syberia, niech będzie wszystko, byle nie to straszne więzienie nad Berezyną”.

W czasie II wojny światowej w wieży przetrzymywano jeńców wojennych. Po wojnie przebywali tam represjonowani obywatele radzieccy. Do 1969 roku wieża pełniła funkcję aresztu tymczasowego, a od 1969 roku pełni funkcję aresztu śledczego.

Obecnie areszt przeznaczony dla 310 osób obsługuje, oprócz Bobrujska, sześć sąsiednich rejonów (odpowiedniki powiatu): pięć w obwodzie mohylewskim, jeden w obwodzie homelskim.

W 2002 roku Wieża Oppermana wraz z całym kompleksem fortecznym została wpisana na Państwową Listę Wartości Historyczno-Kulturalnych Republiki Białoruś i otrzymała drugą kategorię ochrony jako zabytek o znaczeniu narodowym.

„Kiedy prowadzili mnie do celi, myślałem, że to już koniec”

O tym, jak życie w areszcie śledczym w Bobrujsku wygląda dziś, opowiada nasz rozmówca, który spędził tam prawie rok.

– Przywożą cię. Najpierw “kipisz”, czyli rewizja, podczas której musisz się całkowicie rozebrać i przykucnąć. Następnie zabierają cię do „łaźni” – pomieszczenia z siedmioma lub ośmioma „prysznicami” bez żadnych natrysków – po prostu woda leje się na ciebie z rury. Jest zimno. Mówią ci – słuchaj, nie mamy ciepłej wody, weźmiesz prysznic? A jeśli wcześniej tydzień spędziłeś w okropnych warunkach poprzedniego aresztu, to jest ci wszystko jedno, czy woda jest zimna.

Następnie opisują twoje rzeczy i zabierają cię do celi. Po areszcie tymczasowym wyobrażałem sobie, że będzie jeszcze gorzej, myślałem, że będzie to coś w rodzaju kupy siana w kącie i dziury w podłodze.

Do celi prowadzono mnie przez nieremontowane skrzydło. Szedłem, patrząc na sklepienia, łuszczącą się cegłę, obdrapane stare drzwi z „podajnikami”, które w tamtym świecie nazywane są „pancerzami”, i pomyślałem – to koniec, to już koniec. Niezwykle przygnębiające środowisko. Idziesz, ciągnąc za sobą poskręcany materac – „watę”, pościel, część swoich rzeczy, z butami bez sznurowadeł. Wszystko jest tak niewygodne do granic możliwości. Schody, które są kompletnie nieprzystosowane do korzystania z nich. Są strome, śliskie i trudno po nich chodzić, nie mówiąc już o noszeniu jakichkolwiek rzeczy.

Kiedy wprowadzono mnie do celi, odetchnąłem z ulgą, bo wyobrażałem sobie chlew, ale okazało się, że nie jest aż tak źle. Były tam w miarę nowe prycze, ogromne sklepienie nad całą celą, jasne ściany, płytki na podłodze, czysto.

Zimna woda, prąd zgodnie z harmonogramem, okno otwarte cały czas

Budynek aresztu śledczego w Bobrujsku ma kształt podkowy. Na promieniu wewnętrznym znajduje się korytarz, a na zewnętrznym „siatka” kamer. Według byłego więźnia w celach zazwyczaj przebywa 14 osób, ale są też cele 12, 8, a nawet 4 osobowe. Od wewnątrz cele wyglądały bardzo podobnie:

– Po prawej lub lewej stronie od wejścia znajduje się toaleta, obudowana ceglaną ścianką na tyle wysoką, że zasłania stojącego człowieka do pasa. W nowszych celach są metalowe drzwi. W tych starszych jest tylko zasłona. Po przeciwnej stronie znajdują się wieszaki na ubrania, miejsce na buty i piętrowe łóżka – w nowszych celach z szufladami na rzeczy. W starym korpusie rzeczy przechowywane są w torbach bezpośrednio pod pryczami.

Było tam małe okienko, które nigdy nie było zamknięte, niezależnie od pory dnia, pory roku czy pogody.

Raz w tygodniu zabierali nas do „łaźni”, gdzie zmieniali pościel i ręczniki, które z jakiegoś powodu nazywano „bałandziorką”, choć na ogół „bałandziarze” to więzienna służba porządkowa złożona z więźniów, którzy przebywali tam w celu odbycia kary. Traktuje się ich nieco pogardliwie, ponieważ podlegają bezpośrednio służbom więziennym i wykonują ich polecenia.

Gniazdka eklektyczne działały według harmonogramu i było to bardzo niewygodne np. kiedy ktoś chciał zrobić herbatę albo trzeba było podgrzać wodę, żeby coś umyć, bo w celach nie było ciepłej wody. Czasami podczas prania dochodzi do niezbyt przyjemnych sytuacji. Na przykład właśnie namoczyłeś swoje ubranie i nagle cała cela przechodzi kipisz, wyprowadzają wszystkich na korytarz. I w ten sposób do kontroli wychodzisz z mokrymi ubraniami w reklamówce.

Inną kwestią jest sposób suszenia rzeczy, zwłaszcza w sezonie przejściowym, gdy nie ma ogrzewania. Jest bardzo wilgotno, nic nie schnie, czasami kończysz suszenie na sobie, ze wszystkimi tego konsekwencjami – kaszel, katar, itp.

Więzienne spacery: słońce prawie nie dociera na dziedzińce

Jak mówi były więzień, wzdłuż wewnętrznego promienia „podkowy” aresztu śledczego w Bobrujsku znajdują się również dziedzińce dla spacerów:

– Na te dziedzińce wyprowadzają raz dziennie. Słońce prawie tam nie dociera, jedynie wiosną lub latem. Jest to okrąg podzielony na sektory. W górnej części chodzą pracownicy więzienia i pilnują, by nikt ze sobą nie rozmawiał, nie bił się ani nie robił niczego zabronionego.

Każdy jest sprawdzany przed spacerem i ponownie po spacerze, zanim wejdzie do swojej celi i stanie tyłem do ściany z rękami do góry. Podczas spaceru cela może zostać przeszukana – wtedy mogą spokojnie grzebać we wszystkich rzeczach.

Osoby przebywające w aresztach śledczych należą do bardzo zróżnicowanych grup – pod względem wieku, przynależności społecznej, poziomu kultury, a także zachowania. To właśnie tam zdałem sobie sprawę, że dopóki tam nie dotarłem, żyłem w zupełnie innym świecie – urodziłem się w dobrej rodzinie, chodziłem do dobrej szkoły, studia, praca, wokół sami inteligentni ludzie. A tam uświadamiasz sobie, jak bardzo zróżnicowana jest Białoruś. Na początku trudno jest przyzwyczaić się do tego sposobu życia. Wtedy uświadamiasz sobie, że najważniejsze to nie przeszkadzać nikomu i żyć swoim życiem, wtedy nikt cię nie tknie. Można nawet znaleźć osoby, z którymi przyjemnie się rozmawia.

Człowiek przyzwyczaja się do lokalnych tradycji. Na przykład w areszcie śledczym w Bobrujsku, jeśli coś do jedzenia upadło na podłogę, nie możesz tego podnieść, musisz to wyrzucić. A jeśli coś spadło na podłogę w toalecie, nawet jeśli jest to jakaś osobista, cenna rzecz, nie masz prawa już tego dotykać, ponieważ jest to uważane za brudne miejsce. W przeciwnym wypadku współwięźniowie mogą nie chcieć z tobą rozmawiać, pić herbaty itp.

„Kasztani”, „skazańcy”, „łobuzi”

Cele w Areszcie Śledczym w Bobrujsku są podzielone na kilka typów ze względu na przebywających tam więźniów: „kasztany”, „skazańcy”, kobiety, ścisły reżim, „małolaty”, czy „łobuzi”.

– „Kasztany” to ci, którzy dotarli tam po raz pierwszy, podejrzani. Nie osadzają ich ze starymi wyjadaczami, żeby ci niczego ich nie nauczyli. „Skazańcy” to osoby, które usłyszały już wyrok i czekają na przeniesienie do miejsca odbywania kary.

W celach o zaostrzonym rygorze siedziały osoby, które nie były tam po raz pierwszy. Cele dla kobiet były również podzielone na cele dla „kasztanów” i cele o zaostrzonym rygorze. Kobiety nie miały żadnego kontaktu z mężczyznami.

Cele dla „małolatów” są przeznaczone dla niepełnoletnich. Razem z nimi siedzi jedna lub dwie osoby dorosłe i ich nadzorują. Bycie strażnikiem tych dzieci jest uważane za dość poniżające, bo to tak, jakbyś mówił im, jak mają żyć, czego w więzieniu nie można robić, chyba że coś przeszkadza innym.

Istnieją cele przeznaczone dla „łobuzów”. Tam siedzą skazani albo podejrzani o określonym statusie. Można tam trafić za określony styl życia na wolności, na przykład, gdy dowiadują się, że dana osoba nie jest orientacji heteroseksualnej. Trafiają tam też ci, którzy zostali aresztowani za gwałt lub inne okrucieństwo, albo ci, którzy zostali „zdegradowani” w więziennej hierarchii.

Wszyscy znają numery cel dla łobuzów, nikt się z nimi nie komunikuje. Mają nawet swoje własne naczynia, inni nie chcą z nich jeść. Na ogół naczynia są wspólne – po posiłku „bałandziarze” zbierają je i zmywają. Zawsze zostaje się tylko z metalowym kubkiem o pojemności 200-250 ml, tzw. kruharem, który dostaje się tuż po przyjeździe.

16 kilogramów mydła w plecaku

Według naszego rozmówcy ludzie w aresztach na ogół starają się „żyć we wspólnocie”, wspierać się nawzajem:

– Dzielą się ze sobą, bo każdy ma inną sytuację, nie każdy ma rodzinę. Kiedy ktoś jest przenoszony, zbiera się dla niego rzeczy, żeby nie jechał z pustymi rękami, by mógł po drodze zapalić, zrobić sobie herbatę itp.

Na początku jedzenie w areszcie wydaje się bez smaku. Robi się łatwiej, kiedy bliscy przekażą sól i przyprawy. A poranna kasza zupełnie się zmienia, gdy doda się do niej do niej suszone owoce, orzechy. Jeśli rodzina pomaga, to nie jest się skazanym na głód, można nawet trochę przytyć. Aby tego uniknąć, starałem się ćwiczyć.

W celi nie ma do tego warunków, bo współwięźniowie ciągle palą, można wykorzystać do tego godzinę na spacer. Niektórzy wykonują przysiady, inni pompki. A w celach, na przykład, nalewają wodę do worków na śmieci i próbują ćwiczyć z tymi workami. Kiedyś mieliśmy w plecaku około 16 kilogramów mydła do prania (raz w tygodniu dostawaliśmy zestawy do golenia wraz z mydłem) i mogliśmy robić z nimi pompki lub ćwiczenia na improwizowanym drążku. Pomiędzy dwoma rzędami prycz jest przejście i można było tam wykonywać ćwiczenia opierając się na górnych kondygnacjach prycz.

Musiałem znaleźć sposób, aby utrzymać formę pomimo siedzącego trybu życia. W celi ciągle się siedzi, chodzi lub stoi. Nie można było się położyć. Jeśli ktoś zauważy, że np. leżysz po południu, może napisać na ciebie donos i trafisz do karceru.

Karcer: całkowita izolacja, sam na sam ze swoimi myślami

– Karcer to mała cela, około dwa na trzy metry. Kiedy tam trafiasz, zabierają ci wszystkie ubrania, dają coś podobnego do kombinezonu i to wszystko. Nie można tam nic mieć. Prycze są przywiązywane do ściany na cały dzień, zabierają ci koc, materac.

W rogu stoi betonowy sześcian – taboret i stół przyspawany do podłogi. Wszystkie meble są tam przyspawane, nie można przesunąć stołu czy ławki. To pewnie ze względów bezpieczeństwa.

W ciągu dnia można stać, chodzić, robić pompki. Chociaż nawet to jest czasami zabronione. Jest tam monitoring i czasami pukają do drzwi od razu, gdy zaczynasz ćwiczenia, bo to zabronione. Nie wiem dlaczego. Może interpretują to jako rodzaj przygotowania do ucieczki, a może są zazdrośni, że potrafisz zrobić więcej pompek niż oni.

Toaleta nie ma zasłonki. Są cele, w których wizjer w drzwiach skierowany jest na toaletę, a strażnik może obserwować, jak więzień załatwia swoje potrzeby.

Rano, bardzo wcześnie, około 6-6:30 zabierają cię na spacer. Spacerujesz sam.

W karcerze nie wolno nic czytać ani pisać. Nie przekazują tam paczek ani listów. Jesteś tam w całkowitej izolacji, sam na sam ze swoimi myślami.

Z aresztu śledczego w Bobrujsku nasz rozmówca został przewieziony do Homla, gdzie spędził dwa tygodnie w tak zwanej „celi tranzytowej”, a następnie do więzienia śledczego nr 4 w Mohylewie, z którego trafił do kolonii karnej nr 15.

Przez areszt śledczy nr 5 w Bobrujsku przeszło wielu więźniów politycznych, między innymi mieszkańcy Bobrujska Ihar i Aleh Bukas oraz Jahor Chramienia, skazani za przemoc wobec milicjantów, Illja Dziarahin, który odbył karę trzech miesięcy aresztu za obrazę prezydenta, a także Dzmitrij Babok zatrzymany w czerwcu ubiegłego roku i skazany na rok więzienia, również za obrazę prezydenta, który nadal przebywa w bobrujskim areszcie śledczym.

Zona.bel– projekt Biełsatu, który koncentruje się na warunkach, w jakich przetrzymywani są więźniowie polityczni. Więzienia, kolonie, areszty śledcze, areszty tymczasowe – tam całe dnie, miesiące i lata spędzają ci, którzy bezprawnie trafili za kratki. Dziennikarze nie mogą pokazać od środka, jak wygląda życie za kratami, ale z pomocą tych, którzy już odsiedzieli swoje, możemy opowiedzieć o wyzwaniach, z jakimi mierzyć się musi tysiące Białorusinów.

Hanna Hanczar, ksz/ belsat.eu