Крыкі дзяцей з дынамікаў, дыханне аўчарак за спінай. Новыя сведчанні катаванняў у беларускіх турмах
Расеец Уладзімір Патокаў два гады правёў у беларускіх турмах і за час зняволення напісаў пяць кніг. Адна з іх – «Нараджэнне герояў» («Рождение героев») – прысвечаная палітычным вязням рэжыму Лукашэнкі. На Акрэсціна сядзеў у «хаце» насупраць камеры, у якой знаходзілася Марыя Калеснікава. У СІЗА на Валадарскага чакаў суда разам са Сцяпанам Латыпавым і Уладзімірам Цыгановічам. У калоніі Віцьба-3 стрыг Максіма Знака і гуляў у шахматы з Сяргеем Пятрухіным. Пра жыццё ва ўмовах пекла гутарым з аўтарам кнігі.
«Белсат»: – Уладзімір, нядаўна вы апублікавалі ў Інтэрнэце свае кнігі. Вы ўжо ў бяспецы?
Уладзімір Патокаў: – Так, я некалькі тыдняў таму выехаў з Беларусі і знаходжуся ў адноснай бяспецы. Выехаў, каб апублікаваць кнігі. Такім чынам я выконваю абяцанне, якое даў Богу, знаходзячыся ў зняволенні, таму што быў перакананы, што не выйду адтуль.
– Вы прабылі ў няволі два гады? За што вас асудзілі ў Беларусі?
– У 2018 годзе я вымушаны быў разам з сям’ёй пакінуць Расею праз пераслед ФСБ. Нейкі час жыў на Кіпры, а потым мы пераехалі ў Беларусь. Мая маці мела беларускія карані. Схапілі мяне 6 верасня 2020 года па абсурдным абвінавачванні ва ўзломе сістэмы абмену інфармацыяй «Беларусбанка». На самай жа справе «сілавікам» патрэбна была інфармацыя аб маім бацьку, грамадзяніне Украіны, і аб яго дзейнасці ў грамадска-палітычным руху «Восход». Я досыць падрабязна пішу пра гэта ў кнізе. Спачатку быў ізалятар на Акрэсціна, потым Жодзінская турма, Валадарка, віцебскі СІЗА-2 і калонія «Віцьба». На волю я выйшаў 1 чэрвеня 2022 года.
Бутэрброды ад Машы Калеснікавай
– Праца над кнігамі ў месцах пазбаўлення волі – спосаб выжыць і застацца сабой?
– Вы маеце рацыю. Там трэба щвесь час сябе чымсьці займаць, таму што мозг вельмі хутка дэградуе, калі не чытаць, не размаўляць, не пісаць. Многія зняволеныя пачынаюць маляваць, займацца майстэрствам. Хтосьці асвойвае шахматы. Гэта адзіны спосаб захаваць сваю свядомасць. У адваротным выпадку чалавек так моцна змяняецца, што вярнуцца ў звычайны стан няма ніякай магчымасці.
– Марыя Калеснікава вас праўда ратавала ад голаду на Акрэсціна ў 2020 годзе?
– Так. Быў ужо адбой, і раптам мы чуем, што насупраць увесь час хтосьці шушукаецца: шушу-шушу. З намі сядзеў бывалы зэк, і ён пачаў стукаць у кармушку. Адкрывае малады хлапчук, а насупраць таксама кармушка адкрыта, і аказваецца, гэты хлапчук, «прадольны», усю ноч меў зносіны з Марыяй Калеснікавай. Ці то падзяляў яе погляды, ці то яму цікава было, я не ведаю. Гэта значыць ён быў вельмі добры да нас. І так, мы праз яго адправілі туды цыгарэты, а ён ад Машы перадаў нам бутэрброды. І гэта было як выратаванне, таму што я да гэтага ўжо некалькі содняў нармальна не еў. Не, я яе не бачыў, але чуць – чуў.
– Вы шмат пішыце ў кнізе пра палітвязня блогера Уладзіміра Цыгановіча, з якім па-чалавечы вельмі зблізіліся ў СІЗА-1. Абяцаеце, што на волі зробіце ўсё магчымае, каб яго вызваліць, і ўжо знайшлі нават тэхналогіі, як гэта зрабіць. На жаль, MozgON знаходзіцца цяпер у закрытай турме ў Магілёве…
– Пасля свайго вызвалення я меў зносіны з жонкай Валодзі Цыгановіча, і яна мне казала, што ён знаходзіцца ледзь не ў адзіночцы. Ужо больш за год яны не могуць сустрэцца – не даюць нават кароткіх спатканняў. Якая цяпер сітуацыя ў Валодзі, ніхто не ведае.
Што тычыцца маіх слоў у кнізе, то я хацеў бы падкрэсліць, што гаворка не толькі пра Валодзю, але і пра ўсіх тых, хто не павінен там знаходзіцца. Гэтыя людзі ў будучыні ўзначаляць новую беларускую дзяржаву, і, безумоўна, яны ўсе павінны быць вызваленыя. Калі Гасподзь дасць мне сілы і магчымасці, я, безумоўна, буду ўсяляк гэтаму спрыяць.
Што тычыцца Валодзі, то ў яго ёсць пашпарт грамадзяніна РФ. І я ўжо накіраваў ліст на адрас дзяржсакратара ЗША Энтані Блінкена з просьбай, каб Цыгановіча ўключылі ў спіс на абмен, таму што, я мяркую, Уладзіміра Кара-Мурзу (расейскі палітык, асуджаны ў красавіку 2023 года ў Маскве на 25 гадоў пазбаўлення волі – заўв. «Белсат») і Аляксея Навальнага, відавочна, будуць рыхтаваць да абмену. Калі Валодзя апынецца ў гэтым спісе, будзе выдатна.
Максім Знак і француз Дэбюро на зоне пад Віцебскам
– У калоніі № 3 пад Віцебскам (Віцьба-3) вы працавалі ў лазнева-пральным комплексе цырульнікам і стрыглі змешчанага ў каранцін пасля этапу палітвязня Максіма Знака. Ці атрымалася з ім пагутарыць?
– Атрымалася. Да гэтага я шмат пра яго чуў на Валадарцы, таму што Максім Знак ўвесь час падвяргаўся пераследу за скаргі, якія пісаў на адміністрацыю. І за іх яго пастаянна адпраўлялі ў карцар. Уся Валадарка пра гэта ведала.
Так, калі стрыг яго на Віцьбе, мы з ім трохі пагутарылі. Потым ён апынуўся ў суседнім атрадзе. Гэта быў дзясяты атрад, калі я не памыляюся, альбо дзявяты. І мы маглі з ім размаўляць праз плот. Нашы зносіны будаваліся вакол француза Жазэ Дэбюро (Jose Debureau), які прыехаў у ВК-3 і для якога я перакладаў, таму што я быў адзіны, хто ведаў на зоне французскую. Максім у гэтай сувязі смяяўся, што мяне ўвесь час прымушаюць хадзіць за французам і вызваляць яго з розных непрыемных сітуацый, у якіх раней сам Максім трапляў на Валадарцы.
– З вашай кнігі вынікае, што француза беларуская зона так і не зламала.
– Не, не зламала. І ён яшчэ знаходзіцца там. Вельмі дзіўная гісторыя. Падобна на тое, што тут спрацаваў беларускі КДБ. Не ведаю, навошта яны наогул яго паланілі. Можа, хацелі абмяняць на кагосьці, незразумела. Я чытаў яго справу, там відавочная падстава з падкінутымі грашыма. Жазэ быў супрацоўнікам аўтаканцэрна «Рэно», і ў Менску ў яго была грамадзянская жонка. Вельмі дзіўную пазіцыю заняла і Французская рэспубліка. Не разумею, чаму прадстаўнікі амбасады, якія прыязджалі ў калонію, нічым не змаглі дапамагчы свайму грамадзяніну, хоць, увогуле, цалкам маглі гэта зрабіць. Жазэ адчуваў сваю праўду і спрабаваў дамагацца свайго праз скандалы, стаяў на сваім да канца. Адміністрацыі калоній гэта, натуральна, не падабалася. Даходзіла да жудаснага, таму што чалавек проста не вылазіў з ШІЗА.
– Калі павінны вызваліць Дэбюро?
– Паводле ягонай дачкі, з якой я нядаўна меў зносіны, на яе бацьку павесілі нядаўна прафулік як «схільнаму да экстрэмізму і дэструктыўнай дзейнасці». На волю ён выйдзе толькі ў красавіку 2024 года.
– Леанід Судаленка, Сяргей Пятрухін, Максім Вінярскі, Аляксей Сянькоў і многія іншыя палітычныя – ці даводзілася з імі перасякацца?
– Братоў Сяньковых я ведаю абодвух (Юрый Сянькоў знаходзіўся з Уладзімірам Патокавым у адной камеры СІЗА-1 – заўв. «Белсат»). Сяргея Пятрухіна таксама добра ведаю, таму што мы з ім ўвесь час гулялі ў шахматы. Сяргей намагаўся паводзіць сябе ціха, ні ў кога не выклікаць раздражнення. Але палітычных адпраўлялі ў штрафны ізалятар па плане. Я памятаю выдатна, як яго кінулі ў ШІЗА, і ішоў якраз шахматны турнір, які я там арганізоўваў. Я памятаю, спраўляўся ў яго, ці паспее ён выйсці з ізалятару да заканчэння турніру, ці не.
Цяжка яму там. Людзі вельмі моцна худнеюць. З-за харчавання людзі хутка страчваюць зубы, валасы выпадаюць, вагу губляюць. У рацыёне няма ні вітамінаў, ні малочных прадуктаў – нічога. А так як палітычныя ўсе на прафуліку, то не могуць у мясцовай краме выдаткаваць у дастатковай колькасці грошай. Па-мойму, 64 рублі максімум на месяц яны маглі выдаткаваць. А гэта некалькі булак, сасіскі і банка згушчонкі. А харчавацца трэба ўвесь час. Таму, так, людзі хутка страчваюць здароўе. На жаль.
– Былы зняволены Віцьбы бізнесовец Аляксандр Кныровіч назваў ВК-3 «найлепшай зонай Беларусі». Згодныя?
– Не, я б так не сказаў. Узорна-паказальнай лічыцца шклоўская зона, таму што Аляксандр Лукашэнка там калісьці працаваў палітагітатарам. А на Віцьбе ўтрымліваюцца замежнікі, былыя супрацоўнікі сілавых ведамстваў і чыноўнікі. Таму яна лічыцца не самай жудаснай, гэта праўда, але і самай лепшай я б яе таксама не назваў.
Чаму людзі ў турмах вар’яцеюць
– Як цырульнік, вы мелі магчымасць наведваць псіхушку, якая знаходзіцца на тэрыторыі зоны. Яна сапраўды была перапоўненая?
– Вы ведаеце, гэта страшная тэма насамрэч. Так, на Віцьбе знаходзіцца псіхлячэбніца рэспубліканскага значэння, у тым сэнсе, што туды звозяць з усіх папраўчых устаноў людзей, якія страцілі розум. У дзевяці выпадках з дзесяці прычынай таго, што людзі зварʼяцелі, было знаходжанне ў ШІЗА, дзе яны пачыналі чуць галасы. Я асабіста бачыў і ведаў дваіх людзей, якія заязджалі цалкам нармальнымі, а потым аказваліся ў псіхушцы, таму што ў іх шызафрэнія I-II ступені.
– Страшна. Але дзіцячыя крыкі за акном Валадаркі «Тата, я люблю цябе», якія вы чулі пасля адбою і пра якія пішаце ў кнізе, – гэта цяжка нават уявіць… Гэта пекла.
– Так, гэта пачалося яшчэ тады, калі мы сядзелі ў 66-й на камеры. Разам са Сцяпанам Латыпавым, Валодзем Цагановічам, Сашам Кардзюковым. Пазней да нас заехалі Дзяніс Сакалоўскі, Арцём Пархамовіч, Саша Казлянка. І так, у 10 гадзін адбой, лямпа выключаецца, вы ляжыце – і раптам пачынае даносіцца: «Тата, я люблю цябе», «Мама, я люблю цябе», «Вяртайся хутчэй!» і гэтак далей. Першы раз услухоўваліся, ці не адкажа тата – раптам ён дзесьці ў суседняй камеры сядзіць. Але не, наступнай ноччу – тое ж самае. А наш корпус у СІЗА – 1 называўся чамусьці «псіхушкай», не ведаю чаму. Толькі ў калоніі, пачуўшы імітацыю крыку арла з рэпрадуктараў для адпужвання крумкачоў, я зразумеў, у чым была сутнасць. Усе крыкі дзяцей на Валадарцы таксама былі імітацыяй з рэпрадуктараў, спосабам выдасканаленага псіхалагічнага ціску на зняволеных. У мяне пяцёра дзяцей. Гэтыя крыкі былі катаваннямі.
– Якія яшчэ катаванні ўжываюць у дачыненні да зняволеных у беларускіх турмах, ізалятарах і калоніях?
– Ведаеце, я тут склаў цэлы спіс з 15 пунктаў. У кнізе пра гэта ўсё ёсць. Але калі вярнуцца да рэпрадуктараў, то ў іншай камеры на СІЗА-1 ён быў практычна за акенцам. І з яго ўвесь час даносіўся хард-рок. Уключалі яго ў 5.10 раніцы і выключалі толькі апоўначы. Вы не можаце нікуды ад гэтага дзецца. Гэта як у фільмах амерыканскіх, дзе спрабуюць такім жа чынам раскалоць якіх-небудзь ігілаўскіх тэрарыстаў. А тут – месяцамі, і гэта – вельмі прыгнятае. Да гэтага – катаванні святлом (або адсутнасцю дзённага святла), голадам ды гэдык далей. Але найстрашнейшыя – холадам. Ён суправаджае вас усюды. Асабліва цяжка даводзіцца тым, хто трапляе ў штрафны ізалятар альбо на карцэр…
– СІЗА-2, дзе вы прабылі ўсяго 9 содняў, называеце «віцебскім Гуантанама»…
– Толькі некалькі прыкладаў. Ператрус: вас выводзяць у калідор, саджаюць на кукішкі, рукі за галавой – а за спінай дыхае ў патыліцу аўчарка. І так сядзіце не 5-10 хвілін, а 40-50 у адным становішчы. У вас усё зацякае, вам балюча, а ўстаць нельга – спусцяць сабак за «спробу ўцёкаў». Страшнае прыніжэнне ды вельмі сур’ёзны фізічны боль…
І яшчэ, да прыкладу, пра душ у віцебскім СІЗА. Ён там раз на тыдзень, і з крана льецца найстрашэнны кіпень. Вы не можаце проста памыцца – ашпарыць. Я праверыў на сабе – пасля такога «душа» выскачыў пухір. Мы неяк туды падсоўвалі рукі, на сябе хоць ледзь-ледзь пырскалі, проста каб хоць трохі асвяжыцца.
Ціханоўскага затрымлівалі супрацоўнікі ФСБ РФ?
– Вернемся да вашых размоў з Цыгановічам на Валадарцы. У кнізе вы выказваеце здагадку, што Сяргея Ціханоўскага ў Горадні затрымлівалі супрацоўнікі расейскага ФСБ.
– Гэта мая версія таго, што адбылося, якая зʼявілася пасля размовы з Валодзем. Ён тады хадзіў знаёміцца з матэрыяламі справы. І аднойчы, вярнуўшыся ў камеру, распавёў, што пазыўнымі супрацоўнікаў, якія затрымлівалі Ціханоўскага, былі «Нёман» і «Волга». Я яму кажу: «Валодзя, ты хоць разумееш, пра што ты там прачытаў?» Справа ў тым, што ў горадзе Тальяці, дзе я раней жыў, ёсць вельмі добрая арганізацыя, якая займаецца расейскай культурай, і называецца – «Волга – Неман». І я, калі пачуў гэтыя словы ад Валодзі, шчыра кажучы, быў шакаваны. Пазыўны ў беларускіх супрацоўнікаў міліцыі быў «Нёман» – ну зразумела, Нёман – рака ў Беларусі, так? А ў нейкіх аператыўнікаў – пазыўныя « Волга-1», «Волга-2» і г. д. А дзе Волга і дзе Беларусь, прабачце? Разумееце, я не сцвярджаю, што я маю рацыю. Але ланцужок супадзенняў настолькі дзіўны, што я практычна не сумняюся ў гэтым.
– З СІЗА-1 вы хацелі нейкім чынам перадаць ліст Святлане Ціханоўскай.
– Я адправіў ім кнігу, калі апублікаваў яе ў Інтэрнэце. Мне падзякавалі, але больш ніякага адказу не было. І я не ведаю, ці варта мне спрабаваць з ёй звязацца. Святлана Ціханоўская – абраная прэзідэнтка і займаецца палітычнымі пытаннямі. Мая ж задача ў тым, каб проста данесці да людзей праўду… Я тут не жадаю на кагосьці ціснуць альбо падахвочваць, таму што людзям лепш відаць.
– Так, але беларусаў адпужвае назва вашага канала «Скипетр и держава», а таксама факт, што вы ўзначальвалі Расейскі культурніцкі цэнтр у Тальяці.
– Давайце тут расставім кропкі над і. Хачу выразна размежаваць рэжым РФ і расейскі народ, які я прадстаўляю. Так, я кіраваў раней Расейскім культурніцкім цэнтрам і прадстаўляў інтарэсы расейцаў пры ўрадзе Масквы ды ў Самарскай вобласці. Гэта можа здавацца дзіўным: навошта расейскія культурніцкія цэнтры ў Расеі? Але, паверце, расейцы ў Расеі – гэта менавіта тая агульнасць, якая сёння падвяргаецца найбольшаму ціску з боку ўладаў. І яны сапраўды маюць патрэбу ў абароне. Не хачу цяпер займаць ваш час, але я магу з лічбамі ў руках проста даказаць, што генацыд расейскага народа – гэта абсалютная рэальнасць. І так, я прадстаўляю плынь, якая выступае за традыцыйныя каштоўнасці і за праваслаўную веру, пры тым што мы з вялікай павагай ставімся да мусульман ды каталікоў, да ўсіх іншых рэлігій. Мэта ў нас агульная: мы не прымаем тыя рэжымы, якія захапілі ўладу ў нашых краінах.
– Вы кажаце пра генацыд расейцаў. Прайшоўшы праз беларускія турмы, можаце ўжыць той жа тэрмін – генацыд – у дачыненні да беларускага народа?
– Безумоўна, хоць я не прыхільнік абстрактных паняццяў. Я калісьці быў навукоўцам, і я прыхільнік лічбаў. Якая колькасць людзей была рэпрэсаваная? Якая колькасць людзей была вымушаная ўцякаць з краіны праз ідэалагічныя і палітычныя прычыны? Урэшце, ёсць Канвенцыя ААН аб статусе ўцекача. Там чорным па белым напісана, Хто такія ўцекачы па палітычных матывах і што такое генацыд. І безумоўна, Аляксандр Лукашэнка, не ведаю, кім ён сябе лічыць і ці жадаў ён першапачаткова дабра свайму народу, ажыццяўляе сапраўдны генацыд. Акрамя таго, ён здзейсніў дзяржаўны пераварот.
«Знайшлі б кнігі – мне прыйшоў бы канец»
– Як Вам удалося вынесці тэксты на волю?
– Божым промыслам, больш ніяк. Гэта былі звычайныя сшыткі ў клетачку, якія я купляў у турэмнай краме. І я жудасным почыркам нешта пісаў у кожнай клетачцы. Я прайшоў мноства ператрусаў, супрацоўнікі адкрывалі кожны сшытак, але прагортвалі вельмі хутка – шукалі перш за ўсё нешта забароненае, напрыклад, лязо і гэдык далей. А ў тэкст, напісаны такім почыркам, яны ніколі не ўчытваліся. Гэта значыць ім гэта нецікава было і ніхто ім, мабыць, асобную такую задачу не ставіў.
Але калі б мае кнігі знайшлі, асабліва чацвёртую маю кнігу, якая называецца «Абуджэнне», мне прыйшоў бы хуткі канец. Калі вярнуцца назад, то я вучань сацыёлага Сяргея Кара-Мурзы. І ён пакінуў вялікую спадчыну ў выглядзе вывучэння каляровых рэвалюцый ды спосабаў змены рэжымаў. І, па сутнасці, чацвёртая мая кніга – гэта падручнік па змене рэжымаў РФ і РБ. Я спадзяюся, што яна прыдасца камусьці карыснай.
– Чаму кнігу пра беларускія турмы вы назвалі «Нараджэнне герояў»?
– Таму што тыя людзі, якія ахвяравалі сваёй свабодай, сваім здароўем, а некаторыя – сваім жыццём, яны, безумоўна, новыя героі беларускага супраціву. Безумоўна і без выключэння. Кніга прысвечаная ім.
Гутарыў Дзмітрый Міраш / Авер belsat.eu
