Armenia, Gruzja, Kirgistan i inne kraje b. ZSRR. Wszystkie drogi importu równoległego

Do końca przyszłego miesiąca Unia Europejska chce przyjąć 11. pakiet sankcji wobec Rosji. Ma on dotyczyć przede wszystkim sposobów omijania dotychczasowych ograniczeń. Rosjanie, którzy są mistrzami wszelkiego rodzaju półlegalnych i nielegalnych schematów, przez ponad rok wojny na szeroką skalę opracowali nowe drogi sprowadzania objętych sankcjami towarów (import równoległy, czyli bez formalnej zgody producenta). Widać to po wskaźnikach gospodarczych państw graniczących z Rosją.

Na omijaniu ograniczeń korzystają w różnym stopniu niemal wszystkie byłe republiki Związku Radzieckiego, poza oczywiście objętą sankcjami Białorusią, walczącą z Rosją Ukrainą oraz państwami nadbałtyckimi. Zarabiają na tym także sprzedawcy towarów, są wśród nich także firmy z Polski, Niemiec czy innych państw Unii Europejskiej.

Gruzja – przyjaźń z wrogiem

Stosunki Tbilisi i Moskwy przez lata pozostawały napięte. Zwycięstwo rewolucji róż w 2003 roku doprowadziło do zmiany orientacji politycznej Gruzji. Prezydent Micheil Saakaszwili prowadził zdecydowanie prozachodnią politykę, co Rosji oczywiście musiało się nie podobać. W 2006 roku Moskwa wprowadziła sankcje ekonomiczne zakazując importu wina i wody Borżomi. Dwa lata później Rosjanie zaatakowali Gruzję. Był to pierwszy przypadek, gdy Moskwa otwarcie interweniowała zbrojnie w państwie byłego Związku Radzieckiego. Dojście do władzy Gruzińskiego Marzenia w 2012 roku zmieniło politykę Tbilisi, która przestała być antyrosyjska – będąc oficjalnie nadal prozachodnią.

Po rozpoczęciu przez Rosję otwartej inwazji na Ukrainę Gruzja nie wprowadziła sankcji utrzymując – a nawet rozwijając – stosunki gospodarcze z Rosją. W maju tego roku jeszcze bardziej je zacieśniła po tym, jak Władimir Putin zniósł wizy dla Gruzinów (wprowadził je jeszcze jako premier w 1999 roku) i zgodził się na wznowienie bezpośrednich połączeń lotniczych między obydwoma państwami (zawieszone przez Putina w 2019 roku), na co Tbilisi chętnie przystało. Linie Georgian Airways zapowiedziały niedawno, że zapewnią Rosjanom połączenia tranzytowe do państw Unii Europejskiej.

Gruzja stała się dla Rosji jednym z państw, przez które prowadzony jest import równoległy. Na przykład wartość reeksportu samochodów z Gruzji w Rosji wzrosła w zeszłym roku czterokrotnie – do 45,7 miliona dolarów. Odpowiednik polskiego GUS, czyli Sakstat, poinformował, że obroty między Gruzją a Rosją w styczniu osiągnęły wartość 263,6 miliona dolarów. W ten sposób wyprzedziły dotychczasowego lidera – Turcję (196,1 mln USD).

W zeszłym roku z Rosji Gruzja otrzymała 3,6 miliarda dolarów dochodów z przekazów pieniężnych, turystyki i eksportu towarów. To 3 razy więcej niż rok wcześniej.

Od stycznia do grudnia 2022 roku z Rosji przelano do Gruzji ponad 2 miliardy dolarów. Połowę z nich w okresie od września do grudnia, gdy Rosjanie uciekali z kraju obawiając się branki na front.

Same obroty handlowe wzrosły o połowę (do 2,5 miliarda dolarów w 2022 roku, o 52 procent więcej niż rok wcześniej). Władze w Tbilisi szacują, że wznowienie połączeń lotniczych z Rosją da dodatkowe 300-400 mln dochodów w turystyce.

Kraj też może pochwalić się znacznym wzrostem PKB. W zeszłym roku o 10 procent. Wcześniej, przed 24 lutego 2022 roku, Międzynarodowy Fundusz Walutowy przewidywał wzrost o 5,9 procent. Czyli te dodatkowe 4 punkty procentowe to efekt wojny, a raczej tego, jak Tbilisi umie ją wykorzystać do własnych celów.

Ma na to także wpływ ogromna liczba, szacowana na ponad 50 tysięcy, uciekinierów przed mobilizacją z Rosji, którzy osiedli w Gruzji zwiększając popyt na różnego rodzaju towary, w tym te z wyższej półki, przy okazji zapełniając portfele Gruzinom, którzy wynajmują im mieszkania. Ceny wynajmu w Tbilisi wzrosły o 75 procent.

Agencja Armenpress poinformowała też ostatnio, że wznowiono morskie przewozy towarowe na linii Batumi – Noworosyjsk. Tbilisi twierdzi jednak, że były tylko dwa takie rejsy i nie mają one charakteru regularnego. Pojawiły się też informacje, że Moskwa chciałaby wznowić połączenia kolejowe przez formalnie należącą do Gruzji Abchazję, która ogłosiła niepodległość w latach ‘90 i jest w pełni kontrolowana przez Moskwę.

Jak widać Rosja stara się wykorzystać sytuację i przekonać gruzińskie władze, że to świetny moment do robienia interesów. Jednocześnie ma to efekt polityczny, ponieważ swojego oburzenia nie kryją Stany Zjednoczone i Unia Europejska. Co ciekawe, aż 87 procent Gruzinów uważa, że głównym zagrożeniem dla nich jest Rosja. Jak można zrozumieć ze wskaźników ekonomicznych, nie przeszkadza im to robić z Moskwą interesów – wzmacniając rosyjską gospodarkę, a tym samym zagrożenie dla siebie.

Armenia i Azerbejdżan pomagają w biedzie

Podobne procesy można zaobserwować w Armenii, choć kraj ten przez cały okres niepodległości, po 1991 roku, utrzymywał dobre stosunki z Moskwą. Według Banku Światowego w marcu zanotowano wzrost aktywności gospodarczej o 14 procent w porównaniu z tym samym miesiącem roku poprzedniego.

Ogółem PKB Armenii w zeszłym roku wzrósł o 12,6 procent. Władze w Erywaniu szacują, że około 3 punkty procentowe to efekt osiedlenia się w Armenii nawet 110 tysięcy Rosjan. Zarejestrowano tam 2,5 tysiąca firm z udziałem Rosjan i 4 tysiące indywidualnych działalności gospodarczych Rosjan. Wcześniej rejestrowano po 500 rosyjskich biznesów rocznie.

W 2022 roku wartość eksportu z Armenii do Rosji wyniosła 2,4 miliarda dolarów. Rok wcześniej – 840 miliony. Według doniesień medialnych przez ten kraj mają do Rosji trafiać między innymi mikroprocesory, a także – choć tego już nie zobaczymy w statystykach – irańskie drony Shahed.

Chodzi też o urządzenia elektroniczne i elektryczne oraz maszyny i pojazdy mechaniczne (wartość eksportu wynosi odpowiednio 462 milionów dolarów i 291 milionów dolarów). Są to towary nieprodukowane w Armenii.

W związku z tym zwiększają się też dochody budżetu pochodzące z podatków, w tym VAT.

Eksperci żartują, że “białoruskie krewetki”, które pojawiły się na rosyjskim rynku w 2014 roku po sankcjach za aneksję Krymu, zostały zastąpione przez armeńskie.

Trochę inaczej wygląda sytuacja Azerbejdżanu. Gdy UE wprowadziła sankcje ograniczające import surowców energetycznych z Rosji, wydawało się, że skorzysta na tym między innymi Azerbejdżan. Przede wszystkim chodzi tu o gaz. Zwiększenie eksportu do UE okazało się jednak niemożliwe ze względu na przepustowość gazociągów oraz zawarte już kontrakty. Eksport błękitnego paliwa z Azerbejdżanu spadł w zeszłym roku o 5,4 procent w porównaniu z rokiem poprzednim. Za to jego wartość wzrosła trzykrotnie – do 15 miliardów dolarów.

Ponadto do kraju nie przyjechało tylu uciekinierów z Rosji, co do sąsiednich Gruzji i Armenii, ponieważ Rosjanie muszą mieć wizy. Stąd PKB Azerbejdżanu wzrósł o skromne 4,6 procent w 2022 roku. Co ciekawe, zanotowano jednak duży wzrost przekazów z Rosji. Do września 2022 roku przelano 2,2 miliarda dolarów, kilka razy więcej niż rok wcześniej.

Kazachstan – korzysta i traci

Na wzroście cen surowców naturalnych zarobiły też kraje Azji Centralnej, w tym Kazachstan. W przypadku eksportu ropy Astana w dużym stopniu zależy od Rosji, ponieważ 79 procent tego surowca jest eksportowane trasą przez rosyjski Noworosyjsk, a 19 procent przez Samarę. W zeszłym roku Moskwa zawieszała z różnych powodów tranzyt tą pierwszą trasą aż 4 razy. Sankcje spowodowały też ograniczenie w ruchu statków.

Wojna pokazała ogromną zależność Kazachstanu od Rosji w sferze importu towarów – sięgającą 40 procent. Bardzo duża część, na przykład produkcji spożywczej, pochodziła z Rosji bądź z krajów trzecich, ale była sprowadzana przez terytorium Rosji. 24 lutego 2022 roku spowodował zmianę logistyki.

W dodatku wzmocnienie wartości rubla (po początkowym nagłym spadku) spowodowało spadek wartości narodowej waluty Kazachstanu, tenge, a także największą od 25 lat inflację, która sięgnęła w grudniu 20 procent. PKB w 2022 roku wzrósł zaledwie o 3,4 procent, choć rok wcześniej było to 4,1 procent.

Do tego państwa przyjechały też dziesiątki, a nawet według niektórych danych nawet 400 tysięcy, Rosjan, którzy uciekali przed mobilizacją. Nieznane są dokładne liczby tych, którzy zostali niemniej jednak w kontekście inflacji często ich obecność jest wymieniana, jako czynnik wzrostu cen, na przykład, wynajmu mieszkań. Nałożyło się to na wzrost cen deficytowych towarów.

Kazachowie mieli też duże oczekiwania co do przyjęcia central zachodnich firm, które dotąd były w Rosji, głównie w Moskwie. Już w marcu władze informowały, że prowadzą rozmowy z 362 z nich, ale w grudniu Astana oświadczyła, że na taki krok zdecydowało się tylko 20 z nich. Jak jednak pisze Deutsche Welle, tak naprawdę tylko część z tych 20 wyprowadziła się całkowicie z Rosji i przeniosła do Kazachstanu.

Z drugiej strony eksport do Rosji zwiększył się o 22 procent od stycznia do października, co rodzi podejrzenia, że Kazachstan bierze udział w omijaniu sankcji. Za to gałąź transportowa informowała o zwiększeniu ilości przewożonych towarów w zeszłym roku o 46 procent. Wiadomo, że znacznie wzrósł import do Kazachstanu smartfonów, komputerów, a nawet plastikowych rur. W zeszłym roku Kazachstan wyeksportował do Rosji półprzewodniki o wartości prawie 4 milionów dolarów. Rok wcześniej było to 12 tysięcy USD. Jeśli chodzi o telefony komórkowe, ich eksport do Rosji wzrósł 18-krotnie. Duża liczba aparatów jest też o dziwo eksportowana do Kirgistanu. Nie trzeba chyba dodawać, że Kazachstan nie jest potęgą smartfonową. Podobnie zresztą jak w przypadku pralek. W ciągu roku wartość ich eksportu z Kazachstanu do Rosji wzrosła od 0 do 30 milionów dolarów. Co ciekawe, w 2021 roku ten towar był sprowadzany do Kazachstanu z Rosji. Wartość importu wyniosła wówczas 13 milionów dolarów.

Według Bloomberga procesory ze sprzętu AGD (pralki, lodówki) mogą być wykorzystywane w rosyjskim sektorze zbrojeniowym.

Oczywiście towary te musiały się znaleźć w Kazachstanie, a zatem wzrósł także import, o 8,5 miliarda dolarów i przekroczył 50 miliardów dolarów. Na przykład, jeśli chodzi o pojazdy i sprzęt jego wartość wzrosła o 4 miliardy dolarów.

Niemniej trudno powiedzieć, że Kazachstan korzysta na wojnie tak jak Armenia. Dla Astany istotne są nie tylko kontakty z Rosją, ale też z Chinami i Zachodem, w tym Stanami Zjednoczonymi. Kazachskie władze obawiają się także sankcji wtórnych.

Kirgistan i Tadżykistan idą na całość

Krajem przerzutowym w Azji Centralnej jest też Kirgistan, który pobił rekord wielkości importu sprzed 20 lat. Jego wartość zwiększyła się w zeszłym roku niemal dwukrotnie, do 10 miliardów dolarów. W jednym z najbiedniejszych krajów regionu nagle zwiększyło się zainteresowanie produkcją skórzaną, na przykład włoskimi torebkami, perfumami czy szwajcarskimi zegarkami (1625 sztuk w zeszłym roku, 27 w poprzednim). Biszkek nie stał się jednak Paryżem południa, ponieważ większość tych towarów trafiła do Rosji. Dwukrotnie wzrósł eksport do tego kraju, szczególnie produkcji kosmetycznej, sprzętu AGD i elektroniki.

Mniej informacji jest o Tadżykistanie, ponieważ dane dotyczące handlu zewnętrznego są tam utajnione. Premier Rosji Michaił Miszustin twierdził niedawno, że obroty handlowe między obydwoma państwami wzrosły w zeszłym roku o 18 procent. Służba Celna w odpowiedzi na pismo Radia Ozodi (tadżycka redakcja finansowanego przez Waszyngton Radia Wolna Europa) poinformowała, że wielkość reeksportu (eksportu towarów wcześniej sprowadzonych) wyniosła w zeszłym roku niemal 1,8 miliona dolarów. Rok wcześniej 30 tysięcy USD. Według urzędników główną część towarów stanowią samochody osobowe, farby i lakiery.

Są to dane oficjalne i zapewne mocno zaniżone. Radio Ozodi dotarło do danych za pierwsze 3 miesiące tego roku, które są o wiele wyższe i świadczą o tym, że Tadżykistan nadal zwiększa eksport do Rosji, przede wszystkim towarów wysokich technologii. Na przykład wielkość eksportu urządzeń telekomunikacyjnych wyniosła w pierwszym kwartale 7,4 miliona dolarów. Tadżycy wysyłają też do Rosji mikroprocesory, sprzęt komputerowy i urządzenia do budowy maszyn.

Małe wzrosty w wymianie handlowej z Rosją zanotował Uzbekistan, 23 procent, ale wielkość eksportu wzrosła prawie o połowę. Szczegółowe dane nie są jednak publikowane, dlatego możemy opierać się jedynie na szczątkowych informacjach, które świadczą o tym, że kraj ten stał się eksporterem pralek, lodówek i telewizorów.

W przypadku wszystkich tych krajów reeksport zwiększał się wraz z wpisywaniem przez Zachód nowych kategorii towarów na listy sankcyjne. Gdy wiosną Turcja zaczęła dawać do zrozumienia, że pod naciskami USA będzie musiała zrezygnować z pośrednictwa w imporcie równoległym, od razu wzrosło zainteresowanie poradzieckim Kaukazem i Azją Centralną.

11 pakiet sankcji ma szansę tę sytuację zmienić i zablokować schematy omijania sankcji.

– Proponujemy nowy instrument zapobiegający omijaniu sankcji. Jeśli zauważymy, że z państwa członkowskiego towary trafiają do państw trzecich, a następnie do Rosji, to zaproponujemy temu krajowi nałożenie embarga na eksport tych towarów – mówiła na początku maja szefowa Komisji Europejskiej Ursula Von der Leyen.

Coraz częściej słychać jednak głosy, że ograniczenia nie będą tak mocne, jak zapowiadano. Wszystko z powodu sprzeciwu Węgier i Grecji.

Piotr Pogorzelski/belsat.eu

Przy opracowaniu analizy korzystałem z danych Banku Światowego, ECFR oraz serwisów Ozodi, Current Time, Deutsche Welle, RBK i innych.